1. W petitum wniosku z 30 sierpnia 2013 r. Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: wnioskodawca) wniósł
o stwierdzenie niezgodności:
1) art. 34 ust. 1 i 3 oraz art. 35 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz. U. z 2003 r. Nr 106,
poz. 1002, ze zm.; dalej: ustawa o ochronie zwierząt lub u.o.z.) w zakresie, w jakim nie zezwalają na poddawanie zwierząt
szczególnym sposobom uboju przewidzianym przez obrządki religijne związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej i
przewidują odpowiedzialność karną osoby dokonującej uboju w taki szczególny sposób,
2) art. 34 ust. 1 i 3 w związku z art. 6 ust. 1 u.o.z. w zakresie, w jakim wśród okoliczności uzasadniających dopuszczalność
uboju zwierząt kręgowych bez ich uprzedniego ogłuszenia nie wyliczają szczególnych sposobów uboju zwierząt przewidzianych
przez obrządki religijne związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej
– z art. 53 ust. 1, 2 i 5 oraz art. 35 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 9 ust. 1 i 2 Konwencji
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61,
poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja) oraz art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji w związku z art. 14 Konwencji.
1.1. Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich stwierdził, że zgodnie z art. 191 ust. 1 pkt 5 i ust. 2 Konstytucji, ma legitymację
do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją wskazanych w petitum wniosku przepisów ustawy o ochronie zwierząt.
Wnioskodawca powołał art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz. U. Nr 41, poz. 251, ze zm.; dalej: ustawa o gminach żydowskich lub u.g.ż.), który stanowi, że gminy żydowskie
tworzą Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej. Wnioskodawca wskazał również art. 9 u.g.ż. Ustęp
pierwszy tego przepisu przewiduje, że gminom żydowskim, zgodnie z prawem wewnętrznym, podlega organizowanie i sprawowanie
kultu publicznego oraz udzielanie posług religijnych. Zgodnie z art. 9 ust. 2 u.g.ż., gminy żydowskie, w celu realizacji prawa
do sprawowania obrzędów i czynności rytualnych związanych z kultem religijnym, dbają o zaopatrzenie w koszerną żywność, o
stołówki, łaźnie rytualne oraz o ubój rytualny.
W ocenie wnioskodawcy, z powyższych przepisów wynika, że zagadnienie prawnej dopuszczalności poddawania zwierząt szczególnym
sposobom uboju przewidzianym przez obrządki religijne dotyczy działalności gmin żydowskich.
1.2. Wnioskodawca podkreślił, że przewidziana w art. 53 ust. 1 Konstytucji wolność sumienia i religii ma charakter osobisty,
a jej poszanowanie przez społeczeństwo i państwo wynika z obowiązku ochrony godności ludzkiej. Zdaniem wnioskodawcy, wolność
religii polega na realizowaniu wolności sumienia. Wolność religii obejmuje dwie sfery: wewnętrzną i zewnętrzną. Sfera wewnętrzna,
która jest bliska wolności sumienia, nie może być w żaden sposób ograniczana prawnie przez władze publiczne. Sfera zewnętrzna,
która została wskazana w art. 53 ust. 2 Konstytucji, polega na uzewnętrznianiu religii. W ocenie wnioskodawcy, pod ochroną
Konstytucji pozostają działania polegające na ekspresji, wyrażaniu i praktykowaniu religii.
Wnioskodawca stwierdził, że prowadzenie przez wyznawców judaizmu uboju rytualnego zwierząt dla pozyskania koszernego mięsa,
jak i spożywanie tego mięsa jest elementem uzewnętrznienia religii (praktyk religijnych). We wniosku wyjaśniono, że praktykowany
od wieków w judaizmie ubój rytualny (szechita) podlega regułom prawa wyznaniowego i zwyczajom. Pozyskiwane w jego wyniku mięso ma cechę koszerności. Koszerne mięso jest
artykułem niezbędnym do przestrzegania specjalnych reguł żywieniowych wynikających z wierzeń religijnych wyznawców judaizmu.
Wnioskodawca podkreślił, że uboju rytualnego dokonuje rzezak, który musi być fachowcem, pobożnym i wykształconym w swojej
dziedzinie dorosłym mężczyzną, w pełni władz umysłowych i fizycznych, znającym prawo religijne dotyczące postępowania ze zwierzętami.
Zdaniem wnioskodawcy, znaczenie uboju rytualnego podkreśla art. 9 ust. 2 u.g.ż., który wskazuje na obowiązek dbania przez
gminy żydowskie o zaopatrzenie w koszerną żywność i ubój rytualny. W ocenie wnioskodawcy, ubój rytualny podlega ochronie w
ramach art. 53 ust. 1 i 2 Konstytucji.
Wnioskodawca wskazał, że wolność sumienia i religii (wyznania) gwarantowana jest także przez art. 9 Konwencji. Ochrona tej
wolności jednostki oparta jest na zasadach tożsamych jak w Konstytucji. Zdaniem wnioskodawcy, na gruncie Konwencji wolność
uzewnętrzniania wyznania, realizowana przez uprawianie kultu, nauczanie i praktykowanie czynności rytualnych, obejmuje także
ubój rytualny oraz zachowanie reguł dotyczących pożywienia. Wnioskodawca powołał wyrok Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka w Strasburgu (dalej: ETPC) z 27 czerwca 2000 r. w sprawie Cha'are Shalom Ve Tsedek przeciwko Francji (skarga nr 27417/95). W wyroku tym ETPC stwierdził, że ubój rytualny podlega ochronie w ramach art. 9 Konwencji.
1.3. Wnioskodawca stwierdził, że art. 34 ust. 1 i 3 oraz art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. są niezgodne z powołanymi wzorcami kontroli
w zakresie, w jakim nie zezwalają na poddawanie zwierząt szczególnym sposobom uboju przewidzianym przez obrządki religijne
związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej i przewidują odpowiedzialność karną osoby dokonującej uboju w taki szczególny
sposób.
Wnioskodawca wskazał, że zakwestionowany art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z. przewiduje, że zwierzę kręgowe w ubojni (ust. 1) oraz zwierzę
kopytne w uboju domowym (ust. 3) może zostać uśmiercone tylko po uprzednim pozbawieniu świadomości przez osoby posiadające
odpowiednie kwalifikacje lub przyuczonego ubojowca. Zdaniem wnioskodawcy, w zakwestionowanym stanie prawnym nie jest dozwolone
poddawanie zwierząt szczególnym sposobom uboju przewidzianym przez obrządki religijne, albowiem sposoby te nie zezwalają na
ogłuszanie zwierząt przed ubojem.
Wnioskodawca dodał, że art. 35 ust. 1 u.o.z. statuuje odpowiedzialność karną w razie zabicia, uśmiercenia zwierzęcia lub dokonania
uboju zwierzęcia z naruszeniem zasad określonych w art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z. Natomiast art. 35 ust. 4 u.o.z. przewiduje, że
w razie skazania sprawcy sąd może orzec dodatkowy środek karny. W konsekwencji wnioskodawca wskazał, że na gruncie ustawy
o ochronie zwierząt ubój rytualny jest zabroniony jako przestępstwo zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia
wolności do lat dwóch (art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z.). Uzasadniając objęcie wnioskiem przepisów karnych ustawy o ochronie zwierząt,
wnioskodawca stwierdził, że oczywistą konsekwencją zakwestionowania normy sankcjonowanej (art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z.) jest
konieczność zakwestionowania normy sankcjonującej (art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z.).
Wnioskodawca podniósł, że bezpośrednio obowiązujące przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 1099/2009 z dnia 24 września 2009
r. w sprawie ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania (Dz. Urz. UE L 303 z 18.11.2009, s. 1; dalej: rozporządzenie Rady nr
1099/2009), nie zabraniają uznania dopuszczalności szczególnych sposobów uboju ze względu na wymagania niektórych obyczajów
religijnych. Co więcej, przepisy te przewidują możliwość odmiennego uregulowania szczególnych sposobów uboju przez państwa
członkowskie UE, odwołując się do wolności myśli, sumienia i religii gwarantowanych w art. 10 Karty praw podstawowych Unii
Europejskiej (Dz. Urz. UE C 303 z 14.12.2007, s. 1).
We wniosku wskazano, że jednocześnie ustawa o gminach żydowskich przewiduje, że do zakresu działań gmin żydowskich w Polsce
należy dbanie o zaopatrzenie w koszerną żywność oraz o ubój rytualny. Wnioskodawca odnotował, że Prezes Rządowego Centrum
Legislacji wyraził jednak pogląd, że wywodzenie na gruncie art. 9 ust. 2 u.g.ż. uprawnienia gmin żydowskich do przeprowadzania
uboju rytualnego jest wątpliwe. Pogląd ten uzasadniono, wskazując, że przyjęcie szerokiego rozumienia wyrażenia „dbają”, o
którym mowa w art. 9 ust. 2 u.g.ż., przerzuca na adresatów prawa ryzyko niepewności, czy podmioty stosujące prawo taką wykładnię
podzielą, czy też zastosują sankcję karną przewidzianą w art. 35 u.o.z.
1.4. We wniosku stwierdzono, że zaskarżone art. 34 ust. 1 i 3 oraz art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. (w zakwestionowanym zakresie)
nie spełniają wynikających z Konstytucji oraz Konwencji przesłanek ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii (wyznania).
1.4.1. Wnioskodawca wskazał, że przewidziane w art. 53 ust. 5 Konstytucji przesłanki ograniczenia wolności uzewnętrzniania
religii mają charakter formalny (wprowadzenie ograniczenia w drodze ustawy) i materialny (konieczność ochrony enumeratywnie
wskazanych wartości). Wnioskodawca stwierdził, że postanowienia art. 53 ust. 5 Konstytucji nie wyczerpują katalogu okoliczności
uzasadniających ograniczenie wolności religii, albowiem zastosowanie znajduje także art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Wnioskodawca podkreślił, że ustawodawstwo zwykłe musi respektować zasady i gwarancje ochrony praw i wolności jednostki bez
względu na to, czy dana regulacja ustawowa wprost, czy też „przy okazji” normuje zasady korzystania z konstytucyjnie chronionej
wolności religii. W ocenie wnioskodawcy, normując zasady dokonywania uboju w ustawie o ochronie zwierząt, ustawodawca wprowadził
regulacje, które w sposób sprzeczny z art. 53 ust. 1, 2 i 5 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji ograniczają wolność uzewnętrzniania
religii w postaci prowadzenia uboju rytualnego i zaopatrywania się w pozyskaną na tej drodze koszerną żywność. Zdaniem wnioskodawcy,
przewidziane przez art. 34 ust. 1 i 3 oraz art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. ograniczenie wolności religii jest nieproporcjonalne
i nie znajduje uzasadnienia w żadnej ze wskazanych w Konstytucji wartości warunkujących wprowadzenie tego typu ograniczenia.
1.4.2. Wnioskodawca stwierdził, że zakwestionowane ograniczenie wolności religii pozostaje bez związku z ochroną bezpieczeństwa lub
porządku publicznego. W ocenie wnioskodawcy, w przypadku zaskarżonych przepisów irrelewantna jest także przesłanka konieczności
ochrony zdrowia publicznego. Wnioskodawca wyjaśnił, że zasady dokonywania uboju rytualnego przez wyznawców judaizmu zabraniają
uboju zwierząt chorych lub pokaleczonych w czasie transportu. Z uwagi na rygoryzm procedury uboju zarówno proces pozyskiwania,
jak i spożycie pozyskanego w ten sposób mięsa nie stwarza zagrożenia ani dla zdrowia ogółu ludności, ani osób takie mięso
spożywających. Wnioskodawca zwrócił uwagę, że prowadzony w polskich rzeźniach do końca 2012 r. ubój rytualny zwierząt dokonywany
był pod nadzorem odpowiednich inspekcji, czuwających nad jego zgodnością z normami sanitarnymi i higienicznymi.
Zdaniem wnioskodawcy, również przesłanka ograniczenia wolności religii przez wzgląd na ochronę moralności nie może uzasadniać
braku ustawowej dopuszczalności poddawania zwierząt szczególnym sposobom uboju przewidzianym przez obrządki religijne. Wnioskodawca
wskazał, że w społeczeństwach europejskich, w tym w Polsce, właściwym punktem odniesienia w tym zakresie jest tradycja judeochrześcijańska.
Praktyki religijne, polegające między innymi na ograniczeniu spożywania określonych produktów w czasie roku (posty) lub nakazach
pozyskiwania żywności w sposób określony przez reguły prawa wyznaniowego (ubój rytualny), są przejawami kultywowania długoletnich
tradycji, na gruncie których funkcjonują kościoły i związki religijne, współtworzące tożsamość kulturową i religijną społeczeństw
europejskich. Poszanowanie tradycji i zwyczajów religijnych przez znakomitą część europejskich społeczeństw stanowi właściwy
miernik oceny tego, co większość społeczeństwa uważa za cenne i przez to zgodne z osądami moralnymi. Wnioskodawca wskazał,
że wprowadzenie – na zasadzie wyjątku – procedur dotyczących uboju zwierząt na potrzeby obrzędów religijnych jest standardem
w wielu ustawodawstwach europejskich. Zdaniem wnioskodawcy, to raczej zabezpieczony sankcją karną zakaz dokonywania uboju
zwierząt na potrzeby obrzędów religijnych stanowi przejaw naruszenia norm moralnych.
Wnioskodawca uznał, że uzasadnienia zaskarżonego ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii nie można doszukiwać się w
konieczności ochrony praw i wolności innych osób. Poddawanie zwierząt szczególnym sposobom uboju przez wykwalifikowane osoby,
w odpowiednich warunkach lokalowo-sanitarnych, nie pozostaje w kolizji z prawami ani też wolnościami innych osób. Zdaniem
wnioskodawcy, szczególne sposoby uboju zwierząt nie odznaczały się dotychczas jakimkolwiek złym wpływem na funkcjonowanie
społeczeństwa.
We wniosku dodano, że również konieczność ochrony środowiska, wskazana w art. 31 ust. 1 Konstytucji, nie może uzasadniać ograniczenia
wolności religii przewidzianego przez zaskarżone przepisy. W ocenie wnioskodawcy, skoro prowadzenie uboju zwierząt gospodarskich
w ogóle jest dozwolone na podstawie ustawy o ochronie zwierząt, to kwestia potrzeby ochrony środowiska (ochrony różnorodności
biologicznej zwierząt gospodarskich) pozostaje poza sporem w niniejszej sprawie.
1.4.3. Wnioskodawca stwierdził, że nawet gdyby hipotetycznie przyjąć, że wynikające z zaskarżonych przepisów ograniczenie
wolności uzewnętrzniania religii mogłoby być podyktowane przesłanką ochrony moralności, to nie spełniałoby przesłanki „konieczności”.
