1. Postanowieniem z 6 kwietnia 2011 r., uzupełnionym postanowieniem z 23 maja 2011 r., Sąd Apelacyjny w Lublinie I Wydział Cywilny, sygn. akt I ACa 91/11, zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym: czy art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.) w zakresie, w jakim dotyczy roszczenia najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego będącego uprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia mieszkaniowa nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, jest zgodny z art. 32 ust. 1 i art. 64 ust. 1, 2 i 3 Konstytucji.

1.1. Pytanie prawne zostało przedstawione w związku z następującym stanem faktycznym:

W pozwie z 30 czerwca 2008 r. powodowie wystąpili o zobowiązanie Międzyosiedlowej Spółdzielni Mieszkaniowej w Lublinie do złożenia oświadczenia woli o ustanowieniu odrębnej własności lokalu mieszkalnego i przeniesienia na ich rzecz własności tego lokalu wraz z pomieszczeniem przynależnym. Jako podstawę swojego roszczenia wskazali art. 48 ust. 1 i art. 491 u.s.m. oraz art. 64 k.c. w związku z art. 1047 § 1 k.p.c. W uzasadnieniu wskazali, że lokal ten otrzymali jako mieszkanie zakładowe od Zakładów Metalowych „Ursus” w Lublinie. Zaznaczyli też, że spółdzielnia uzależniła przeniesienie własności lokalu od wpłacenia kwoty 19707,79 zł, tytułem pokrycia kosztów nakładów koniecznych przeznaczonych na utrzymanie.

Pozwana spółdzielnia nie uznała powództwa i wniosła o jego oddalenie w całości. Wyrokiem z 29 maja 2009 r., sygn. akt I C 401/08, Sąd Okręgowy w Lublinie oddalił powództwo. W uzasadnieniu wyroku sąd wskazał, że pozwana spółdzielnia mieszkaniowa nabyła prawo użytkowania i współużytkowania działek gruntu oraz własność i współwłasność budynków, stanowiących odrębne nieruchomości, wraz z towarzyszącą im infrastrukturą techniczną, nieodpłatnie od Zakładów Przemysłu Ciągnikowego „Ursus” w Warszawie, w 1995 r. W 2005 r. spółdzielnia mieszkaniowa nabyła od Skarbu Państwa prawo własności gruntów, na których posadowione są budynki mieszkalne, będące uprzednio w użytkowaniu spółdzielni.

Apelacja strony powodowej została, wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 2 grudnia 2009 r., oddalona. W uzasadnieniu sąd zwrócił uwagę, że art. 48 ust. 3 u.s.m. w brzmieniu obowiązującym w dniu zgłoszenia przez powodów wniosku o przekształcenie prawa i w dniu wyrokowania przez Sąd Okręgowy, utracił moc obowiązującą 27 lipca 2009 r., w następstwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego, sygn. K 64/07. Na skutek kasacji wniesionej przez powódkę, Sąd Najwyższy, wyrokiem z 9 grudnia 2010 r., sygn. akt IV CSK 251/10, uchylił zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie i sprawę przekazał temu sądowi do ponownego rozpoznania, wskazując jednocześnie, że w wyniku wyroku TK, sygn. akt K 64/07, podstawą roszczenia najemców jest art. 48 ust.1 pkt 1 u.s.m.

2. Postanowieniem z 12 maja 2011 r., Sąd Apelacyjny w Lublinie I Wydział Cywilny, sygn. akt I ACa 170/11, zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym: czy art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych w zakresie, w jakim dotyczy roszczenia najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego będącego uprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia mieszkaniowa nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, jest zgodny z art. 32 ust. 1 i art. 64 ust. 1, 2 i 3 Konstytucji.

2.1. Pytanie prawne zostało przedstawione w związku z następującym stanem faktycznym:

Wyrokiem z 31 stycznia 2011 r. Sąd Okręgowy w Lublinie, uwzględniając powództwo najemców, zobowiązał Międzyosiedlową Spółdzielnię Mieszkaniową w Lublinie do złożenia oświadczenia, mocą którego pozwana spółdzielnia ustanawia odrębną własność lokalu mieszkalnego i własność przedmiotowego lokalu, wraz z udziałem w częściach wspólnych budynku oraz we własności budynku, przenosi na rzecz powodów. Sąd wskazał przy tym, że skoro budynek został przez pozwaną spółdzielnię nabyty nieodpłatnie, to najemca posiada roszczenie o przekształcenie prawa najmu lokalu w prawo własności jedynie po spłacie zadłużenia z tytułu świadczeń z umowy najmu tego lokalu. Apelację wywiodła pozwana spółdzielnia mieszkaniowa, zarzucając błędne zastosowanie art. 48 ust. 1 oraz art. 491 u.s.m., a także wniosła o skierowanie pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego.

