Skargą konstytucyjną z 29 stycznia 1998 r. Henryk B., działając przez pełnomocnika zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149; zm.: z 1993 r. Nr 36, poz. 159; z 1995 r. Nr 28, poz. 143) w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 20 lutego 1993 r. (Dz.U. Nr 36, poz. 159) z art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Trybunał Konstytucyjny po wstępnym rozpoznaniu stwierdził, iż skarga czyni zadość wymogom formalnym przewidzianym w art. 46 - 48 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, oraz że została należycie opłacona.

W uzasadnieniu skargi skarżący podaje, iż 18 lipca 1944 r. został zatrzymany jako żołnierz AK przez służby NKWD i osadzony w Miednikach Królewskich, określanych w dokumentach historycznych jako punkt zbiorczy zatrzymanych. Już po podpisaniu 26 lipca 1944 r. przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i Rząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich porozumienia o stosunkach między radzieckim wodzem naczelnym i polską administracją nastąpiło jego faktyczne aresztowanie a następnie 28 lipca 1944 r. wywiezienie do obozu pracy w głąb ZSRR.

Na podstawie ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych ... (Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.) dopuszczona została możliwość uznania za nieważne orzeczeń wydanych przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe w okresie od rozpoczęcia ich działalności na ziemiach polskich, począwszy od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1956 r., m.in. wtedy gdy czyn zarzucony lub przypisany był związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej działalności. Osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłą z wydania takiego orzeczenia. W razie śmierci tej osoby, uprawnienie to przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców. W świetle art. 8 ust. 2a ustawy, takie odszkodowanie i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę przysługiwało też osobom mieszkającym obecnie bądź w chwili śmierci w Polsce, represjonowanym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, działające na mocy porozumienia zawartego 26 lipca 1944 r. pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o stosunkach między radzieckim wodzem naczelnym a polską administracją, po wkroczeniu wojsk radzieckich na terytorium Polski, za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej działalności.

Z tego też tytułu, represjonowany przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości Henryk B., na podstawie kwestionowanego art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r., domagał się zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Wniosek Henryka B. o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienie za represyjne uwięzienie go przez NKWD zostało postanowieniem Sądu Wojewódzkiego w B.-B. z 27 grudnia 1995 r. oddalony. Bezskuteczne okazało się także zażalenie skierowane do Sądu Apelacyjnego w K., który postanowieniem z 23 kwietnia 1996 r. utrzymał w mocy zaskarżone postanowienie. Także Sąd Najwyższy postanowieniem z 5 listopada 1997 r. oddalił kasację w tej sprawie. Spełnione zostały więc przewidziane w art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643) wymagania formalne dotyczące wyczerpania toku instancji i spełnienia warunków wniesienia skargi konstytucyjnej.

Zdaniem skarżącego będący podstawą w/w rozstrzygnięć sądowych art. 8 ust. 2 a ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.) - jeżeli jest prawidłowa wykładnia przyjęta we wszystkich rozstrzygnięciach sądowych - jest niezgodny z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP. Przepis ten chroni prawo każdego do wynagrodzenia szkody jaka została mu wyrządzona poprzez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Skarżący powołuje się przy tym na uchwałę Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 kwietnia 1996 r. (W. 18/95), w której ustalił on powszechnie obowiązującą wykładnię art. 8 ust. 2a kwestionowanej ustawy, w świetle której przepis ten odnosi się także do tej części terytorium Państwa Polskiego, która znajdowała się na wschód od tzw. linii Curzona.

Prokurator Generalny w nadesłanym piśmie z 13 sierpnia 1998 r. nie podzielił stanowiska skarżącego stwierdzając, że art. 8 ust. 2a ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych, nie jest niezgodny z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP. Zwraca uwagę, że w praktyce stosowania tego przepisu zasadniczą wątpliwość interpretacyjną wywołało użyte w nim - w kontekście innych szczegółowych przesłanek - pojęcie “terytorium Polski”. Zrodziło ono pytanie, czy desygnatem pojęcia “terytorium Polski” jest wyłącznie obszar na zachód od tzw. linii Curzona, czy też także ta część terytorium, która znajdowała się na wschód od tej linii, a w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim z dnia 18 marca 1921 r. (Dz.U. z 1921 r. Nr 49, poz. 299). Wątpliwości te w świetle praktyki orzeczniczej a w szczególności uchwały w składzie 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1995 r. w sprawie I KZP 5/95 rozstrzygnięte zostały na rzecz pierwszego rozwiązania. Sąd Najwyższy przyjął bowiem, iż uprawnienia do dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia na podstawie kwestionowanego przepisu przysługują jedynie osobom represjonowanym na terytorium Polski położonym na zachód od tzw. linii Curzona, a więc na tym obszarze na którym doszło tylko do częściowego zrzeczenia się suwerenności jurysdykcyjnej na podstawie porozumień pomiędzy PKWN i Rządem ZSRR z 26 i 27 lipca 1944 roku.