W ocenie wnioskodawcy, wady zakwestionowanych regulacji przeważają nad ich hipotetyczną zaletą, za jaką uważa się troskę o
los zwierząt gospodarskich w czasie uboju. Z uwagi na dopuszczalność importu mięsa koszernego z innych krajów na potrzeby
osób praktykujących w Polsce, liczba zwierząt poddawanych szczególnym sposobom uboju i tak nie uległaby w skali globalnej
żadnemu zmniejszeniu. Popyt na koszerne produkty jest i pozostanie bez zmian, a w innych krajach prowadzenie szczególnych
sposobów uboju pozostaje normą.
We wniosku zaznaczono, że wątpliwości konstytucyjne budzi także kwestia naruszenia istoty wolności religijnej osób wyznania
mojżeszowego w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji. Przewidziana sankcja karna całkowicie wyklucza dopuszczalność dokonywania
specjalnego uboju zwierząt chociażby na wewnętrzne potrzeby. Zakwestionowane przepisy ograniczają możliwość wykonywania ustawowych
zadań przez gminy żydowskie w zakresie zabezpieczania potrzeb żywieniowych wyznawców judaizmu.
Wnioskodawca podkreślił, że szczególne sposoby uboju zwierząt na potrzeby obrzędów religijnych powinny być zabezpieczone wyjątkowymi
procedurami, umożliwiającymi zainteresowanym praktykowanie obrzędów w sposób jak najmniej dolegliwy dla otoczenia, a ich dopuszczalność
powinna być uzasadniona poszanowaniem autonomii dla obrzędów praktykowanych w judaizmie.
1.4.4. We wniosku stwierdzono, że żadna z wymienionych w art. 9 ust. 2 Konwencji przesłanek ograniczenia wolności uzewnętrzniania
wyznania nie uzasadnia przewidzianej przez zaskarżone przepisy ingerencji państwa w swobodę wyznania. Zdaniem wnioskodawcy,
w świetle art. 9 ust. 2 Konwencji nie istnieje także stan „konieczności”, który uzasadniałby takie ograniczenie w społeczeństwie
demokratycznym.
Wnioskodawca podniósł, że w sprawie Cha'are Shalom Ve Tsedek przeciwko Francji ETPC badał dopuszczalność ograniczenia wolności uzewnętrzniania wyznania w świetle francuskich przepisów
dotyczących uboju rytualnego zwierząt przez społeczność żydowską. ETPC uznał, że ochrona interesu publicznego wymagała wprowadzenia
zakazu dokonywania nienadzorowanego uboju zwierząt w warunkach wątpliwej higieny. Wyrok ETPC nie dotyczył jednak kwestii podstawowej,
czyli dopuszczalności ingerencji państwa w swobodę wolności wyznania przez przyjęcie prostego zakazu prowadzenia szczególnych
sposobów uboju na potrzeby obrzędów religijnych, w odpowiednich do tego warunkach lokalowo-sanitarnych.
1.5. Wnioskodawca stwierdził, że art. 34 ust. 1 i 3 oraz art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. (w zakwestionowanym zakresie) są niezgodne z
art. 35 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Wnioskodawca wskazał, że szczególne zasady postępowania i żywienia, wynikające z przestrzegania zasad koszerności, stanowią
podstawę tradycji i obyczajów członków żydowskiej mniejszości narodowej w Polsce, która liczy ok. 8 tysięcy osób. Zdaniem
wnioskodawcy, wynikający z zaskarżonych przepisów brak zezwolenia na dokonywanie uboju według szczególnych metod wymaganych
przez judaizm narusza gwarantowaną społeczności żydowskiej przez art. 35 ust. 1 Konstytucji wolność zachowania obyczajów i
tradycji oraz rozwoju własnej kultury.
Wnioskodawca podniósł, że art. 35 ust. 1 Konstytucji jest adekwatnym wzorcem konstytucyjnej kontroli, funkcjonalnie powiązanym
z wzorcami kontroli gwarantującymi wolność religii (wyznania). Wnioskodawca podkreślił, że nierozerwalny związek tradycji,
kultury i obrzędów religijnych, chociażby przez pryzmat dziejów historycznych, daje się zaobserwować właśnie wśród polskich
Żydów i wyznawców judaizmu praktykujących tę religię w Polsce.
Zdaniem wnioskodawcy, analogicznie do ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii, przewidziane przez zaskarżone przepisy
ograniczenie wolności zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury przez członków społeczności żydowskiej
w Polsce nie jest uzasadnione żadną z wartości wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. W ocenie wnioskodawcy, poszanowanie
obyczajów, tradycji oraz rozwoju kultury tworzonej przez społeczność żydowską w Polsce wymaga prawnego dozwolenia na dokonywanie
szczególnych sposobów uboju zwierząt na potrzeby obrzędów religijnych wyznawców judaizmu.
1.6. Wnioskodawca podniósł, że art. 34 ust. 1 i 3 oraz art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. (w zakwestionowanym zakresie) naruszają zasadę
równości gwarantowaną przez art. 32 ust. 1 Konstytucji oraz zakaz dyskryminacji wynikający z art. 32 ust. 2 Konstytucji. Ponadto
są niezgodne z art. 14 Konwencji.
Wnioskodawca stwierdził, że z uwagi na treść zaskarżonych przepisów, wyznawcy judaizmu, podobnie jak członkowie społeczności
żydowskiej kultywujący tradycje i obrzędy związane z religią, traktowani są w Polsce nierówno w stosunku do wyznawców innych
religii. Wobec tego ich położenie jest gorsze, a więc sprzeczne z wynikającą z art. 32 ust. 1 Konstytucji zasadą równości.
Zdaniem wnioskodawcy, kryterium różnicującym w zakresie możliwości korzystania z konstytucyjnych wolności i praw jednostki
jest wyznanie religijne i przynależność do mniejszości narodowej w Polsce.
W ocenie wnioskodawcy, obowiązujące ograniczenie dokonywania szczególnych sposobów uboju zwierząt przez wyznawców judaizmu
ma charakter nieproporcjonalny i nie jest uzasadnione wartościami, zasadami lub normami konstytucyjnymi pozwalającymi na odmienne
traktowanie podmiotów podobnych, którymi są osoby wierzące i praktykujące obrządki religijne. Brak jest podstaw do różnego
(nierównego) traktowania wyznawców judaizmu i członków społeczności żydowskiej, których wierzenia i tradycja nakazują spożywanie
koszernego mięsa, względem przedstawicieli tych wyznań i mniejszości narodowych, które obowiązku spożywania tak pozyskiwanej
żywności nie przewidują. Wnioskodawca zwrócił uwagę, że możliwość pozyskiwania koszernej żywności przez wyznawców judaizmu
nie została zniesiona, jednak konieczność importu mięsa z innych krajów powoduje, także ze względu na ceny importowanej żywności,
że praktykowanie tej religii w Polsce napotyka poważne trudności.
Wnioskodawca podniósł, że na skutek obowiązywania kwestionowanych przepisów wyznawcy judaizmu praktykujący w Polsce, jak
i członkowie społeczności żydowskiej zamieszkujący w Polsce, są dyskryminowani w życiu społecznym i gospodarczym. Zmuszeni
są ponosić wyższe wydatki na zaopatrzenie się w niezbędną im koszerną żywność, która może być wyłącznie importowana.
We wniosku wskazano, że zaskarżone przepisy są niezgodne także z art. 14 Konwencji. Przepis ten nakazuje, aby korzystanie
z praw i wolności wymienionych w Konwencji było zapewnione bez dyskryminacji. Zdaniem wnioskodawcy, wynikające z kwestionowanych
przepisów ograniczenia korzystania z wolności religii nie mają obiektywnego i racjonalnego uzasadnienia. Wnioskodawca stwierdził,
że skoro brak jest konstytucyjnie chronionej wartości uzasadniającej nierówne traktowanie ze względu na wyznanie religijne,
a na poziomie krajowym nie zostały spełnione przesłanki ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności jednostki, kwestionowana
regulacja prawna nie realizuje legitymowanego celu także w świetle wymogów Konwencji.
1.7. We wniosku przedstawiono argumentację, która – zdaniem wnioskodawcy – przemawia za stwierdzeniem niezgodności z omówionymi
wzorcami kontroli także art. 34 ust. 1 i 3 w związku z art. 6 ust. 1 u.o.z. w zakresie, w jakim wśród okoliczności uzasadniających
dopuszczalność uboju zwierząt kręgowych bez ich uprzedniego ogłuszenia nie wyliczają szczególnych sposobów uboju zwierząt
przewidzianych przez obrządki religijne związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej.
Wnioskodawca wskazał, że generalną regułą przewidzianą w art. 6 ust. 1 u.o.z. jest zakaz zabijania zwierząt. Jednocześnie
w przepisie tym przewidziano wyjątki od tej reguły. Obejmują one m.in. ubój i uśmiercanie zwierząt gospodarskich. Dodatkowe
wymagania odnoszące się do uboju tych zwierząt wprowadza art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z., który pozostaje w ścisłym związku z art.
6 ust. 1 u.o.z. Wnioskodawca dodał, że zgodnie z art. 35 ust. 1 u.o.z., dokonywanie uboju zwierząt w sposób sprzeczny z art.
6 ust. 1 u.o.z. jest przestępstwem.
Wnioskodawca wskazał, że przewidziany w art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z. wymóg pozbawienia świadomości zwierzęcia przed jego uśmierceniem
dotyczy tylko tych wyjątków od zakazu zabijania zwierząt, które zostały wskazane w art. 6 ust. 1 pkt 1 u.o.z., czyli uboju
i uśmiercania zwierząt gospodarskich oraz uśmiercania dzikich ptaków i ssaków utrzymywanych przez człowieka w celu pozyskania
mięsa i skór. Natomiast wymogu uprzedniego pozbawienia świadomości nie wprowadzono między innymi w odniesieniu do polowań,
odstrzałów i ograniczania populacji zwierząt łownych (art. 6 ust. 1 pkt 6 u.o.z.) lub usypiania ślepych miotów (art. 6 ust.
1 pkt 7 u.o.z.).
W ocenie wnioskodawcy, z domniemania racjonalności ustawodawcy należy wnioskować, że wymienione w art. 6 ust. 1 u.o.z. okoliczności
uzasadniające odejście od zakazu zabijania zwierząt mają charakter szczególny i zupełnie wyjątkowy. Jednakże waga tych okoliczności
różni się znacząco. Zdaniem wnioskodawcy, niektóre z nich nie budzą wątpliwości w świetle konieczności ochrony wartości, o
których mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Natomiast dopuszczalność zabijania zwierząt na potrzeby polowań zdaje się nie odznaczać
tak dużą doniosłością dla bezpieczeństwa państwa i dobrostanu jego obywateli. Wnioskodawca wskazał, że dopuszczalność zabijania
zwierząt w czasie polowań wynika z poszanowania tradycji myśliwskiej i kultury łownej. Nie znajduje jednak oparcia w konieczności
ochrony dóbr wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji ani umocowania i legitymacji w którymkolwiek z pozostałych postanowień
Konstytucji.
Zdaniem wnioskodawcy, zaskarżone ograniczenie wolności uzewnętrzniania religii, a także wolności zachowania obyczajów i tradycji
oraz rozwoju kultury nie jest ograniczeniem uzasadnionym i proporcjonalnym w świetle całokształtu okoliczności, w których
ustawodawca zezwala na zabijanie zwierząt. W ocenie wnioskodawcy, doniosłość wartości, jaką jest zapewnienie wolności religijnej
wyznawcom każdej religii, podobnie jak konieczność respektowania wolności zachowania obyczajów i tradycji członków każdej
mniejszości narodowej, z pewnością przeważają nad niektórymi okolicznościami wskazanymi w art. 6 ust. 1 u.o.z. A minori ad maius, szczególne sposoby uboju zwierząt wymagane przez obrzędy religijne powinny zostać uwzględnione w katalogu przypadków, o
których mowa w art. 6 ust. 1 u.o.z.
Wnioskodawca dodał, że nie znajduje żadnego uzasadnienia nierówne traktowanie adresatów art. 6 ust. 1 u.o.z. w zakresie wymogu
uprzedniego pozbawienia świadomości zwierzęcia przed jego uśmierceniem, podczas dokonywania uboju przewidzianego przez obrządki
religijne oraz uśmiercania zwierząt w ramach polowań, odstrzałów i ograniczania populacji zwierząt łownych.
2. W piśmie z 25 marca 2014 r. Marszałek Sejmu zajął stanowisko w imieniu Sejmu, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie
art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej:
ustawa o TK) ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
2.1. Marszałek Sejmu podniósł, że wnioskodawca nie ma legitymacji do inicjowania kontroli konstytucyjności w określonym we
wniosku zakresie podmiotowym i przedmiotowym.
Marszałek Sejmu stwierdził, że występują rozbieżności co do zakresu kontroli między petitum wniosku a jego uzasadnieniem. Przedstawiona w uzasadnieniu argumentacja oparta została na tezie, że w systemie prawa obowiązującego
nie ma normy legalizującej dokonywanie uboju rytualnego zgodnie z zasadami kultu wyznania mojżeszowego. Natomiast w petitum wnioskodawca kwestionuje zaskarżone przepisy w zakresie, w jakim odnoszą się do wszystkich związków wyznaniowych o uregulowanej
sytuacji prawnej. Zdaniem Marszałka Sejmu, tak sformułowany zakres podmiotowy wniosku budzi zastrzeżenia w świetle art. 191
ust. 1 pkt 5 i ust. 2 Konstytucji, które należy interpretować ściśle.
Marszałek Sejmu wskazał, że wnioskodawca jako normatywną podstawę legitymacji powołał art. 9 u.g.ż. Zdaniem Marszałka Sejmu,
oznacza to, że wnioskodawca może kwestionować przepisy oddziałujące na prawną i majątkową sytuację gmin wyznaniowych żydowskich,
a przede wszystkim te, które ingerują w prawo do sprawowania obrzędów i czynności rytualnych związanych z kultem religii mojżeszowej.
Natomiast wnioskodawca nie może kwestionować przepisów dotyczących wszystkich związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji
prawnej. Marszałek Sejmu dodał, że podmioty wskazane w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji nie są upoważnione do inicjowania
kontroli konstytucyjnej w sprawach ogólnopaństwowych lub ogólnospołecznych. W konsekwencji – w ocenie Marszałka Sejmu – zakres
wniosku wykracza pod względem podmiotowym poza zakres działania wnioskodawcy.