3. Powyższe pytania prawne, ze względu na tożsamość przedmiotu zaskarżenia i przytoczonej w uzasadnieniach argumentacji, zostały – na podstawie zarządzenia Prezesa TK z 20 czerwca 2011 r. – przekazane do łącznego ich rozpoznania pod wspólną sygnaturą akt P 28/11.

4. W uzasadnieniach pytań prawnych Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że art. 48 ust. 3 u.s.m. w zamian za przeniesienie własności lokalu wymagał od najemcy wpłacenia równowartości nakładów koniecznych przeznaczonych na utrzymanie budynku, podczas gdy zgodnie z art. 48 ust. 1 u.s.m. przeniesienie własności lokalu następuje co do zasady nieodpłatnie, wymagane jest bowiem tylko uregulowanie zaległości z tytułu najmu. Podstawą roszczeń najemców jest art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego, kwestionowany art. 48 ust. 1 u.s.m. jest niezgodny z art. 64 Konstytucji, albowiem nakazując spółdzielni mieszkaniowej nieodpłatne przeniesienie własności lokalu na najemcę mieszkania będącego uprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, spółdzielnia nie otrzymuje nawet części wartości rynkowej tego lokalu, co skutkuje niedopuszczalną ingerencją w prawo własności spółdzielni mieszkaniowej.

Kwestionowany przepis różnicuje także sytuację najemców w zależności od tego, czy spółdzielnia nabyła lokale mieszkalne odpłatnie (art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m.), czy też nabyła budynki z dawnymi mieszkaniami zakładowymi nieodpłatnie (art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m.). W razie nabycia przez spółdzielnię budynku odpłatnie – najemca ma obowiązek wpłaty wkładu budowlanego, a w razie nabycia takiego budynku nieodpłatnie – najemca nabywa lokal nieodpłatnie, ma jedynie obowiązek spłaty zadłużenia świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu. Brak jest – zdaniem pytających sądów – konstytucyjnych podstaw do różnicowania pozycji najemców według sposobu nabycia własności.

W konsekwencji, zdaniem pytających sądów, art. 48 ust. 1 u.s.m., w zakresie wskazanym w pytaniach prawnych, jest niezgodny z art. 32 ust. 1 i art. 64 Konstytucji.

5. W piśmie z 13 grudnia 2011 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, który wniósł o stwierdzenie, że art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. w zakresie, w jakim zobowiązuje spółdzielnię mieszkaniową, która nieodpłatnie przejęła lokale mieszkalne przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, do zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu po dokonaniu przez najemcę tego lokalu jedynie spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji. Ponadto Prokurator wniósł o umorzenie postępowania w zakresie badania konstytucyjności art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m. ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku, a w zakresie badania zgodności art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. z art. 32 ust. 1 i art. 64 ust. 2 Konstytucji, ze względu na zbędność wydania wyroku.

Prokurator Generalny uznał stanowisko pytających sądów za zasadne. Zwrócił przy tym uwagę, że na skutek utraty mocy obowiązującej art. 48 ust. 3 u.s.m. powstał stan prawny, w którym warunki nabywania przez najemców mieszkań zakładowych stały się korzystniejsze niż przed utratą jego mocy. Zdaniem Prokuratora, skoro w wyroku o sygn. K 64/07 Trybunał uznał, że nabycie własności lokalu od spółdzielni, która nabyła mieszkanie zakładowe nieodpłatnie, wyłącznie po spłacie przez najemcę zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu i po pokryciu kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych, prowadzi do naruszenia istoty praw właścicielskich spółdzielni, to oczywiste jest, że nabycie lokalu jedynie po spłacie przez najemcę zadłużenia z tytułu czynszu najmu, potęguje orzeczoną niekonstytucyjność. To znaczy, zdaniem Prokuratora Generalnego, że ocena i motywy wyroku w sprawie o sygn. akt K 64/07, zachowują aktualność.