Uchwała ta straciła swój walor wobec odmiennego rozstrzygnięcia przyjętego w tej sprawie przez Trybunał Konstytucyjny w drodze uchwały ustalającej powszechnie obowiązującą wykładnię kwestionowanego przepisu (W. 18/85). Jednakże z chwilą wejścia w życie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. na mocy art. 239 ust. 4 wszystkie uchwały TK w sprawie ustalenia wykładni utraciły moc powszechnie obowiązującą. Wiążącą stała się więc ponownie uchwała Sądu Najwyższego.

Już po wniesieniu skargi konstytucyjnej a przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny ustawą z dnia 16 lipca 1998 o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 97, poz. 604) Sejm Rzeczypospolitej Polskiej dokonał nowelizacji zaskarżonego przepisu art. 8 ust. 2a określając, iż uprawnienie do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługuje osobom represjonowanym za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej działalności na obecnym terytorium Polski w okresie od 1 lipca 1944 r. do 31 grudnia 1956 r. oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1956 r. Nadto rozszerzono zakres czasowy brany pod uwagę przy przyznawaniu odszkodowań w odniesieniu do osób represjonowanych na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim poza obecnym terytorium Polski na okres od 17 września 1939 r. do 5 lutego 1946 roku.

Ustawą z dnia 16 lipca 1998 o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 97, poz. 604) Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyznał też osobom uprawnionym do żądania zadośćuczynienia, a w razie ich śmierci - małżonkowi, dzieciom lub rodzicom, możliwość jego dochodzenia w nowym stanie prawnym, mimo uzyskania wcześniejszego prawomocnego orzeczenia oddalającego takie żądanie na podstawie art. 8 ust. 2a ustawy.

Trybunał Konstytucyjny zważył co następuje:

1. Rozpoznając wniesioną skargę konstytucyjną należy w pierwszej kolejności rozstrzygnąć, czy zaskarżony przepis obowiązuje. Zgodnie bowiem z art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Trybunał ma obowiązek umorzyć postępowanie na posiedzeniu niejawnym, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia.

14 sierpnia 1998 r. weszła w życie ustawa z dnia 16 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 97, poz. 604). Ustawodawca jednoznacznie rozstrzygnął w niej rozbieżności w zakresie dotyczącym pojęcia “terytorium Polski”, które zrodziły się na gruncie dotychczasowego art. 8 ust. 2a ustawy. W art. 8 ust. 2a wyrazy “na mocy porozumienia zawartego w dniu 26 lipca 1944 r. między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o stosunkach między radzieckim wodzem naczelnym a polską administracją po wkroczeniu wojsk radzieckich na terytorium Polski” zastąpiono wyrazami: “na obecnym terytorium Polski w okresie od dnia 1 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, w okresie od dnia 1 stycznia 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r.”. W dodanym art. 8 ust. 2 b stwierdza się zaś, że “Przez działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, o której mowa w ust. 2a, w odniesieniu do osób represjonowanych na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim poza obecnym terytorium Polski, należy rozumieć działalność w okresie od 17 września 1939 r. do 5 lutego 1946 r.”

Biorąc pod uwagę taki stan rzeczy, w związku z budzącą wątpliwości praktyką sądową, czego wyrazem była wniesiona przez Henryka B. skarga konstytucyjna, stwierdzić należałoby, że ustawodawca przyjął rozwiązanie, które odeszło od dotychczasowego rozumienia “terytorium Polski”, przyjętego w praktyce orzeczniczej sądów powszechnych oraz w wymienionej wyżej uchwale w składzie 7 sędziów Sądu Najwyższego, według której przy ustaleniu terytorium Polski w nawiązaniu do art. 8 ust. 2a, należy mieć na uwadze tylko tę jego część, na której doszło do częściowego zrzeczenia się suwerenności jurysdykcyjnej w oparciu o prozumienie z 26 lipca 1944 r., a więc ziemie polskie na zachód od tzw. linii Curzona, z modyfikacjami wynikającymi z treści porozumienia z dnia 27 lipca 1944 r., a zawartego między PKWN a rządem ZSRR “w sprawie granic Polski” (uchwała SN z dnia 21 czerwca 1995 r., sygn. akt I KZP 5/95).