2.2. Marszałek Sejmu stwierdził, że jeżeli nawet przyjąć, że wniosek może zostać rozpoznany w zakresie wynikającym z jego uzasadnienia,
to nie sposób podzielić przyjętych przez wnioskodawcę ustaleń co do aktualnego stanu prawnego w kwestii dopuszczalności dokonywania
uboju rytualnego przez wyznawców judaizmu. Zdaniem Marszałka Sejmu, wątpliwości w tej kwestii znajdują przełożenie na ocenę
legitymacji wnioskodawcy.
Marszałek Sejm podkreślił, że ubój rytualny to złożone zagadnienie prawne, które należy rozpatrywać równocześnie na wielu
płaszczyznach. Przedmiotem postępowania przed Trybunałem – jak zostało to sprecyzowane w uzasadnieniu wniosku – jest dopuszczalność
żydowskiego uboju rytualnego (tzw. szechity), który jest ważnym elementem zachowania rytualnej czystości posiłków i stanowi religijny obowiązek wyznawców judaizmu.
W ocenie Marszałka Sejmu, problem szechity, ze względu na istotne znaczenie dla swobody praktykowania religii mojżeszowej, został poddany bezpośredniej jurydyzacji
w ramach polskiego prawa wyznaniowego. Podstawowe źródło prawa wyznaniowego w odniesieniu do wyznawców religii mojżeszowej
stanowi ustawa o gminach żydowskich. Wynika to z koncepcji indywidualnego normowania prawnego związków wyznaniowych w drodze
ustaw szczególnych (tzw. partykularnych), co przewiduje art. 25 ust. 5 Konstytucji. Marszałek Sejmu wskazał, że w ustawach
partykularnych dochodzi do uszczegółowienia konkretnych, stanowiących specyfikę określonej religii, uprawnień jej wyznawców,
co do których ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 2005 r. Nr 231, poz. 1965,
ze zm.; dalej: ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania) wypowiada się w sposób ogólnosystemowy, a zatem jedynie
generalny.
Marszałek Sejmu stwierdził, że art. 9 ust. 2 u.g.ż. stanowi podstawę prawną prowadzenia uboju rytualnego na zasadach wymaganych
przez religię mojżeszową. Przepis ten służy wprowadzeniu gwarancji swobody wykonywania czynności religijnych specyficznych
dla judaizmu. Zdaniem Marszałka Sejmu, nałożenie na gminy wyznaniowe żydowskie obowiązku dbania o ubój rytualny oznacza przyznanie
im swobody podejmowania działań, które – zgodnie z regułą instrumentalnego nakazu – służą realizacji prawa podmiotowego, o
którym mowa w art. 9 ust. 2 u.g.ż. W ocenie Marszałka Sejmu, art. 9 ust. 2 u.g.ż. wyraża konkretną treść normatywną. Wyznacza
jego adresatom prawnie zagwarantowaną sferę możności postępowania. Marszałek Sejmu dodał, że ubój rytualny został wskazany
przez ustawodawcę jako uprawnienie gmin żydowskich odrębne od zaopatrywania się w koszerną żywność.
Marszałek Sejmu przyjął, że obowiązek dbania o ubój rytualny adresowany jest wyłącznie do gmin wyznaniowych żydowskich, pozwalając
na prowadzenie uboju w takim zakresie, w jakim służy to zaspokojeniu potrzeb ich członków. Wskazuje na to przewidziane w art.
9 ust. 2 u.g.ż. sformułowanie: „w celu realizacji prawa do sprawowania obrzędów i czynności rytualnych”. W konsekwencji –
w świetle art. 9 ust. 2 u.g.ż. – wykluczony jest ubój ponad potrzeby członków gmin wyznaniowych żydowskich, zwłaszcza dokonywany
w celach gospodarczych i handlowych.
W ocenie Marszałka Sejmu, przyjęcie wąskiego ujęcia treści analizowanego uprawnienia znajduje uzasadnienie w celu ustawy o
gminach żydowskich. Jej ratio legis stanowi zagwarantowanie prawnych instrumentów swobody praktykowania wyznania mojżeszowego. W takim właśnie zakresie podmiotowym
i przedmiotowym przepis ten znajduje silne umocowanie w przepisach konstytucyjnych, zapewniających każdemu wolność wyznawania
religii (art. 53 Konstytucji), gwarantujących obywatelom należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania
obyczajów, tradycji i rozwoju własnej kultury (art. 35 Konstytucji), wreszcie zaś statuujących zasadę konsensualnej regulacji
stosunków między państwem a niekatolickimi związkami wyznaniowymi (art. 25 ust. 5 Konstytucji).
2.3. Zdaniem Marszałka Sejmu, konieczne jest również ustalenie relacji, w jakiej pozostają do siebie normy ustawy o ochronie
zwierząt oraz ustawy o gminach żydowskich.
W ocenie Marszałka Sejmu, ustawa o ochronie zwierząt jest ustawą ogólną, która wyznacza generalny standard ochrony zwierząt
w systemie prawa krajowego. W kwestii ochrony zwierząt w czasie ich uśmiercania (uboju) wypowiada się także prawodawca europejski.
Marszałek Sejmu stwierdził, że na poziomie prawa Unii Europejskiej ubój rytualny regulowany jest w ramach przepisów dotyczących
gospodarczego uboju zwierząt. Natomiast dopuszczalność uboju rytualnego wykonywanego w związku z realizacją swobody praktykowania
religii mojżeszowej pozostaje w wyłącznej kompetencji prawa krajowego.
W piśmie Sejmu wskazano, że z perspektywy prawa wewnętrznego, postanowienia ustawy o ochronie zwierząt – jako leges generales – znajdują zastosowanie do kwestii nieuregulowanych przepisami szczegółowymi. Natomiast postanowienia ustawy wyznaniowej żydowskiej
mają – co wynika z natury prawnej tego aktu – charakter leges speciales wobec innych przepisów prawa powszechnie obowiązującego. Tym samym przepis, który powołuje wnioskodawca jako podstawę legitymacji,
wyklucza – zgodnie z zasadą, że norma zakresowo węższa wyłącza zastosowanie normy zakresowo szerszej – stosowanie wobec gmin
żydowskich przepisów, które zostały zakwestionowane we wniosku.
Marszałek Sejmu wyjaśnił, że norma wyrażona w art. 9 ust. 2 u.g.ż. nie została uchylona w wyniku reguły kolizyjnej następstwa
czasowego (lex posterior derogat legi priori). Przywołana reguła kolizyjna nie znajduje zastosowania, jeżeli prawo wcześniejsze stanowiło przepis szczególny (lex posterior generalis non derogat legi priori speciali). W ocenie Marszałka Sejmu, akceptacja tezy o derogacyjnym znaczeniu przepisów ustawy o ochronie zwierząt dla postanowień
ustawy o gminach żydowskich jest nie do utrzymania także ze względu na naturę partykularnej ustawy wyznaniowej w świetle art.
25 ust. 5 Konstytucji.
Marszałek Sejmu stwierdził, że z uwagi na powyższe argumenty przepisy ustawy o ochronie zwierząt w zakresie, w jakim przewidują
zakaz dokonywania uboju bez uprzedniego ogłuszenia, nie znajdują zastosowania do uboju rytualnego dokonywanego przez gminy
żydowskie w celu realizacji zasad kultu wyznania mojżeszowego.
2.4. Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. (we wskazanym w petitum wniosku zakresie), Marszałek Sejmu stwierdził, że w demokratycznym państwie prawnym jednostka nie może ponosić odpowiedzialności
karnej za czyn, który nie jest zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia (art. 42 ust. 1 Konstytucji).
Oznacza to, że w obowiązującym stanie prawnym nie jest dopuszczalne penalizowanie uboju dokonywanego na wewnętrzne potrzeby
gmin wyznaniowych żydowskich.
3. W piśmie z 17 marca 2014 r. Prokurator Generalny zajął stanowisko, że:
1) art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z. w zakresie, w jakim nie dopuszcza do uśmiercania zwierząt bez uprzedniego pozbawienia ich świadomości
w przypadku pozyskiwania przeznaczonego na eksport mięsa, certyfikowanego co do zgodności uboju ze szczególnymi wymaganiami
obrządków religijnych związków wyznaniowych – nie jest niezgodny z art. 53 ust. 1, 2 i 5 oraz z art. 35 ust. 1 w związku z
art. 31 ust. 3 Konstytucji, w związku z art. 9 ust. 1 i 2 Konwencji, jak również z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji w związku
z art. 14 Konwencji;
2) art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z. w zakresie, w jakim nie dopuszcza do uśmiercania zwierząt bez uprzedniego pozbawienia ich świadomości
w przypadku pozyskiwania na potrzeby wewnątrzkrajowe mięsa certyfikowanego co do zgodności uboju ze szczególnymi wymaganiami
obrządków religijnych związków wyznaniowych – jest zgodny z art. 53 ust. 1, 2 i 5 oraz art. 35 ust. 1 w związku z art. 31
ust. 3 Konstytucji w związku z art. 9 ust. 1 i 2 Konwencji, jak również z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji w związku z art.
14 Konwencji, a w zakresie, w jakim nie dopuszcza do takiego uboju w warunkach braku rzeczywistej zgodności dokonywania uboju
ze wszystkimi szczególnymi wymaganiami obrządków religijnych związków wyznaniowych – nie jest niezgodny z art. 53 ust. 1,
2 i 5 oraz z art. 35 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 9 ust. 1 i 2 Konwencji, jak również z
art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji w związku z art. 14 Konwencji;
3) art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. w zakresie, w jakim przewiduje odpowiedzialność karną za uśmiercanie zwierząt bez uprzedniego
pozbawienia ich świadomości, w przypadku pozyskiwania mięsa certyfikowanego co do zgodności uboju ze szczególnymi wymaganiami
obrządków religijnych związków wyznaniowych, jest zgodny z art. 53 ust. 1, 2 i 5 oraz art. 35 ust. 1 w związku z art. 31 ust.
3 Konstytucji w związku z art. 9 ust. 1 i 2 Konwencji, jak również z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji w związku z art. 14 Konwencji;
4) postępowanie w pozostałym zakresie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z uwagi na niedopuszczalność
orzekania.
3.1. Prokurator Generalny odniósł się przede wszystkim do stanu obowiązującego prawa w kwestii dopuszczalności uboju rytualnego.
3.1.1. Prokurator Generalny stwierdził, że podstawowym obowiązującym w Polsce źródłem prawa, normującym sposób postępowania ze zwierzętami,
jest ustawa o ochronie zwierząt. Ustawa ta nakazuje humanitarne traktowanie zwierząt. Prokurator Generalny wskazał, że zasadą
przyjętą przez art. 34 u.o.z. jest, że zwierzę kręgowe w ubojni, jak i zwierzę kopytne w uboju domowym musi zostać ogłuszone
przed uśmierceniem. Powołując się na zmiany ustawowe, Prokurator Generalny stwierdził, że wprowadzenie całkowitego zakazu
uśmiercania zwierząt w ubojniach bez uprzedniego ogłuszenia należy uznać za świadomy wybór ustawodawcy.
3.1.2. W piśmie Prokuratora Generalnego wskazano, że analiza obowiązywania zakazu uśmiercania zwierząt bez ogłuszenia nie powinna
pomijać regulacji zawartych w ustawie o gminach żydowskich oraz ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, art. 9 ust. 2 u.g.ż. jest typową regulacją kompetencyjną, a nie materialną. Zawiera on –
między innymi – sformułowanie, że gminy żydowskie dbają o ubój rytualny. Nie do końca jest przy tym jasne, jaki jest stosunek
określenia „dbają” do samego dokonywania uboju rytualnego. Prokurator Generalny wskazał, że w ocenie Rządowego Centrum Legislacji,
wątpliwe jest wywodzenie z art. 9 ust. 2 u.g.ż. uprawnienia gmin wyznaniowych żydowskich do przeprowadzania uboju rytualnego.
Ponadto Prokurator Generalny zaznaczył, że ustawa o gminach żydowskich dotyczy największej judaistycznej wspólnoty wyznaniowej
w Polsce, której trzonem są gminy wyznaniowe żydowskie, a nie obejmuje pozostałych żydowskich związków wyznaniowych.
Prokurator Generalny odniósł się również do treści art. 2 pkt 2 i 9 oraz art. 19 ust. 2 pkt 9 ustawy o gwarancjach wolności
sumienia i wyznania, które upoważniają obywateli oraz związki wyznaniowe do wytwarzania artykułów (przedmiotów) potrzebnych
do przestrzegania reguł religijnych. W ocenie Prokuratora Generalnego, powyższe przepisy, podobnie jak art. 9 ust. 2 u.g.ż.,
są regulacjami kompetencyjnymi, a nie materialnymi. Nie wyłączają zakazu przeprowadzania uboju rytualnego ani sankcji grożącej
za naruszenie tego zakazu. Ponadto w świetle postanowień ustawy o ochronie zwierząt wątpliwe wydaje się traktowanie zwierzęcia
jako przedmiotu (artykułu) potrzebnego do przestrzegania reguł religijnych.
W związku z powyższym Prokurator Generalny stwierdził, że nie wydaje się, żeby regulacje ustaw o gminach żydowskich oraz gwarancjach
wolności sumienia i wyznania mogły mieć istotny wpływ na sposób rozumienia zakwestionowanych przepisów ustawy o ochronie zwierząt.
Prokurator Generalny dodał, że Trybunał Konstytucyjny nie jest właściwy do badania wzajemnej zgodności aktów prawnych tej
samej rangi.
3.1.3. Prokurator Generalny wskazał, że od 1 stycznia 2013 r. obowiązuje w Polsce rozporządzenie Rady nr 1099/2009. Prokurator Generalny
podkreślił, że rozporządzenie wprowadza regułę w postaci obowiązku ogłuszania zwierząt przed ubojem (art. 4 ust. 1), a brak
ogłuszenia w wypadku uboju rytualnego (art. 4 ust. 4) jest wyjątkiem, który musi być interpretowany w sposób ścisły.
W ocenie Prokuratora Generalnego, rozumienie sformułowania „utrzymanie przepisów krajowych”, o którym mowa w art. 26 ust.
1 rozporządzenia Rady nr 1099/2009, nie może prowadzić do wywiedzenia normy niezgodnej z polskim porządkiem konstytucyjnym.
Problematyka uchwalania ustaw została uznana przez ustrojodawcę za tak istotną dla bytu państwa, że podstawowe zasady działalności
ustawodawczej zostały unormowane bezpośrednio w ustawie zasadniczej. Konstytucja normuje wypadki, w których Sejm ponownie
proceduje nad uchwaloną już ustawą (art. 121 ust. 3, art. 122 ust. 5 Konstytucji). Ustawa zasadnicza nie przewiduje żadnych
innych sytuacji, w których Sejm miałby ponownie uchwalać raz już uchwaloną przez siebie ustawę. Wobec powyższego Prokurator
Generalny uznał, że utrzymanie przepisów krajowych, które służą zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania,
a które obowiązywały w momencie wprowadzania w życie rozporządzenia Rady nr 1099/2009, nie wymagało ponownego przyjmowania
przez parlament obowiązujących już regulacji ustawowych.