W konsekwencji należy stwierdzić, że wynikająca z art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. ingerencja we własność prywatną spółdzielni mieszkaniowych idzie tak daleko, że nie znajduje należytego konstytucyjnego uzasadnienia.

Odnosząc się do zarzutu naruszenia, przez art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m., art. 32 ust. 1 i art. 64 ust. 2 Konstytucji, Prokurator Generalny uznał – odwołując się do orzecznictwa Trybunału – że w sytuacji gdy wystąpi niezgodność kwestionowanej regulacji z jednym ze wskazanych wzorców kontroli, można zaniechać dalszej oceny merytorycznej.

Jeśli chodzi o umorzenie postępowania w zakresie kontroli art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m., to Prokurator wskazał, że przepis ten odnosi się do lokali mieszkalnych, które były przez spółdzielnię nabyte odpłatnie. Ze względu na zakres kognicji Trybunału w sprawie zainicjowanej pytaniem prawnym, postępowanie w tym zakresie podlega umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Niniejsza sprawa jest przedmiotowo tożsama z rozstrzygniętą wcześniej sprawą o sygn. P 17/10, w której wyrok, ogłoszony 14 lutego 2012 r., opublikowany został w Dzienniku Ustaw z 22 lutego 2012 r., pod poz. 201. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.) w zakresie, w jakim przyznaje najemcy roszczenie o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (pkt 1 powołanego przepisu), jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji (część I wyroku).

Trybunał Konstytucyjny postanowił także, że przepis uznany za niegodny z Konstytucją, w zakresie wskazanym w wyroku, traci moc obowiązującą z upływem 12 (dwunastu) miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (część II wyroku).

Trybunał nadmienia, że w związku z wyrokiem z dnia 14 lutego 2012 r. w sprawie o sygn. P 17/10, wydał tego samego dnia postanowienie sygnalizacyjne (sygn. akt S 1/12), postanawiając w trybie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) przedstawić Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej – w celu zapewnienia spójności systemu prawnego – uwagi dotyczące konieczności podjęcia działań legislacyjnych mających na celu uregulowanie uprawnień najemców dawnych mieszkań zakładowych, które zostały nieodpłatnie przejęte przez spółdzielnie mieszkaniowe.

2. Analiza przedstawionych wyżej pytań prawnych sądów, a w szczególności analiza stanów faktycznych w sprawach toczących się przed tymi sądami, które legły u podstaw postanowień tych pytań, analiza argumentów zaskarżenia zawartych w uzasadnieniach pytań prawnych, a także ustalony przez Trybunał, wspólny dla obydwu pytań prawnych, problem konstytucyjny postawiony Trybunałowi do rozstrzygnięcia – prowadzą do wniosku, że w niniejszej sprawie pytające sądy zakwestionowały art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przepis ten dotyczy roszczenia najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego będącego uprzednio mieszkaniem zakładowym, które spółdzielnie mieszkaniowe nabyły nieodpłatnie.

Pytające sądy zakwestionowały więc, w myśl zasady falsa demonstratio non nocet art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m., a nie, jak wskazały w petitach pytań prawnych, cały przepis art. 48 ust. 1 u.s.m.

Jak wspomniano, Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. P 17/10 orzekł, że art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Tym samym Trybunał w wyroku w sprawie o sygn. P 17/10, orzekł o niekonstytucyjności tego samego przedmiotu zaskarżenia, który wynika z pytań prawnych w niniejszej sprawie, a zarazem odpowiedział na pytania prawne, które postawiły sądy w niniejszej sprawie. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK wywołuje to skutek polegający na umorzeniu postępowania w niniejszej sprawie z powodu zbędności wydania wyroku. Umarzając postępowanie Trybunał uwzględnił bowiem przyjętą w swoim orzecznictwie zasadę ne bis in idem, zgodnie z którą ponowne rozpoznawanie tej samej kwestii czyni niewątpliwie postępowanie zbędnym, w wypadku uprzedniego stwierdzenia niezgodności z Konstytucją zakwestionowanego ponownie przepisu (por. np. postanowienia TK: z 28 lipca 2003 r., sygn. P 26/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 73; z 3 kwietnia 2007 r., sygn. P 47/06, OTK ZU nr 4/A/2007, poz. 41; z 2 września 2008 r., sygn. P 61/07, OTK ZU nr 7/A/2008, poz. 127).

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.