W skardze konstytucyjnej wniesionej 12 lipca 2000 r. zarzucono art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (Dz. U. Nr 87, poz. 395 ze zm.) sprzeczność z art. 32 Konstytucji RP, statuującym zasadę równości wobec prawa. Zarządzeniem z 2 sierpnia 2000 r. wezwano pełnomocnika skarżącej do wskazania, które z przysługujących skarżącej praw lub wolności konstytucyjnych oraz w jaki sposób zostało naruszone. W odpowiedzi na powyższe wezwanie ponownie wskazano na naruszenie wynikającej z art. 32 Konstytucji RP zasady równości.

Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z 2 października 2000 r. odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu, uzasadniając to tym, iż samoistny zarzut naruszenia zasady równości nie może stanowić podstawy do wniesienia skargi konstytucyjnej. W zażaleniu na to postanowienie pełnomocnik skarżącej wskazał na bezpodstawność tezy głoszącej, iż z zasady równości nie wynikają uprawnienia podmiotowe, podnosząc jednocześnie, iż prawo obywatela, aby wszelkie różnice w jego traktowaniu wynikały jedynie z merytorycznych przesłanek oraz były uwarunkowane koniecznymi potrzebami, jest jego podmiotowym uprawnieniem.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Ustosunkowanie się do zarzutów podniesionych przez pełnomocnika skarżącej we wniesionym zażaleniu, a co za tym idzie – ocena zasadności potraktowania zasady równości jako samoistnej podstawy skargi konstytucyjnej, wymaga z jednej strony krótkiego scharakteryzowania środka prawnego jakim jest skarga konstytucyjna, z drugiej zaś, dokonania interpretacji przesłanek warunkujących dopuszczalność występowania z tym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw.

Skarga konstytucyjna jest szczególnym, jak podkreśla się, subsydiarnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Jest ona instrumentem służącym przede wszystkim ochronie naruszonych podmiotowych praw lub wolności, a ponadto środkiem umożliwiającym eliminację z porządku prawnego przepisów sprzecznych z Konstytucją. Z tych też względów wykładnia przesłanek legitymujących do wniesienia skargi konstytucyjnej powinna być wykładnią rozszerzającą, zezwalającą na jak najszersze zastosowanie tego instrumentu. Zbyt restryktywne podejście do interpretacji przepisów normujących owe przesłanki ogranicza bowiem możliwość dochodzenia ochrony naruszonych praw lub wolności konstytucyjnych.

Podstawowym przepisem określającym przesłanki występowania ze skargą konstytucyjną jest art. 79 ust. 1 Konstytucji RP. Zgodnie z nim skarga konstytucyjna przysługuje tylko tej osobie, której konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone ostatecznym orzeczeniem wydanym na podstawie przepisów kwestionowanej ustawy bądź innego aktu normatywnego. Art. 79 ust. 1 Konstytucji nie dokonuje tu zasadniczo dyferencjacji konstytucyjnych praw lub wolności, z uwagi na to, które z nich mogą stanowić podstawę skargi konstytucyjnej. Wyjątkiem jest tutaj dyspozycja ust. 2 art. 79 Konstytucji, zgodnie z którym skarga konstytucyjna nie przysługuje w przypadku naruszenia praw wynikających z art. 56 Konstytucji. Poza tym wyłączeniem żadna kategoria praw lub wolności konstytucyjnych, nie została „wyrzucona” poza zakres dopuszczalnych podstaw skargi konstytucyjnej. Powyższa okoliczność determinuje również problem oceny zasadności oparcia skargi konstytucyjnej na zarzucie naruszenia konstytucyjnej zasady równości.

Należy podkreślić, iż statuujący tę zasadę art. 32 Konstytucji gwarantuje wszystkim prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Zakres podmiotowy zasady równości określony jest więc analogicznie jak krąg podmiotów legitymowanych – w świetle art. 79 ust. 1 Konstytucji – do występowania ze skargą konstytucyjną. Uwzględnić trzeba również posłużenie się przez ustrojodawcę zwrotem językowym typowym dla unormowań dotyczących praw podmiotowych („prawo do równego traktowania”). Uwzględnienie systematyki przepisów konstytucyjnych, a zwłaszcza umiejscowienia art. 32 w rozdziale II Konstytucji nadaje zasadzie równości niewątpliwie bardziej ogólny i generalny charakter. Okoliczność ta determinować może częste „niesamoistne” odwoływanie się do zasady równości, wyrażające się konkretyzowaniem jej przez wskazywanie innych konstytucyjnych praw bądź wolności, w zakresie których podnoszony jest zarzut nierównego traktowania ich adresatów. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego okoliczność ta nie może jednak być argumentem na rzecz wyłączenia dopuszczalności oparcia skargi konstytucyjnej na zarzucie naruszenia art. 32 Konstytucji, także w sytuacji, gdy nie następuje wskazanie przez skarżącego innego szczegółowego prawa lub wolności, naruszonego kwestionowaną regulacją. Trybunał Konstytucyjny podziela pogląd wyrażony w postanowieniu z 28 lutego 2001 r. (sygn. Ts 102/00, OTK ZU nr 3/B/2002, poz. 199), zgodnie z którym art. 32 Konstytucji statuuje obowiązek przestrzegania zasady równości także przez ustawodawcę, we wszystkich obszarach jego działalności. Wyraża nakaz równego traktowania podmiotów podobnych w każdym przypadku, a nie tylko w tym, w którym ewentualna nierówność prowadzi do naruszenia innego prawa lub wolności konstytucyjnej. W związku z tym, przyjęcie, iż tylko w tej ostatniej sytuacji naruszenie zasady równości legitymuje do wniesienia skargi konstytucyjnej byłoby nieuzasadnionym ograniczeniem zakresu zastosowania tego instrumentu ochrony konstytucyjnych praw i wolności.