Podsumowując powyższe rozważania, Prokurator Generalny stwierdził, że w obecnym stanie prawnym, obejmującym zarówno przepisy
krajowe, jak i normy prawa międzynarodowego, nie jest w Polsce dopuszczalne dokonywanie uboju zwierząt według szczególnych
metod wymaganych przez obrzędy religijnie.
3.2. Prokurator Generalny wyjaśnił, że przez pojęcie uboju rytualnego rozumie się uśmiercanie zwierząt dokonywane zgodnie z obyczajami
niektórych wyznań, przede wszystkim judaizmu i islamu. Mięso pochodzące z takiego uboju określane jest jako mięso koszerne
lub koszerne glatt (w odniesieniu do uboju zgodnego z zasadami judaizmu) bądź jako mięso halal (w odniesieniu do uboju zgodnego z zasadami islamu). Mięso pochodzące z uboju rytualnego nadaje się do spożycia zgodnie z
wymogami religijnymi.
Prokurator Generalny wskazał, że przed derogowaniem przez Trybunał Konstytucyjny § 8 ust. 2 rozporządzenia Ministra Rolnictwa
i Rozwoju Wsi z dnia 9 września 2004 r. w sprawie kwalifikacji osób uprawnionych do zawodowego uboju oraz warunków i metod
uboju i uśmiercania zwierząt (Dz. U. Nr 205, poz. 2102, ze zm.; dalej: rozporządzenie Ministra Rolnictwa z 2004 r.), ubojowi
rytualnemu poddawano zwierzęta w celu pozyskania mięsa przeznaczonego zarówno dla zaspokojenia potrzeb grup religijnych funkcjonujących
w Polsce, jak i w ramach działalności gospodarczej o charakterze eksportowym. Tym samym – zdaniem Prokuratora Generalnego
– wyjątek motywowany celami kultu okazał się furtką dla przedsiębiorców trudniących się ubojem rytualnym na przemysłową skalę,
w tym masowo eksportujących uzyskane w ten sposób mięso na Bliski Wschód.
Prokurator Generalny uznał, że oddzielnej analizy wymaga pozyskiwanie mięsa koszernego oraz mięsa halal na potrzeby grup religijnych funkcjonujących w Polsce oraz poza jej granicami. Zdaniem Prokuratora Generalnego, art. 53 ust.
1 Konstytucji dekretuje wolność sumienia i wyznania każdego, kto zamieszkuje lub przebywa na terytorium Polski, a nie w innych
państwach. Art. 35 ust. 1 Konstytucji gwarantuje określone w nim prawa jedynie obywatelom polskim należącym do mniejszości
narodowych i etnicznych. Analogicznie sytuacja wygląda w przypadku art. 9 Konwencji, albowiem Polska zobowiązana jest zagwarantować
wolność wyznania wyłącznie osobom podlegającym krajowej jurysdykcji.
W związku z powyższym Prokurator Generalny stwierdził, że nie wydaje się, aby powołane przez wnioskodawcę wzorce kontroli
były adekwatne do oceny regulacji normujących dokonywanie w Polsce uboju rytualnego w zakresie, w jakim następuje to w celu
uzyskania certyfikowanego mięsa przeznaczonego na eksport. Zdaniem Prokuratora Generalnego, problematyka ta należy do sfery
wolności działalności gospodarczej (art. 20 i art. 22 Konstytucji), a nie sfery wolności religii lub sfery wolności mniejszości
narodowych i etnicznych w Polsce. Powołując się na doktrynę, Prokurator Generalny dodał, że ustawodawca ma daleko idącą swobodę
regulowania uboju rytualnego dokonywanego w ramach działalności gospodarczej o charakterze eksportowym.
Prokurator Generalny uznał również za zasadne rozważyć, czy przemysłowy (masowy) ubój zwierząt może być kwalifikowany jako
ubój rytualny w rozumieniu judaizmu lub islamu. Prokurator Generalny, wskazując szereg szczegółowych wymogów religijnych,
stwierdził, że ich przestrzeganie w wypadku uboju pojedynczych sztuk zwierząt jest możliwe, o ile zostanie dochowana konieczna
staranność. Natomiast powołując się na wyniki niektórych badań, Prokurator Generalny zwrócił uwagę, że ze względu na tempo
technologii masowego uśmiercania zwierząt, w praktyce przemysłowego uboju rytualnego występują problemy z przestrzeganiem
religijnych wymogów.
Ze względu na powyższe Prokurator Generalny stwierdził, że tzw. przemysłowy ubój rytualny jest zwykłą działalnością gospodarczą
obliczoną na zysk. W konsekwencji – zdaniem Prokuratora Generalnego – powołane przez wnioskodawcę art. 53 ust. 1, 2 i 5 oraz
art. 35 ust. 1 Konstytucji, a także art. 9 Konwencji, są nieadekwatnymi wzorcami kontroli przepisów regulujących ubój rytualny
o charakterze przemysłowym (masowym).
3.3. W piśmie Prokuratora Generalnego wskazano, że Konstytucja przewiduje możliwość ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii
oraz wolności zachowania obyczajów i tradycji mniejszości narodowych i etnicznych, o ile ograniczenia spełniają wymagania
konstytucyjne. W ocenie Prokuratora Generalnego, art. 53 ust. 5 Konstytucji, przewidujący przesłanki ograniczenia wolności
religii, nie wyłącza zastosowania zasady proporcjonalności wyrażonej w art. 31 ust. 3 Konstytucji, w tym przynajmniej zakresie,
w jakim nie pokrywają się treści normatywne tych przepisów. Dotyczy to zakazu naruszania istoty wolności i praw. Natomiast
na gruncie konwencyjnym przesłanki ograniczania wolności uzewnętrzniania wyznania określa art. 9 ust. 2 Konwencji.
Prokurator Generalny wskazał, że jedną z przesłanek materialnych dopuszczających ograniczenie wolności uzewnętrzniania religii
oraz zachowania obyczajów i tradycji mniejszości narodowych i etnicznych jest przesłanka moralności. Prokurator Generalny
odnotował, że w przypadku ograniczania wolności religii ustrojodawca nie zawęził tej przesłanki przez dookreślenie, że w grę
wchodzi jedynie moralność publiczna (jak w art. 31 ust. 3 Konstytucji). Jednakże przyjąwszy to zastrzeżenie, nie ma istotnych
przeszkód, by dekodując zawartość normatywną omawianej przesłanki, sięgać do dorobku doktryny wypracowanego na gruncie art.
31 ust. 3 Konstytucji.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, w świetle poglądów przedstawicieli socjologii moralności za nieuprawnione uproszczenie należy
uznać wyrażone w uzasadnieniu wniosku stanowisko, które upatruje niepodważalnych źródeł ocen moralnych w tradycji i religii.
Prokurator Generalny stwierdził, że niewątpliwie tradycja i religia należą do istotnych czynników kształtujących moralność
grup społecznych, ale są to jedynie dwa spośród kilkunastu wyodrębnionych przez naukę czynników.
Prokurator Generalny uznał, że skoro w nauce etyki i socjologii moralności przyjmuje się, że pojęcia moralne zmieniają się
wraz ze zmianami życia społecznego, to różne zachowania kojarzone z uzewnętrznianiem religii, akceptowane w czasie, gdy dana
religia powstawała, mogą być oceniane w dzisiejszej Polsce jako niemoralne.
Powołując się na wybrane pozycje literatury, Prokurator Generalny stwierdził, że w świetle wyników przytoczonych badań oraz
zaleceń zawartych w raportach organizacji międzynarodowych i pozarządowych, ewentualna akceptacja dokonywania uboju rytualnego
wydaje się nie do pogodzenia z obowiązkiem humanitarnego traktowania zwierząt i zasadą unikania zbędnych cierpień wszystkich
istot czujących. Prokurator Generalny wskazał, że stosunek do zwierząt ma wpływ na moralną osobowość człowieka, a w konsekwencji
jego wrażliwość wobec bliźnich. Zdaniem Prokuratora Generalnego, cierpienia zadawane zwierzętom podczas uboju rytualnego są
wynikiem działań niemoralnych w dominującym w dzisiejszej Polsce rozumieniu tego pojęcia.
Prokurator Generalny dodał, że w razie ponownego otwarcia kwestii dopuszczalności prawnej dokonywania uboju rytualnego można
się spodziewać zaostrzenia dyskusji i publikacji drastycznych materiałów. W ocenie Prokuratora Generalnego, otwarcie nieletnim
dostępu do materiałów dokumentujących ubój rytualny mogłoby budzić wątpliwości nie tylko w kontekście przesłanki moralności,
ale prawdopodobnie również w kontekście przesłanki wolności i praw innych osób.
Prokurator Generalny odniósł się także do przesłanki ochrony zdrowia. Powołując się na raport Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa
Żywności, stwierdził, że ubój bez ogłuszenia może pociągnąć za sobą ryzyko dla higieny, jeżeli nie zastosuje się osobnych
noży w celu dokonywania nacięć na skórze i przecinania naczyń krwionośnych bądź jeżeli rzeźnik spróbuje wyciągnąć naczynia
krwionośne w celu zapobiegania krzepnięciu krwi lub eliminowania skrzepów krwi. Prokurator Generalny dodał, że podczas uboju
rytualnego może dojść do zanieczyszczenia płuc zawartością żołądka uśmiercanego zwierzęcia, co jest istotne z punktu widzenia
ochrony zdrowia konsumentów, a w szczególności higieny podczas pozyskiwaniu produktu.
Prokurator Generalny wskazał, że płuca zwierzęcia nie mogą zostać uznane za produkt koszerny, a zatem przeznaczone są do spożycia
na rynku ogólnym, bez informacji, z jakiego uboju pochodzą. W konsekwencji – zdaniem Prokuratora Generalnego – stosowanie
uboju rytualnego może stwarzać niebezpieczeństwo nie tylko dla zdrowia członków judaistycznych wspólnot wyznaniowych, ale
również dla społeczności, które nie mają żadnych związków z judaizmem.
Następnie Prokurator Generalny rozważył, czy dopuszczenie w Polsce uboju rytualnego jest konieczne dla umożliwienia judaistycznym
i islamskim wspólnotom uzewnętrzniania religii przez spożywanie mięsa koszernego lub mięsa halal. Prokurator Generalny stwierdził, że istotne znaczenie w tym względzie ma wyrok ETPC w sprawie Cha’are Shalom Ve Tsedek przeciwko
Francji, w którym – zdaniem Prokuratora – wskazano na łatwy dostęp do mięsa koszernego glatt w państwach Unii Europejskiej, a także stwierdzono, że gwarantowana w art. 9 Konwencji wolność religii nie rozciąga się na
prawo do osobistego udziału w wykonywaniu uboju rytualnego i późniejszym procesie certyfikacji. Prokurator Generalny podkreślił,
że zgodnie z art. 26 ust. 4 rozporządzenia Rady nr 1099/2009, „państwo członkowskie nie może zabraniać ani utrudniać wprowadzania
do obiegu na swoim terytorium produktów pochodzenia zwierzęcego uzyskanych ze zwierząt, które zostały uśmiercone w innym państwie
członkowskim, powołując się na to, że dane zwierzęta nie zostały uśmiercone zgodnie z przepisami krajowymi tego państwa służącymi
zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania”.
Prokurator Generalny uznał, że wobec dostępności na rynku wewnątrzunijnym mięsa pochodzącego z uboju rytualnego, dopuszczenie
przez polskiego ustawodawcę do dokonywania takiego uboju nie jest konieczne dla umożliwienia wspólnotom wyznaniowym uzewnętrzniania
swojego wyznania przez spożywanie mięsa koszernego lub halal.
Podsumowując powyższe rozważania, Prokurator Generalny stwierdził, że wprowadzenie zakazu uśmiercania zwierząt kręgowych bez
uprzedniego pozbawienia ich świadomości mieści się w granicach względnej swobody ustawodawcy.
3.4. Poddając analizie zaskarżone przepisy w kontekście art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji oraz art. 14 Konwencji, Prokurator
Generalny wskazał, że w doktrynie przyjmuje się, że prawo do równego traktowania ma charakter prawa „drugiego stopnia” (metaprawa).
Przysługuje ono w związku z konkretnymi normami prawnymi lub innymi działaniami organów władzy publicznej, a nie w oderwaniu
od nich. W konsekwencji – zdaniem Prokuratora Generalnego – analiza art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z. w świetle art. 53 oraz art.
35 ust. 1 Konstytucji musi determinować ocenę tegoż przepisu także w kontekście zasady równości oraz zakazu dyskryminacji.
Prokurator Generalny dodał, że aktualność zachowują wywody co do względnej swobody ustawodawcy wprowadzenia zakazu uśmiercania
zwierząt kręgowych w ubojni bez ich uprzedniego pozbawienia świadomości.
Prokurator Generalny podkreślił, że ustawodawca nie zróżnicował ani powodów wprowadzenia zakazu uboju rytualnego, ani podmiotów,
których zakaz dotyczy. Ustawodawca nie zezwolił nikomu na dokonywanie uboju zwierząt kręgowych bez uprzedniego pozbawienia
ich świadomości. Kwestionowany zakaz dotyczy związków wyznaniowych korzystających z mięsa certyfikowanego jako mięso koszerne
oraz halal. Zakaz dotyczy zarówno związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej, jak i pozostałych związków wyznaniowych.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, przedstawione poglądy należy odnieść również do wzajemnych relacji art. 14 oraz art. 9 Konwencji,
a tym samym do determinującej roli dokonanej wcześniej oceny art. 34 ust. 1 u.o.z. w kontekście art. 9 Konwencji.
3.5. Prokurator Generalny poddał analizie również zaskarżone przepisy karne. Podkreślił, że ustawodawca, ustanawiając unormowania
karne sensu stricto oraz regulacje wykroczeniowe chroniące zwierzęta, przyjął unormowania zabezpieczające respektowanie wymogu humanitarnego
traktowania zwierząt. Zdaniem Prokuratora Generalnego, zaskarżone przepisy nie wykraczają poza przysługującą ustawodawcy swobodę
w zakresie ustanawiania środków polityki karnej.