Rozwiązanie przyjęte w ustawie z 16 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 97, poz. 604) wychodzi więc naprzeciw interpretacji przyjętej w uchwale Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 kwietnia 1996 r. (W. 18/95), w którym stwierdził on, że art. 8 ust. 2a odnosi się do “ziem polskich” wchodzących w skład terytorium Państwa Polskiego 1 stycznia 1944 r., a więc także do tej części terytorium Państwa Polskiego, która znajdowała się na wschód od tzw. linii Curzona, stosownie do granicy ustalonej w Traktacie Ryskim z 18 marca 1921 r. (Dz.U. z 1921 r. Nr 49, poz. 299). W takim stanie rzeczy ustawa z 16 lipca 1998 r. czyni także zadość żądaniom i oczekiwaniom wnoszącego skargę.

Ponieważ jednak kwestionowany przepis został zaskarżony w drodze skargi konstytucyjnej, powinnością Trybunału jest rozważenie czy w obecnym stanie prawnym mimo umorzenia przez Trybunał Konstytucyjny postępowania, prawa skarżącego są chronione należycie. Istotą bowiem skargi konstytucyjnej jest to, iż służy ochronie wolności i praw obywatelskich. Takie założenie przyświecało ustrojodawcy kiedy wprowadzał instytucję skargi konstytucyjnej do Rozdziału II Konstytucji RP. W tej perspektywie wartość orzeczenia TK pojmowanego jako środek ochrony praw i wolności, oceniana być musi także z perspektywy skutków jakie orzeczenie rodzić będzie dla sytuacji prawnej skarżącego. Skutki te można zaś ocenić jedynie przy przyjęciu założenia orzeczenia niekonstytucyjności kwestionowanego przepisu. Jest oczywiste, iż mechanizm uzyskania możliwości dochodzenia praw przez osoby represjonowane, jest na gruncie art. 2 ustawy nowelizującej inny niż w przypadku stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niekonstytucyjności kwestionowanego przepisu, który w związku z nowelizacją ustawy przestał obowiązywać. O ile bowiem orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego stwierdzające niekonstytucyjność jakiegokolwiek przepisu prawnego rodzi skutek w postaci możliwości wzruszenia prawomocnego orzeczenia w następstwie wznowionego postępowania, o tyle zastąpienie przez ustawodawcę w następstwie nowelizacji ustawy jednego przepisu innym przepisem rodzi konsekwencje, które przewiduje ustawodawca. W rozpatrywanej sprawie, znowelizowana ustawa wprowadziła rozwiązanie polegające na odebraniu prawomocnym orzeczeniom zapadłym na podstawie zaskarżonego przepisu powagi rzeczy osądzonej.

Na mocy art. 190 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej orzeczenie przez Trybunał Konstytucyjny o niezgodności z konstytucją aktu normatywnego na podstawie którego wydano prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczną decyzję administracyjną, lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie przewidzianym w przepisach właściwych dla danego postępowania. Zatem dla osoby dochodzącej swoich praw w drodze skargi konstytucyjnej wymiernym staje się rewizyjno - kasacyjny skutek takiego rozstrzygnięcia.

W przedmiotowej sprawie ustawodawca dokonując nowelizacji ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, przywrócił jednocześnie osobom którym na podstawie zakwestionowanego w skardze przepisu odmówiono przyznania odszkodowania bądź zadośćuczynienia, możliwość ponownie jego żądania. Art. 2 ustawy z 16 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego stanowi, iż prawomocne orzeczenie, wydane przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, oddalające żądania odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie art. 8. ust 2a ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego ze względu na to, że represje miały miejsce na ziemiach które obecnie nie należą do Państwa Polskiego, lub miały miejsce poza strefą operacji wojennych albo były stosowane po 8 maja 1945 r., nie stanowi przeszkody do rozpoznania sprawy w oparciu o ponowne żądanie zgłoszone przez osobę represjonowaną, a w razie jej śmierci - przez małżonka, dzieci lub rodziców.

Na skutek zmiany kwestionowanej ustawy przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny, interesy prawne skarżącego są chronione równie dobrze jak wtedy gdy zmiana taka byłaby następstwem orzeczenia niekonstytucyjności kwestionowanego przepisu.

W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny w oparciu o art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643) umorzył postępowanie.