Naruszenie zasady równości w niniejszej sprawie wynika, zdaniem skarżącej z uzależnienia przyznania świadczenia pieniężnego, od zamieszkania na terytorium Polski. W cytowanym już postanowieniu z 28 lutego 2000 r., Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się na temat charakteru tego świadczenia stwierdzając, iż wykracza ono poza ogólny model zabezpieczenia społecznego i nie do końca można je realizować na gruncie art. 67 Konstytucji. Treść tego świadczenia może być jednak rozważana z punktu widzenia dochowania nakazu równego traktowania tych osób, które spełniają kryterium podobieństwa. Tak więc oparcie skargi konstytucyjnej w tym zakresie, tylko i wyłącznie, na zarzucie naruszenia zasady równości nie może z góry wykluczać merytorycznego jej rozpoznania.

Należy zaznaczyć, iż skarżąca nie poprzestała na samym wysunięciu zarzutu naruszenia zasady równości. Wskazała ona na krąg podmiotów podobnych (obywatele), jak i na zastosowane przez ustawodawcę kryterium, którego skutkiem jest zróżnicowanie sytuacji prawnej obywateli (miejsce zamieszkania przed II wojną światową). Zdaniem skarżącej odwołanie się do powyższego kryterium jest merytorycznie nieuzasadnione, prowadzi do podziału obywateli na dwie kategorie, a co za tym idzie do dyskryminacji jednej z nich ze względu na miejsce zamieszkania. Sama ocena zasadności (słuszności) przyjętego kryterium zróżnicowania adresatów świadczeń, o których mowa w przepisach kwestionowanej ustawy wykracza już jednak poza zakres wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej.

W związku z powyższym, przychylając się do przedstawionego we wniesionym zażaleniu stanowiska, Trybunał Konstytucyjny postanawia uwzględnić zażalenie i przekazać skargę do merytorycznego rozpoznania.

W skardze z 12 lipca 2000 r. skarżąca zarzuca art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (Dz. U. Nr 87, poz. 395 ze zm.) sprzeczność z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, statuującym zasadę równości wobec prawa. Naruszenie wskazanej powyżej zasady wynika z uzależnienia wypłacania świadczeń pieniężnych przysługujących osobom deportowanym do pracy przymusowej od zamieszkania na terenie państwa polskiego w jego granicach sprzed 1 września 1939 r., dyskryminując przez to obywateli zamieszkujących poza wskazanymi granicami.

Zarządzeniem z 2 sierpnia 2000 r. Trybunał Konstytucyjny wezwał skarżącą do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej poprzez wskazanie, które z przysługujących skarżącej praw lub wolności konstytucyjnych zostało naruszone, dokładne określenie sposobu tego naruszenia oraz wykazanie merytorycznego związku pomiędzy naruszonym prawem a treścią zaskarżonego przepisu.

Pismem uzupełniającym z 8 sierpnia 2000 r. skarżąca ponownie wskazała na naruszenie zawartej w art. 32 Konstytucji RP zasady równości wynikającej z odmowy przyznania świadczenia pieniężnego przysługującego osobom deportowanym do pracy przymusowej.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, co następuje:

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji RP skarga konstytucyjna przysługuje osobie, której konstytucyjne prawa lub wolności zostały naruszone. Dopiero wskazanie takiego prawa lub wolności aktualizuje interes prawny skarżącego w uzyskaniu od Trybunału Konstytucyjnego rozstrzygnięcia o konstytucyjności ustawy lub innego aktu normatywnego zastosowanego wobec skarżącego (por. postanowienie z 17 lutego 1999 r., sygn. akt Ts 154/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 34, s. 190). Ponadto, zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.), jednym z elementów skargi konstytucyjnej jest określenie, jakie prawa lub wolności konstytucyjne i w jaki sposób zostały naruszone. Brak tego wskazania stanowi brak formalny skargi uniemożliwiający jej dalsze rozpoznanie.

Skarżąca wywodzi, iż wskutek wydania rozstrzygnięć, których podstawą był zaskarżony przepis, doszło do naruszenia wynikającej z art. 32 Konstytucji zasady równości. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego tylko naruszenie prawa konstytucyjnego o charakterze podmiotowym legitymuje do wniesienia skargi konstytucyjnej (por. np.: postanowienia z: 6 kwietnia 1998 r., sygn. Ts 9/98, OTK ZU nr I (30)/1999, poz. 27; 3 listopada 1998 r., sygn. Ts 116/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 10; 17 lutego 1999 r., sygn. Ts 154/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 34). Wskazana przez skarżącą zasada równości, jako zasada ustrojowa do takich praw nie należy. Odwołanie się do tej zasady wymaga dodatkowo wskazania, w zakresie jakiego przysługującego skarżącemu prawa lub wolności konstytucyjnej została ona naruszona (por. postanowienia z: 27 kwietnia 1998 r., sygn. Ts 46/98, OTK ZU nr I(30)/1999, poz. 39; 3 listopada 1998 r., sygn. Ts 116/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 10; 30 listopada 1999 r., Ts 97/99, OTK ZU nr 1/2000, poz. 19). Biorąc pod uwagę, iż skarżąca nie dopełniła przytoczonego powyżej warunku należy stwierdzić, iż przesłanka wskazania naruszonego prawa lub wolności konstytucyjnej nie została spełniona, co uniemożliwia merytoryczne rozpoznanie skargi konstytucyjnej.

Biorąc powyższe pod uwagę Trybunał Konstytucyjny orzekł jak na wstępie.