3.6. Prokurator Generalny odniósł się także do przedmiotu kontroli wskazanego w drugim punkcie petitum wniosku. Stwierdził, że analiza uzasadnienia wniosku prowadzi do konkluzji, że w gruncie rzeczy wnioskodawca kwestionuje
brak wskazania przez ustawodawcę w art. 6 ust. 1 u.o.z. szczególnych sposobów uboju zwierząt, przewidzianych przez obrządki
religijne związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej, jako okoliczności wyłączającej zakaz zabijania zwierząt.
Z wniosku wynika, że postulowane uzupełnienie art. 6 ust. 1 u.o.z. miałoby prowadzić do tego, że ubój rytualny stałby się
równoprawną okolicznością dopuszczającą uśmiercanie zwierząt z już tam wymienionymi.
W związku z powyższym Prokurator Generalny uznał, że w analizowanej części wniosek zmierza do uzupełnienia obowiązujących
unormowań o dodatkową regulację, która zadowoliłaby wnioskodawcę. Zdaniem Prokuratora Generalnego, takie sformułowanie zarzutów
jest niedopuszczalne, a zatem postępowanie konstytucyjne w tym zakresie podlega umorzeniu.
4. W piśmie z 11 września 2014 r. Trybunał Konstytucyjny zwrócił się do Ministra Spraw Zagranicznych o przedstawienie informacji
w sprawie dopuszczalności oraz prawnej regulacji uboju rytualnego w państwach członkowskich Unii Europejskiej.
W piśmie z 30 września 2014 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych wyjaśniło, że podstawowym aktem prawnym regulującym ubój rytualny
w Unii Europejskiej jest rozporządzenie Rady nr 1099/2009, które jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich
od 1 stycznia 2013 r. Państwa członkowskie mogą jednak utrzymać lub wprowadzić własne przepisy, które zapewniają większą ochronę
zwierząt w czasie ich uśmiercania. Ministerstwo zwróciło również uwagę na rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE)
nr 853/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia
zwierzęcego (Dz. Urz. UE L 139 z 30.4.2004, s. 55), w którym zawarte zostały przepisy określające warunki higieniczne uboju
zwierząt, w tym uboju rytualnego.
Ministerstwo Spraw Zagranicznych dodało, że zgodnie z art. 4 ust. 4 rozporządzenia Rady nr 1099/2009, ubój rytualny bez uprzedniego
ogłuszenia może odbywać się wyłącznie w rzeźni. Jedynym znanym Ministerstwu państwem członkowskim dopuszczającym odstępstwo
od powyższego wymogu jest Belgia, która na czas muzułmańskiego Święta Ofiarowania dopuszcza dokonywanie uboju rytualnego w
miejscach czasowo do tego dopuszczonych.
Z informacji uzyskanych z polskich placówek dyplomatycznych wynika, że w państwach Unii Europejskiej przepisy bezpośrednio
stosowanego prawa unijnego są uzupełniane albo zaostrzane aktami prawa wewnętrznego w celu zapewnienia większej ochrony zwierząt.
Ministerstwo Spraw Zagranicznych ma informację o jednym państwie Unii Europejskiej – Bułgarii – w którym nie zostały wydane
żadne krajowe akty prawne regulujące ubój rytualny oraz o jednym – Irlandii – w którym wydane zostały wyłącznie wytyczne resortu
rolnictwa w tej sprawie.
Ministerstwo Spraw Zagranicznych przedstawiło również bardziej szczegółową informację w zakresie regulacji prawnej uboju rytualnego
w większości państw Unii Europejskiej. Zwięzłą informację co do stanu prawnego w 25 państwach Unii Europejskiej, opracowaną
na podstawie danych z polskich ambasad zebranych w drugiej połowie 2012 r. (zaktualizowanych we wrześniu 2014 r.), przedstawiło
także Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w piśmie z 29 września 2014 r.
Z otrzymanych informacji wynika, że – według stanu prawnego na wrzesień 2014 r. – ubój rytualny dopuszczalny był w 24 z 28
państw członkowskich Unii Europejskiej. Zakaz uboju rytualnego obowiązywał w Szwecji, Polsce i Danii, a także na Litwie, gdzie
przyjęto jednak przepisy zezwalające na dokonywanie takiego uboju od 1 stycznia 2015 r. W zdecydowanej większości państw Unii Europejskiej dozwolony jest również eksport mięsa pochodzącego z uboju rytualnego. Na
przykład we Francji połowa wszystkich rzeźni stosuje ubój rytualny, a eksport mięsa z tego uboju osiąga ok. 400 tys. ton rocznie.
Przedstawione Trybunałowi informacje dają zróżnicowany obraz szczególnych regulacji krajowych, którym w niektórych państwach
Unii Europejskiej poddawany jest ubój rytualny. Na przykład w Hiszpanii podmiot prowadzący rzeźnię powinien powiadomić o dokonywaniu
uboju rytualnego właściwe władze w celach rejestracyjnych. W Holandii warunkiem dokonania uboju rytualnego jest obecność lekarza
weterynarii, który może uznać, że ze względu na zbyt dużą wagę lub obwód karku zwierzę nie kwalifikuje się do tego rodzaju
uboju. Jeżeli zwierzę nie zakończy życia po upływie 40 sekund od wykonania przez rzeźnika nacięcia na karku, lekarz weterynarii
je dobija. We Francji regulacja dekretowa ustanawia wymóg uzyskania zezwolenia prefekta departamentu na dokonanie uboju bez
uprzedniego ogłuszenia. Prefekt zezwala na taki ubój, jeżeli infrastruktura rzeźni pozwala na zachowanie zasad ochrony zwierząt
oraz higieny, a rzeźnia stosuje system rejestracji, pozwalający na udokumentowanie, że istnieją zamówienia handlowe na ilość
ubitych w danej rzeźni zwierząt.
5. W piśmie z 12 września 2014 r. Trybunał Konstytucyjny wystąpił do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi o przedstawienie informacji
dotyczącej liczby zwierząt poddawanych ubojowi rytualnemu, liczby rzeźni, w których dokonywano takiego uboju, a także wielkości
produkcji oraz wielkości eksportu mięsa pochodzącego z uboju rytualnego w ciągu ostatnich pięciu lat.
W piśmie z 29 września 2014 r. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi wyjaśnił, że nadzór nad zakładami ubojowymi sprawuje Inspekcja
Weterynaryjna. Przepisy nie nakładają na Inspekcję obowiązku prowadzenia odrębnej ewidencji zakładów stosujących ubój zgodny
z metodami wymaganymi przez obrzędy religijne ani nie nakładają na rzeźnie obowiązku gromadzenia danych dotyczących wyłącznie
uboju rytualnego. Źródłem informacji na ten temat są jednak dokumenty handlowe przechowywane w zakładach, na podstawie których
– na wniosek Ministerstwa – stosowną informację dotyczącą roku 2011 i pierwszego półrocza 2012 r. przygotował Główny Inspektorat
Weterynarii. Z informacji tej wynika, że na przykład w 2011 r., wyłącznie w tych rzeźniach, które prowadziły ubój bez ogłuszenia,
w celu produkcji wołowiny ubito z ogłuszeniem prawie 400 tys. zwierząt, a bez ogłuszenia ok. 62 tys. zwierząt.
Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi przedstawił także ogólne dane obrazujące skalę produkcji oraz eksportu mięsa wołowego i drobiowego
w ciągu ostatnich pięciu lat. Minister wyjaśnił, że nie dysponuje danymi i statystykami odnoszącymi się wyłącznie do mięsa
pochodzącego z uboju rytualnego. Poinformował, że związki branżowe zrzeszające producentów mięsa oszacowały, że w 2011 r.
30% wołowiny i 10% mięsa drobiowego wyeksportowanego z Polski pochodziło z uboju rytualnego.
6. W piśmie z 12 września 2014 r. Trybunał Konstytucyjny zwrócił się do Prokuratora Generalnego o przedstawienie informacji dotyczącej
liczby postępowań, które zostały wszczęte w ciągu dwóch ostatnich lat w sprawach o naruszenie art. 35 w związku z art. 34
ust. 1 i 3 u.o.z. z powodu dokonywania uboju rytualnego, a także wskazanie, ile z tych postępowań zostało zakończonych prawomocnie,
i z jakim wynikiem.
W pismach z 29 września i 6 października 2014 r. Prokurator Generalny poinformował, że w ciągu dwóch ostatnich lat w jednostkach
prokuratury wszczęto sześć takich postępowań. Spośród tych spraw dwie pozostają w toku, dwie zakończono prawomocnie decyzją
o umorzeniu postępowania wobec braku znamion czynu zabronionego, jedna została umorzona wobec stwierdzenia, że szkodliwość
społeczna czynu jest znikoma (postanowienie nie jest prawomocne), jedna została zawieszona w związku ze skierowaniem pytania
prawnego do Trybunału Konstytucyjnego.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przedmiot i zakres kontroli.
1.1. Trybunał Konstytucyjny, orzekając, jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi (art. 66 ustawy z dnia
1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Żądanie wniosku, przez
wskazanie zaskarżonych przepisów i powołanych wzorców kontroli oraz uzasadnienie postawionych zarzutów, wyznacza zakres orzekania
Trybunału, poza który Trybunał nie jest legitymowany wykraczać (art. 7 Konstytucji). Tym samym w postępowaniu konstytucyjnym
punktem wyjścia jest ustalenie przedmiotu oraz zakresu orzekania Trybunału.
1.2. Wnioskodawca – Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej w punkcie pierwszym petitum wniosku wskazał, że kwestionuje art. 34 ust. 1 i 3 oraz art. 35 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt
(Dz. U. z 2013 r. poz. 856; dalej: ustawa o ochronie zwierząt lub u.o.z.).
Art. 34 ust. 1 i 3 ustawy o ochronie zwierząt stanowi: „1. Zwierzę kręgowe w ubojni może zostać uśmiercone tylko po uprzednim
pozbawieniu świadomości przez osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje. (…) 3. W uboju domowym zwierzęta kopytne mogą być
uśmiercane tylko po uprzednim ich pozbawieniu świadomości przez przyuczonego ubojowca”.
Zgodnie z art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z.: „1. Kto zabija, uśmierca zwierzę albo dokonuje uboju zwierzęcia z naruszeniem przepisów
art. 6 ust. 1, art. 33 lub art. 34 ust. 1-4 podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat
2. (…) 4. W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 1, 1a lub 2, sąd może orzec wobec sprawcy zakaz wykonywania określonego
zawodu, prowadzenia określonej działalności lub wykonywania czynności wymagających zezwolenia, które są związane z wykorzystywaniem
zwierząt lub oddziaływaniem na nie, a także może orzec przepadek narzędzi lub przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa
oraz przedmiotów pochodzących z przestępstwa”.
Wnioskodawca wskazał, że kwestionuje zaskarżone przepisy w zakresie, w jakim nie zezwalają na poddawanie zwierząt szczególnym
sposobom uboju przewidzianym przez obrządki religijne związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej i przewidują odpowiedzialność
karną osoby dokonującej uboju w taki szczególny sposób.
Ubój według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne, ze względu na religijny charakter, na ogół określany jest
mianem „rytualnego”. Ubój rytualny praktykowany jest od wieków przez wyznawców judaizmu (tzw. szechita) oraz islamu (tzw. halal), a cel oraz zasady jego dokonywania określają właściwe normy prawa religijnego i zwyczajowego. Jedną z cech wspólnych uboju
dokonywanego według zasad judaizmu oraz islamu jest to, że stanowi on rytuał, w ramach którego – dla uzyskania dozwolonego
do spożycia (koszernego) mięsa – zwierzę nie może zostać ogłuszone przed ubojem.
Zaskarżony art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z., nakazując „pozbawienie świadomości”, a ściśle (zgodnie z definicją legalną zawartą w
art. 4 pkt 6 u.o.z.) „ogłuszenie”, zwierzęcia kręgowego przed ubojem w ubojni (rzeźni) oraz zwierzęcia kopytnego przed ubojem
domowym, nie przewiduje odstępstwa, które zezwalałoby na ubój zwierzęcia według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy
religijne (czyli bez uprzedniego ogłuszenia). W konsekwencji z art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z. wynika bezwzględny, czyli niedoznający
odstępstw, zakaz uboju rytualnego. Z kolei zaskarżone ustępy 1 i 4 art. 35 u.o.z. ustanawiają sankcje karne między innymi
za naruszenie tego zakazu.
1.3. W petitum wnioskodawca zakresowo zakwestionował art. 34 ust. 3 u.o.z., który przewiduje, że „w uboju domowym” zwierzęta kopytne mogą
być uśmiercane wyłącznie po uprzednim ich pozbawieniu świadomości przez przyuczonego ubojowca. Jednakże przedstawiona w uzasadnieniu
wniosku argumentacja koncentruje się na wynikającym z art. 34 ust. 1 u.o.z. zakazie uboju rytualnego w rzeźni (ubojni). Wnioskodawca
w uzasadnieniu nie odniósł się szczegółowo do treści art. 34 ust. 3 u.o.z., w tym do rozumienia pojęcia „uboju domowego”.
Nie poddał również analizie normatywnego znaczenia tego przepisu w świetle rozporządzenia Rady (WE) nr 1099/2009 z dnia 24
września 2009 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania (Dz. Urz. UE L 303 z 18.11.2009, s. 1; dalej: rozporządzenie
Rady nr 1099/2009), które jest bezpośrednio stosowane od 1 stycznia 2013 r.
W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że wnioskodawca, wbrew wymogowi przewidzianemu w art. 32 ust. 1 pkt
4 ustawy o TK, nie uzasadnił zarzutu naruszenia powołanych wzorców kontroli przez art. 34 ust. 3 u.o.z. we wskazanym w petitum wniosku zakresie. W konsekwencji Trybunał zobowiązany był umorzyć postępowanie w tym zakresie na podstawie art. 39 ust. 1
pkt 1 ustawy o TK.
Niemniej treść art. 34 ust. 3 u.o.z. nie jest obojętna z punktu widzenia skutków wyroku (zob. cz. III, pkt 11 poniżej). W
przepisie tym ustawodawca reguluje „ubój domowy”, nie wyjaśniając jego znaczenia. Powoduje to wątpliwości interpretacyjne,
albowiem pojęcie to nie występuje w pozostałych przepisach prawa krajowego dotyczących uboju zwierząt ani w przepisach prawa
unijnego o uśmiercaniu i uboju zwierząt. Zbliżonym pojęciem posługuje się ustawa z dnia 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia
zwierzęcego (Dz. U. z 2014 r. poz. 1577; dalej: u.p.p.z.). Art. 17 u.p.p.z. wskazuje ściśle określone przypadki, w których
dopuszczalny jest ubój zwierząt gospodarskich poza rzeźnią (ubojnią). W myśl art. 17 ust. 1a u.p.p.z.: „Dopuszcza się ubój
na terenie gospodarstwa cieląt do szóstego miesiąca życia, świń, owiec, kóz, drobiu oraz zwierząt dzikich utrzymywanych w
warunkach fermowych, w celu produkcji mięsa na użytek własny”. Należy zatem przyjąć, że pojęcie „uboju na terenie gospodarstwa
w celu produkcji mięsa na użytek własny”, którego dopuszczalność reguluje art. 17 ust. 1a u.p.p.z., odpowiada pojęciu „uboju
domowego”, którego metod dotyczy art. 34 ust. 3 u.o.z. Tym samym ubój domowy dopuszczalny jest tylko w ściśle określonych
okolicznościach oraz może mieć miejsce wyłącznie w celu produkcji mięsa na użytek własny (czyli na własne potrzeby – zob.
art. 5 pkt 1a u.p.p.z.; innymi słowy: „do celów własnej konsumpcji domowej” – zob. art. 10 rozporządzenia Rady nr 1099/2009).
Art. 34 ust. 3 u.o.z., określając wymogi dotyczące uboju zwierząt w uboju domowym, normuje materię, którą od 1 stycznia 2013
r. również reguluje art. 10 rozporządzenia Rady nr 1099/2009. Ten ostatni przepis przewiduje, że do uboju zwierząt innych
niż drób, króliki i zające i do czynności związanych z uśmiercaniem wykonywanych poza rzeźnią przez właściciela tych zwierząt
lub osobę działającą na odpowiedzialność i pod nadzorem właściciela do celów własnej konsumpcji domowej mają zastosowanie
wyłącznie wymogi art. 3 ust. 1, art. 4 ust. 1 i art. 7 ust. 1 rozporządzenia Rady nr 1099/2009.
Trybunał odnotował, że art. 34 ust. 3 u.o.z. ustanawia standard co do istoty zbieżny z przewidzianym w unijnym rozporządzeniu
– art. 10 w związku z art. 4 ust. 1 (wymóg ogłuszenia przed ubojem) i art. 7 ust. 1 (wymóg dokonania uboju przez wykwalifikowaną
osobę). Zarówno art. 34 ust. 3 u.o.z., jak i art. 10 rozporządzenia nie wymagają w uboju domowym ogłuszania drobiu, królików
i zajęcy, czyli zwierząt niekopytnych. Zarazem przepisy te nakazują ogłuszanie przez wykwalifikowaną osobę zwierząt kopytnych
(np. krowy, owce, kozy), i tym samym nie zezwalają na ubój domowy tych zwierząt według szczególnych metod wymaganych przez
obrzędy religijne. Jednakże redakcja art. 34 ust. 3 u.o.z. wyraźnie różni się od brzmienia art. 10 rozporządzenia Rady nr
1099/2009. Różnice językowe pogłębia odmienny kontekst normatywny, w jakim osadzone zostały te przepisy (ogólne postanowienia
ustawy o ochronie zwierząt, a szczegółowe uregulowania rozporządzenia Rady nr 1099/2009, które dopuszczają ubój rytualny w
rzeźni). W konsekwencji Trybunał stwierdził, że art. 34 ust. 3 u.o.z. nie został dostosowany do rozporządzenia Rady nr 1099/2009,
co może sprawiać trudności adresatom norm prawnych.
1.4. W punkcie drugim petitum wnioskodawca ponownie jako przedmiot kontroli wskazał art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z., tym razem w związku z art. 6 ust. 1 u.o.z.
Ten ostatni przepis stanowi:
„1. Zabrania się zabijania zwierząt, z wyjątkiem:
1) uboju i uśmiercania zwierząt gospodarskich oraz uśmiercania dzikich ptaków i ssaków utrzymywanych przez człowieka w celu
pozyskania mięsa i skór,
2) połowu ryb zgodnie z przepisami o rybołówstwie i rybactwie śródlądowym,
3) konieczności bezzwłocznego uśmiercenia,
4) działań niezbędnych do usunięcia poważnego zagrożenia sanitarnego ludzi lub zwierząt,
5) usuwania osobników bezpośrednio zagrażających ludziom lub innym zwierzętom, jeżeli nie jest możliwy inny sposób usunięcia
zagrożenia,
6) polowań, odstrzałów i ograniczania populacji zwierząt łownych,
7) usypiania ślepych miotów,
8) czynności podlegających zakazom w stosunku do gatunków chronionych, określonym w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie
przyrody (Dz. U. z 2013 r. poz. 627, 628 i 842) wykonywanych na podstawie właściwych zezwoleń,
9) uśmiercania zwierząt gatunków obcych zagrażających gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym w rozumieniu ustawy z
dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody
– prowadzonych zgodnie z art. 33 oraz przepisami odrębnymi”.
Art. 6 ust. 1 należy do przepisów ogólnych ustawy o ochronie zwierząt, usytuowanych w jej rozdziale pierwszym. Przepis ten
ustanawia zakaz zabijania zwierząt oraz przewiduje od niego wyjątki (art. 6 ust. 1 pkt 1-9 u.o.z.). Wśród tych wyjątków na
pierwszym miejscu wskazano ogólnie na dopuszczalność uboju zwierząt gospodarskich, czyli ich uśmiercania w celu pozyskania
pożywienia dla człowieka (art. 6 ust. 1 pkt 1 u.o.z.). Art. 6 ust. 1 u.o.z. nie określa ani metod, ani warunków dokonywania
uboju zwierząt. Wskazuje (in fine), że ubój oraz uśmiercanie następują na zasadach określonych przez przepisy szczególne.
W punkcie drugim petitum wnioskodawca wskazał jednak, że kwestionuje art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z. w związku z art. 6 ust. 1 u.o.z. „w zakresie, w jakim
wśród okoliczności uzasadniających dopuszczalność uboju zwierząt kręgowych bez ich uprzedniego ogłuszenia nie wyliczają szczególnych
sposobów uboju zwierząt przewidzianych przez obrządki religijne związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej”.
Uzasadnienie wniosku nie pozostawia wątpliwości, że wnioskodawca nie kwestionuje zakresu zastosowania przewidzianych w art.
6 ust. 1 u.o.z. wyjątków od zakazu zabijania zwierząt. Wnioskodawca, kwestionując wyłącznie niedopuszczalność stosowania jednej
z metod uboju zwierząt gospodarskich (metody rytualnej), uważa, że metoda ta powinna zostać uwzględniona wśród wyjątków wskazanych
w tym przepisie. Tym samym wnioskodawca zdaje się nie dostrzegać, że art. 6 ust. 1 u.o.z. ma charakter ogólny, a metody uboju
ustawodawca krajowy reguluje w rozdziale 10 ustawy o ochronie zwierząt zatytułowanym „Ubój, uśmiercanie i ograniczenie populacji
zwierząt”, w którym mieści się zakwestionowany art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z.
W konsekwencji w punkcie drugim petitum wnioskodawca związkowo kwestionuje nie tyle obowiązującą treść art. 6 ust. 1 u.o.z., lecz to, że ustawodawca nie zawarł właśnie
w tym przepisie pożądanych przez wnioskodawcę dodatkowych regulacji. Z uzasadnienia wniosku wynika bowiem, że zdaniem wnioskodawcy,
ubój rytualny, ze względu na istotne znaczenie dla poszanowania wolności religii (wyznania), powinien być uznany za dozwolony
nie tylko w art. 34 u.o.z., lecz także zostać unormowany w art. 6 ust. 1 u.o.z. jako szczególny wyjątek od zakazu zabijania
zwierząt (zob. s. 28-29 wniosku). Żądanie wniosku w tym zakresie wykracza jednak poza kognicję Trybunału Konstytucyjnego,
który powołany jest do orzekania o hierarchicznej zgodności norm prawnych, a nie uzupełniania przepisów prawnych o treści
postulowane przez wnioskodawców (zob. np. wyroki TK z: 19 listopada 2001 r., sygn. K 3/00, OTK ZU nr 8/2001, poz. 251, cz.
V, pkt 5 uzasadnienia; 9 grudnia 2003 r., sygn. P 9/02, OTK ZU nr 9/A/2003, poz. 100, cz. III, pkt V uzasadnienia).
W związku z powyższym należało umorzyć postępowanie w zakresie zarzutu naruszenia powołanych wzorców kontroli przez art. 34
ust. 1 i 3 w związku z art. 6 ust. 1 u.o.z. (we wskazanym w punkcie drugim petitum wniosku zakresie), na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
1.5. Z petitum oraz uzasadnienia wniosku jednoznacznie wynika, że wnioskodawca jako podstawowy wzorzec kontroli w sprawie wskazał art. 53
ust. 1, 2 i 5 Konstytucji, który gwarantuje wolność religii oraz określa przesłanki jej ewentualnego ograniczania. Wnioskodawca powołał ten wzorzec w związku z art. 9 ust. 1 i 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności,
sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja), który również
gwarantuje wolność wyznania (religii) oraz określa przesłanki jej ograniczania tożsame z przewidzianymi w art. 53 ust. 5 Konstytucji.
Wnioskodawca powiązał art. 53 ust. 1, 2 i 5 Konstytucji także z art. 31 ust. 3 Konstytucji, który określa ogólne przesłanki
ustanawiania ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw.
Wnioskodawca dla wzmocnienia argumentacji uzupełnił podstawowy wzorzec kontroli – art. 53 ust. 1, 2 i 5 Konstytucji – pozostałymi
wzorcami kontroli powołanymi w petitum, tj. art. 35 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji (wzorcami dotyczącymi wolności zachowania i rozwoju języka, zachowania
obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury przez obywateli polskich należących do mniejszości narodowych i etnicznych,
a także ewentualnego ograniczania tej wolności) oraz art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji w związku z art. 14 Konwencji (wzorcami
dotyczącymi zasady równości oraz zakazu dyskryminacji).
1.6. Analiza wniosku prowadzi do stwierdzenia, że w niniejszej sprawie wnioskodawca przedstawił Trybunałowi do rozstrzygnięcia
zasadniczy problem, czy w świetle wolności religii (wyznania), gwarantowanej przez art. 53 Konstytucji i art. 9 Konwencji,
dopuszczalny jest obwarowany sankcjami karnymi bezwzględny zakaz uboju zwierząt według szczególnych metod wymaganych przez
obrzędy religijne.
Tę istotę problemu konstytucyjnego wyraża punkt pierwszy petitum wniosku, w którym wskazano cztery jednostki redakcyjne ustawy o ochronie zwierząt o zróżnicowanej treści i funkcjach normatywnych
(dwa przepisy sankcjonowane, dwa sankcjonujące). Pomimo bogatej treści normatywnej wnioskodawca zakwestionował je tylko w
zakresie, w jakim łącznie zakazują i sankcjonują poddawanie zwierząt szczególnym sposobom uboju przewidzianym przez obrzędy
religijne. Petitum wniosku wiernie powtarza treść uchwały zarządu Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej nr 2/2013
z 27 sierpnia 2013 r., w wykonaniu której przedstawionych został wniosek. Uchwała ta wiąże pełnomocnika wnioskodawcy także
przy formułowaniu uzasadnienia wniosku (zob. np. postanowienia TK z: 22 grudnia 2008 r., sygn. Tw 35/08, OTK ZU nr 6/B/2008,
poz. 220; 7 grudnia 2010 r., sygn. Tw 37/10, OTK ZU nr 6/B/2010, poz. 406).
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że uzasadnienie wniosku w pełni potwierdza określony w petitum sposób przedstawienia Trybunałowi zasadniczego zarzutu niezgodności z powołanymi wzorcami ustawowego rozwiązania. Argumentacja
wnioskodawcy konsekwentnie koncentruje się na konfrontacji bezwzględnego zakazu dokonywania uboju rytualnego w rzeźni z wielorakimi
aspektami wolności wyznania. W uzasadnieniu wnioskodawca nie rozważa szczegółowych treści zakwestionowanych przepisów. Poza
analizą pozostawił między innymi ustęp trzeci art. 34 u.o.z., który dotyczy „uboju domowego”, czyli uboju zwierząt na własne
potrzeby. Wnioskodawca szerszej uwagi nie poświęcił rodzajom i zróżnicowaniu sankcji karnych przewidzianych w art. 35 ust.
1 i 4 u.o.z. We wniosku nie powołano również żadnych zarzutów ani wzorców kontroli dotyczących wolności gospodarczej. Trafnie
stwierdził Prokurator Generalny, że w niniejszej sprawie konstrukcja wniosku nie daje podstaw do oceny konstytucyjnej dopuszczalności
ewentualnego eksportu mięsa pochodzącego z uboju rytualnego z powołanymi wzorcami dotyczącymi wolności religii (wyznania).
Tym samym wnioskodawca w sposób zamierzony ograniczył się do postawienia zasadniczego problemu konstytucyjnego, którego rozstrzygnięcie
ma istotne znaczenie nie tylko dla członków gmin wyznaniowych żydowskich, lecz także pozostałych wyznawców judaizmu oraz wyznawców
innych religii, przede wszystkim islamu. Gdyby wnioskodawca zmierzał wyłącznie do zaspokojenia potrzeb członków gmin wyznaniowych
żydowskich, kontrolę konstytucyjności skierowałby przeciwko regulującej status tych gmin ustawie z dnia 20 lutego 1997 r.
o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 41, poz. 251, ze zm.; dalej: ustawa
o gminach żydowskich lub u.g.ż.).
Z uwagi na treść wniosku oraz związanie Trybunału Konstytucyjnego jego granicami, należy już na samym początku podkreślić,
że zakres orzekania w niniejszej sprawie obejmował wyłącznie odpowiedź na zasadnicze pytanie: Czy obwarowany sankcjami karnymi,
bezwzględny zakaz uboju rytualnego jest zgodny z powołanymi wzorcami kontroli, w tym art. 53 ust. 1, 2 i 5 Konstytucji i art.
9 Konwencji? Natomiast poza zakresem postępowania pozostały kwestie wprawdzie związane z zagadnieniem poddanym kontroli Trybunału,
ale z istoty rzeczy pochodne, a zatem między innymi finalne przeznaczenie mięsa uzyskiwanego z uboju, łącznie z eksportem.
2. Legitymacja wnioskodawcy.
2.1. Wnioskodawcą był związek wyznaniowy – Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej, o którym mowa w ustawie
o gminach żydowskich. W myśl art. 2 ust. 2 tej ustawy, Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich tworzą gminy żydowskie.
2.2. Zgodnie z art. 191 ust. 1 pkt 5 Konstytucji, kościołom i innym związkom wyznaniowym przysługuje legitymacja wnioskowa
w postępowaniu konstytucyjnym. Art. 191 ust. 2 Konstytucji przesądza, że jest to tzw. rzeczowo ograniczona (szczególna, indywidualna)
legitymacja, albowiem kościoły i inne związki wyznaniowe mogą wystąpić z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego, „jeżeli akt
normatywny dotyczy spraw objętych ich zakresem działania”. Analogicznie ukształtowana została legitymacja wnioskowa organów
stanowiących jednostek samorządu terytorialnego (art. 191 ust. 1 pkt 3 i ust. 2 Konstytucji), a także ogólnokrajowych organów
związków zawodowych oraz ogólnokrajowych władz organizacji pracodawców i organizacji zawodowych (art. 191 ust. 1 pkt 4 i ust.
2 Konstytucji).
W konsekwencji wniosek pochodzący od organu lub organizacji, o których mowa w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji, powinien
zawierać powołanie przepisu prawa lub statutu, wskazującego, że kwestionowana ustawa lub inny akt normatywny dotyczy spraw
objętych ich zakresem działania (art. 32 ust. 2 ustawy o TK).
2.3. Punktem wyjścia oceny rzeczowo ograniczonej legitymacji wnioskowej jest analiza przepisów prawa określających zakres działania
wnioskodawcy. Uzasadniając posiadanie legitymacji w niniejszej sprawie, wnioskodawca powołał przede wszystkim art. 9 ust.
2 u.g.ż., który stanowi: „W celu realizacji prawa do sprawowania obrzędów i czynności rytualnych związanych z kultem religijnym,
gminy żydowskie dbają o zaopatrzenie w koszerną żywność, o stołówki i łaźnie rytualne oraz o ubój rytualny”. Przepis ten został
usytuowany w rozdziale III ustawy o gminach żydowskich zatytułowanym „Działalność gmin żydowskich”.
W orzecznictwie Trybunału podkreśla się, że przepis kwestionowany we wniosku pochodzącym od jednego z podmiotów, którego dotyczy
art. 191 ust. 2 Konstytucji, musi być bezpośrednio związany z zakresem działania danego podmiotu (postanowienie z 21 listopada
2001 r., sygn. K 31/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 264, cz. II uzasadnienia; zob. także postanowienia z: 20 marca 2002 r., sygn.
K 42/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 21, cz. II, pkt 1 uzasadnienia; 8 lipca 2008 r., sygn. K 40/06, OTK ZU nr 6/A/2008, poz.
113, cz. II, pkt 2 uzasadnienia, a także postanowienie pełnego składu Trybunału z 28 stycznia 2004 r., sygn. Tw 74/02, OTK
ZU nr 1/B/2004, poz. 2). Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że w niniejszej sprawie wnioskodawca ma rzeczowo ograniczoną legitymację,
albowiem między zaskarżonymi przepisami, które determinują dopuszczalność dokonywania uboju rytualnego, a „dbaniem” o ubój
rytualny, które na mocy ustawy o gminach żydowskich należy do zakresu działania tych gmin, zachodzi bezpośredni związek normatywny.
Ponadto w orzecznictwie konstytucyjnym wskazuje się, że jedną z funkcji kontroli konstytucyjności jest ułatwienie legitymowanemu
podmiotowi realizacji powierzonych mu zadań (postanowienie TK o sygn. K 42/01, cz. II, pkt 1 uzasadnienia). W niniejszej sprawie
wnioskodawca zaskarżył wskazane w petitum wniosku przepisy między innymi w celu umożliwienia wykonania jego zadań określonych w ustawie o gminach żydowskich.
2.4. Trybunał Konstytucyjny nie podzielił stanowiska Marszałka Sejmu, jakoby w niniejszej sprawie legitymacja wnioskodawcy budziła wątpliwości, gdyż zakres
wniosku wykracza pod względem podmiotowym poza zakres działania wnioskodawcy.
Zgodnie z art. 191 ust. 2 Konstytucji, podmioty mające rzeczowo ograniczoną legitymację wnioskową mogą inicjować kontrolę
konstytucyjności, jeżeli zaskarżony przepis „dotyczy spraw objętych ich zakresem działania”. W konsekwencji koniecznym i wystarczającym
etapem badania legitymacji tych podmiotów jest ustalenie, że zaskarżony przepis „dotyczy spraw objętych ich zakresem działania”.
Jeżeli zostanie to stwierdzone, Trybunał poddaje zaskarżony przepis tzw. kontroli abstrakcyjnej, ze wszystkimi konsekwencjami
tego trybu postępowania dla zakresu orzekania. Art. 191 ust. 2 Konstytucji nie wymaga, żeby Trybunał orzekał wyłącznie w zakresie,
w jakim zaskarżony przepis znajduje zastosowanie do wnioskodawcy.
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego podkreśla się, że kontrola konstytucyjności pełni przede wszystkim funkcję obiektywną
(zob. m.in. wyrok TK z 30 października 2001 r., sygn. K 33/00, OTK ZU nr 7/2001, poz. 217, cz. III, pkt 1 uzasadnienia). Służy
eliminacji z porządku prawnego przepisów niezgodnych z przepisami wyższej rangi, a nie wyłącznie ochronie praw i interesów
określonych podmiotów. Jest to konsekwencja art. 190 ust. 1 Konstytucji, który nie różnicuje skutków orzeczeń Trybunału w
sprawie hierarchicznej zgodności norm prawnych w zależności od trybu kontroli konstytucyjności, nadając każdemu z orzeczeń
moc powszechnie obowiązującą. Inicjowanie oraz przeprowadzenie ewentualnego drugiego postępowania w sprawie tych samych przepisów,
tyle że w zakresie dotyczącym innego podmiotu o ograniczonej rzeczowo legitymacji, uwzględniwszy, że jego wynik byłby w znacznym
stopniu przesądzony przez wcześniejszy wyrok, byłoby niezgodne również z postulatem ekonomii procesowej.
Z uwagi na powyższe, skuteczne wszczęcie przez kościół lub inny związek wyznaniowy kontroli zgodności z Konstytucją zaskarżonej
normy prawnej może prowadzić do orzeczenia oceniającego tę normę bez względu na to, czy objęte nią zdarzenie leży w zakresie
działania tylko wnioskodawcy, czy również innych kościołów lub związków wyznaniowych. Konstytucja analogicznie ukształtowała
zakres kontroli w postępowaniach inicjowanych wnioskiem pozostałych podmiotów o rzeczowo ograniczonej legitymacji wnioskowej,
czego dobrą ilustracją są wnioski organów stanowiących gmin i powiatów. W wyroku z 30 października 2001 r. o sygn. K 33/00
Trybunał wyjaśnił, że „(…) art. 191 ust. 2 Konstytucji ogranicza uprawnienie (zdolność, legitymację) organów stanowiących
jednostek samorządu terytorialnego do składania wniosków do Trybunału Konstytucyjnego tylko do wniosków kwestionujących przepisy
zawarte w aktach normatywnych dotyczących spraw objętych zakresem działania danej jednostki, jednakże ograniczenie to nie
powinno być utożsamiane z ograniczeniem zakresu przedmiotowego rozpatrzenia wniosku przez Trybunał Konstytucyjny” (cz. III,
pkt 1 uzasadnienia). To znaczy, że – o ile zaskarżony przepis dotyczy zakresu działania podmiotu o rzeczowo ograniczonej legitymacji
wnioskowej – kontrola jego konstytucyjności powinna mieć charakter kompleksowy, ograniczony tylko zasadą związania Trybunału
granicami wniosku (art. 66 ustawy o TK).
Należy raz jeszcze podkreślić, że podmioty, o których mowa w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji, uprawnione są do zainicjowania
abstrakcyjnej, a nie tzw. konkretnej kontroli konstytucyjności. Jednakże również w ramach kontroli konstytucyjności związanej
z konkretną sprawą, inicjowanej pytaniem prawnym lub skargą konstytucyjną, Trybunał niejednokrotnie badał zaskarżony przepis
w zakresie, w jakim odnosił się nie tylko do określonego stanu faktycznego lub określonego skarżącego (jako reprezentanta
określonej grupy adresatów), lecz także pozostałych adresatów kwestionowanej normy prawnej (zob. np. wyroki Trybunału z: 29
października 2010 r., sygn. P 34/08, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 84; 29 stycznia 2013 r., sygn. SK 28/11, OTK ZU nr 1/A/2013,
poz. 5).
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że w niniejszej sprawie ograniczenie zakresu orzekania do sytuacji prawnej gmin wyznaniowych
żydowskich (postulowane przez Marszałka Sejmu), nie tylko nie znajdowałoby podstaw w świetle powołanych przepisów Konstytucji,
lecz także mogłoby prowadzić do powstania stanu prawnego sprzecznego z art. 25 ust. 1 Konstytucji. Przepis ten określa zasadę
ustrojową równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych. Ponadto nie można tracić z pola widzenia, że gwarantowana
w art. 53 ust. 1 i 2 Konstytucji wolność religii (wyznania) jest indywidualną (osobistą) wolnością jednostki. Przysługuje
jednostce niezależnie od tego, czy jest członkiem zarejestrowanej organizacji religijnej (np. określonej gminy wyznaniowej
żydowskiej). A zatem gdyby zakres orzekania ograniczyć wyłącznie do potrzeb członków gmin żydowskich, mogłoby to doprowadzić
do ukształtowania stanu prawnego, w którym nierówno traktowani byliby wyznawcy judaizmu niebędący członkami tych gmin, a także
wyznawcy innych religii, wymagających w celu uzyskania dozwolonego pożywienia poddawania zwierząt ubojowi według szczególnych
metod (np. wyznawcy islamu).
Trybunał Konstytucyjny stwierdził również, że powołane przez Marszałka Sejmu orzecznictwo konstytucyjne, wskazujące na konieczność
ścisłej interpretacji przepisów o ograniczonej legitymacji wnioskowej, dotyczyło wyłącznie problemu istnienia tej legitymacji
w postępowaniach, w których były uzasadnione wątpliwości co do tego, czy zaskarżone przepisy mieściły się w sprawach objętych
zakresem działania wnioskodawcy. W postępowaniach tych wnioskodawca kwestionował przepisy wyłącznie w interesie ogólnospołecznym
lub swoją legitymację wywodził z możliwości uzyskania pośredniej korzyści na skutek wydania wyroku (zob. np. postanowienia
TK o sygn. K 42/01, K 40/06, a także powołane tam orzecznictwo). W niniejszej sprawie nie było wątpliwości, że zaskarżone
przepisy dotyczą spraw objętych zakresem działania wnioskodawcy.
Z uwagi na powyższe Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej
ma legitymację do złożenia wniosku w sprawie zgodności zaskarżonych przepisów (we wskazanym w petitum wniosku zakresie) z powołanymi wzorcami kontroli.
3. Źródła prawa regulujące ubój zwierząt gospodarskich oraz ochronę zwierząt w związku z ubojem.
Trybunał Konstytucyjny uznał za celowe poprzedzenie analizy obowiązującego prawa ogólną charakterystyką źródeł prawa regulującego
ubój zwierząt gospodarskich oraz ochronę zwierząt w związku z ubojem ze względu na wielość tych źródeł, a także na to, że
analizowana problematyka jest przedmiotem regulacji nie tylko prawa krajowego, lecz również unijnego i międzynarodowego.
3.1. Rozporządzenie Rady nr 1099/2009.
3.1.1. Od 1 stycznia 2013 r. bezpośrednio stosowane jest rozporządzenie Rady nr 1099/2009 w sprawie ochrony zwierząt podczas
ich uśmiercania. Rozporządzenie to jest źródłem prawa ustanawiającym przepisy dotyczące uśmiercania zwierząt hodowanych lub
utrzymywanych w celu produkcji żywności, wełny, skóry, futer lub innych produktów, jak również uśmiercania zwierząt w celu
zmniejszenia ich liczebności oraz działań związanych z uśmiercaniem (art. 1 ust. 1). Zgodnie z art. 288 akapitem drugim Traktatu
o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana, Dz. Urz. UE C 326 z 26.10.2012, s. 47): „Rozporządzenie ma zasięg
ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich”.
Rozporządzenie Rady nr 1099/2009 jest wynikiem bogatych doświadczeń unijnego prawodawcy w zakresie ochrony zwierząt podczas
uboju lub uśmiercania. Już w 1974 r. przyjęto dyrektywę Rady 74/577/EWG, która określała zasady dotyczące ogłuszania zwierząt
(Dz. Urz. UE L 316 z 26.11.1974, s. 10; dalej: dyrektywa Rady 74/577/EWG). Dyrektywa ta została zastąpiona przez bardziej
szczegółową dyrektywę Rady 93/119/WE w sprawie ochrony zwierząt podczas uboju lub zabijania (Dz. Urz. UE L 340 z 31.12.1993,
s. 21; dalej: dyrektywa Rady 93/119/WE). Postanowienia tej ostatniej dyrektywy implementowały do prawa polskiego między innymi
zmienione przepisy ustawy o ochronie zwierząt. W celu dalszego rozszerzenia, wzmocnienia oraz ujednolicenia ochrony zwierząt
podczas uboju lub uśmiercania prawodawca unijny zdecydował się skorzystać z instrumentu prawnego, jakim jest rozporządzenie,
czyli akt prawa Unii Europejskiej bezpośrednio stosowany w krajowych porządkach prawnych. W rozbudowanej preambule rozporządzenia
Rady nr 1099/2009, będącej jego integralną częścią, szeroko przedstawiono motywy przyjęcia rozporządzenia oraz uzasadniono
poszczególne rozwiązania.
Rozporządzenie Rady nr 1099/2009 ma charakter kompleksowego aktu prawnego, który kwestie uboju i uśmiercania zwierząt normuje
w sposób systematyczny. Rozporządzenie dotyczy uboju zwierząt gospodarskich zarówno na dużą, jak i mniejszą skalę (w tzw.
małych rzeźniach), a także uboju w celu własnej konsumpcji domowej. Określa szczegółowe warunki i metody uboju zwierząt, kwalifikacje
osób dokonujących uboju oraz zasady kontrolowania uboju (rozdział II). Ustanawia wymogi między innymi w zakresie rozplanowania,
budowy i wyposażenia rzeźni, a także reguluje działania związane z obchodzeniem się ze zwierzętami w rzeźni (rozdział III).
Niemniej rozporządzenie Rady nr 1099/2009 nie ma charakteru wyczerpującego. Pozostawia państwom członkowskim pole regulacji.
Po pierwsze, zapewnia państwom członkowskim swobodę wyboru organów właściwych do dokonywania czynności określonych w rozporządzeniu,
w tym odpowiedzialnych za szkolenie, egzaminowanie i przyznawanie świadectw kwalifikacji osobom dokonującym uboju i uśmiercania
zwierząt (art. 21), a także zapewniających niezależne wsparcie naukowe (art. 20). Po drugie, rozporządzenie Rady nr 1099/2009
przewiduje, że państwa członkowskie powinny podjąć działania mające na celu ułatwienie jego wykonywania. Dotyczy to nie tylko
ustanowienia w prawie krajowym sankcji za naruszenie przepisów rozporządzenia (art. 23), lecz także – między innymi – zachęcania
do opracowania i upowszechniania przez organizacje podmiotów gospodarczych zasad dobrej praktyki (art. 13). Po trzecie, rozporządzenie
pozwala na przyjęcie przez państwa członkowskie w niektórych obszarach „bardziej restrykcyjnych przepisów krajowych”, zgodnie
z jego postanowieniami (art. 26).
Rozporządzenie Rady nr 1099/2009, podobnie jak inne regulacje prawa unijnego, ustanawia wysoki standard ochrony zwierząt. W motywach 6-7 rozporządzenia podkreślono, że przyjęte rozwiązania uwzględniają wyniki najnowszych badań naukowych prowadzonych
między innymi pod egidą Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz Światowej Organizacji Zdrowia Zwierząt. Jednocześnie
przepisy unijnego rozporządzenia uwzględniają istotne znaczenie i wyważoną treść art. 13 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Przepis ten nakazuje troskę o dobrostan zwierząt, jako istot zdolnych do odczuwania, i równoczesne przestrzeganie przepisów
prawnych i administracyjnych oraz zwyczajów państw członkowskich związanych z obyczajami religijnymi, tradycjami kulturowymi
i dziedzictwem regionalnym.
3.1.2. Art. 4 rozporządzenia Rady nr 1099/2009 dotyczy metod uboju zwierząt gospodarskich. „Ubój”, zgodnie z definicją sformułowaną
w art. 2 lit. j rozporządzenia, oznacza „uśmiercanie zwierząt przeznaczonych do spożycia przez ludzi”. Art. 4 ust. 1 dotyczy
metod uboju, które można określić jako „powszechne”. Natomiast art. 4 ust. 4 dotyczy uboju zwierząt według szczególnych metod
wymaganych przez obrzędy religijne, czyli uboju rytualnego.
Zgodnie z art. 4 ust. 1 rozporządzenia, zwierzęta są uśmiercane wyłącznie po uprzednim ogłuszeniu zgodnie z metodami i szczegółowymi
wymogami związanymi ze stosowaniem tych metod, które określone zostały w załączniku I do rozporządzenia (są to metody „mechaniczne”,
„elektryczne”, „gazowe” oraz „inne”). A w myśl art. 4 ust. 4 rozporządzenia Rady nr 1099/2009: „W przypadku zwierząt poddawanych
ubojowi według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne wymogi ust. 1 nie mają zastosowania, pod warunkiem że
ubój ma miejsce w rzeźni”. Rozporządzenie definiuje „obrzęd religijny” jako „ciąg czynności związanych z ubojem zwierząt i zalecany przez religię” (art.
2 lit. g rozporządzenia).
A zatem zgodnie z rozporządzeniem Rady nr 1099/2009, oprócz różnych metod uboju określanych łącznie mianem „uboju z ogłuszeniem”,
dopuszczalny jest – jako odstępstwo – ubój rytualny dokonywany w uprawnionej rzeźni. W myśl rozporządzenia ubój rytualny,
niezależnie od jego skali, tzn. liczby poddawanych ubojowi zwierząt, musi być dokonywany z poszanowaniem: po pierwsze – szczegółowych
przepisów prawa powszechnie obowiązującego, oraz – po drugie – wymagań przewidzianych przez normy prawa religijnego właściwe
dla danego wyznania.
W motywie 18 rozporządzenia Rady nr 1099/2009 wskazano, że przyjęcie odstępstwa od wymogu ogłuszania w przypadku odbywającego
się w rzeźni uboju zgodnego z obrzędami religijnymi „respektuje wolność wyznania i prawo do uzewnętrzniania religii lub przekonań
poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach”, które zagwarantowano w art. 10 Karty praw
podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 303 z 14.12.2007, s. 1; dalej: Karta).
Rozporządzenie Rady nr 1099/2009 przewiduje szereg szczegółowych wymogów mających na celu ochronę dobrostanu zwierząt, które
muszą zostać spełnione podczas uboju zwierząt gospodarskich każdą z przewidzianych prawem metod, a zatem również metodą wymaganą
przez obrzędy religijne (zob. szczegółowo: art. 3-17). Nade wszystko rozporządzenie wymaga, żeby podczas uśmiercania i działań
związanych z uśmiercaniem oszczędzać zwierzętom wszelkiego niepotrzebnego bólu, niepokoju lub cierpienia (art. 3 ust. 1).
3.1.3. Ubój rytualny nie stanowi jedynej sytuacji, w której rozporządzenie Rady nr 1099/2009 nie przewiduje wymogu ogłuszenia
zwierzęcia przed uśmierceniem.
Zgodnie z art. 1 ust. 2 rozporządzenia, w przypadku uśmiercania z konieczności poza rzeźnią lub w sytuacjach, w których zastosowanie
się do tych przepisów spowodowałoby natychmiastowe i poważne zagrożenie dla zdrowia lub bezpieczeństwa ludzi, nie stosuje
się szeregu przepisów rozporządzenia, w tym o obowiązku ogłuszenia zwierzęcia. Przepisów tych nie stosuje się także w wypadku
uśmiercania ryb (art. 1 ust. 1 rozporządzenia).
Ponadto rozporządzenia Rady nr 1099/2009, a zatem również przepisów o ogłuszaniu, nie stosuje się w wypadku uśmiercania zwierząt:
1) podczas eksperymentów naukowych przeprowadzanych pod nadzorem właściwego organu;
2) podczas polowań lub rekreacyjnego łowienia ryb;
3) podczas imprez kulturalnych lub sportowych;
4) a także drobiu, królików i zajęcy poddawanych ubojowi przez ich właścicieli poza rzeźnią na potrzeby własnej domowej konsumpcji
(art. 1 ust. 3 rozporządzenia).
3.2. Europejska konwencja o ochronie zwierząt przeznaczonych do uboju.
Problematykę ochrony zwierząt podejmuje wiele aktów prawa międzynarodowego. Znaczną aktywność w tej dziedzinie wykazuje Rada
Europy (zob. szerzej: A. Przyborowska-Klimczak, Ochrona zwierząt w świetle dokumentów międzynarodowych, [w:] Prawna ochrona zwierząt, red. M. Mozgawa, Lublin 2005, s. 93-96).
Ze względu na przedmiot postępowania, Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na Europejską konwencję o ochronie zwierząt przeznaczonych
do uboju, sporządzoną w Strasburgu dnia 10 maja 1979 r. (Dz. U. z 2008 r. Nr 126, poz. 810; dalej: konwencja o ochronie zwierząt),
której postanowienia znajdują zastosowanie w Polsce od 4 października 2008 r. Konwencja reguluje warunki przemieszczania,
przetrzymywania, unieruchamiania, ogłuszania i uboju zwierząt jednokopytnych, przeżuwaczy, świń, królików i drobiu (art. 1
ust. 1).
Art. 12 konwencji o ochronie zwierząt przewiduje, że „Zwierzęta należy unieruchomić, jeżeli to konieczne, tuż przed dokonaniem
uboju oraz, poza wyjątkami określonymi w artykule 17, ogłuszyć je przy użyciu odpowiednich metod”. W myśl art. 17 ust. 1 tej
konwencji, państwo może zezwolić na stosowanie wyjątków dotyczących ogłuszania poprzedzającego ubój, w przypadku:
1) uboju zgodnie z obyczajami religijnymi;
2) uboju z konieczności, kiedy ogłuszenie nie jest możliwe;
3) uboju drobiu i królików przy użyciu dozwolonych metod powodujących natychmiastową śmierć zwierzęcia;
4) uśmiercania zwierząt związanego ze zwalczaniem chorób, jeżeli jest to konieczne ze szczególnych przyczyn.
Zgodnie z art. 17 ust. 2 konwencji o ochronie zwierząt, państwo, które zastosuje powyższe wyjątki, zapewni, że podczas uboju
lub uśmiercania, wszelki ból lub cierpienie możliwe do uniknięcia, zostaną zwierzęciu zaoszczędzone.
Powyższe regulacje świadczą, że troska o dobrostan zwierząt przeznaczonych do uboju znajdowała wyraz w dokumentach Rady Europy
już na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych poprzedniego stulecia, kiedy uzgodniono obowiązujące do dzisiaj
podstawowe zasady odnoszące się do uboju zwierząt gospodarskich.
3.3. Ustawa o ochronie zwierząt.
3.3.1. Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt stanowi podstawowe źródło prawa krajowego, które określa zasady postępowania
człowieka wobec zwierząt. Genezy tej ustawy należy doszukiwać się w polskiej tradycji prawnej ochrony zwierząt, w szczególności
w ustawodawstwie lat dwudziestych XX w.
Dnia 22 marca 1928 r. podpisane zostało rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o ochronie zwierząt (Dz. U. Nr 36, poz.
332). Art. 1 rozporządzenia zakazywał znęcania się nad zwierzętami. Rozumiano przez to „wszelkie w ogóle zadawanie zwierzętom
cierpień bez odpowiednio ważnej i słusznej potrzeby” (art. 2 lit. k). Naruszenie szeregu przepisów rozporządzenia zagrożone
było sankcją karną (zob. W. Radecki, Ustawa o ochronie zwierząt. Komentarz, Warszawa 2012, s. 14-15). Rozporządzenie Prezydenta z 1928 r. zostało uchylone dopiero przez ustawę o ochronie zwierząt z
1997 r.
Ustawa o ochronie zwierząt reguluje postępowanie ze zwierzętami kręgowymi (art. 2 ust. 1). Ustawa określa zasady transportu
zwierząt, zabiegów na zwierzętach, uboju, uśmiercania i ograniczania populacji zwierząt, a także nadzoru nad przestrzeganiem
przepisów o ochronie zwierząt. Jedyne wyłączenie z powyższego zakresu zastosowania ustawy przewiduje art. 2 ust. 2. Przepis
ten stanowi, że ustawy nie stosuje się do procedur stanowiących doświadczenie w rozumieniu art. 2 pkt 6 ustawy z dnia 21 stycznia
2005 r. o doświadczeniach na zwierzętach (Dz. U. Nr 33, poz. 289, ze zm.; dalej: ustawa o doświadczeniach na zwierzętach).
W ustawie o ochronie zwierząt podkreśla się, że zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą.
Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę (art. 1 ust. 1 u.o.z.). W konsekwencji ustawa nakazuje humanitarne
traktowanie każdego zwierzęcia, czyli traktowanie uwzględniające potrzeby zwierzęcia i zapewniające mu opiekę i ochronę (art.
5 w związku z art. 4 pkt 2 u.o.z.). Na gruncie polskiego ustawodawstwa zakazane jest znęcanie się nad zwierzętami (art. 6
ust. 1a u.o.z.). Ustawa o ochronie zwierząt rozumie przez to zadawanie albo świadome dopuszczanie do zadawania zwierzętom
bólu lub cierpień (art. 6 ust. 2 u.o.z.). Naruszenie szeregu postanowień ustawy o ochronie zwierząt zagrożone jest sankcjami
karnymi (zob. art. 35-40 u.o.z.).
W ustawie o ochronie zwierząt jako zasadę przyjęto zakaz zabijania zwierząt, od którego wyjątki są ściśle określone (art.
6 ust. 1 u.o.z.). Pierwszy z tych wyjątków pozwala na ubój i uśmiercanie zwierząt gospodarskich w celu pozyskania pożywienia
dla człowieka, co może mieć miejsce wyłącznie z poszanowaniem wymogów i metod określonych w art. 33 u.o.z. oraz przepisach
odrębnych (w tym m.in. zaskarżonym art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z.). Art. 33 ust. 1a u.o.z. podkreśla, że uśmiercanie zwierząt może
odbywać się wyłącznie w sposób humanitarny, polegający na zadawaniu przy tym minimum cierpienia fizycznego i psychicznego.
3.3.2. W obecnym stanie prawnym ustawa o ochronie zwierząt przewiduje bezwzględny wymóg ogłuszenia zwierzęcia kręgowego przed ubojem
w rzeźni (art. 34 ust. 1 u.o.z.). Tymczasem w pierwotnej wersji tej ustawy troska o dobrostan zwierząt podczas uboju nie przesłoniła
ustawodawcy konieczności uwzględnienia, z pozoru bardzo odległej od ochrony zwierząt, wartości w postaci wolności religii
(wyznania). Od chwili wejścia w życie ustawy o ochronie zwierząt, tj. 24 października 1997 r., do 27 września 2002 r. obowiązywał
art. 34 ust. 5 u.o.z., który stanowił, że wymóg ogłuszenia przed ubojem nie znajduje zastosowania podczas poddawania zwierząt
ubojowi według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne.
Art. 34 ust. 5 u.o.z. został uchylony przez art. 1 pkt 27 lit. b ustawy z dnia 6 czerwca 2002 r. o zmianie ustawy o ochronie
zwierząt (Dz. U. Nr 135, poz. 1141). Uchylenie tego przepisu nastąpiło przy okazji dostosowania ustawy o ochronie zwierząt
do prawa wspólnotowego, tj. 7 dyrektyw i 2 rozporządzeń (zob. druk sejmowy nr 339, IV kadencja, 25 marca 2002 r.). Jednakże
obowiązująca wówczas dyrektywa Rady 93/119/WE w sprawie ochrony zwierząt podczas uboju lub zabijania stanowiła expressis verbis, że wymóg ogłuszenia zwierzęcia przed ubojem w rzeźni nie ma zastosowania w przypadku zwierząt poddawanych szczególnym metodom
uboju, przewidzianym przez niektóre obyczaje religijne (art. 5 ust. 2).
Po uchyleniu art. 34 ust. 5 u.o.z. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi jednak wydał na podstawie art. 34 ust. 6 u.o.z. rozporządzenie
z dnia 9 września 2004 r. w sprawie kwalifikacji osób uprawnionych do zawodowego uboju oraz warunków i metod uboju i uśmiercania
zwierząt (Dz. U. Nr 205, poz. 2102, ze zm.; dalej: rozporządzenie Ministra Rolnictwa z 2004 r.), którego § 8 ust. 2 przewidywał
odstępstwo od wymogu ogłuszenia zwierzęcia na potrzeby dokonywania uboju rytualnego.
Przepis ten został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego przez Prokuratora Generalnego w czerwcu 2012 r. Prokurator Generalny
wniósł o uznanie, że § 8 ust. 2 rozporządzenia Ministra Rolnictwa z 2004 r. jest niezgodny z art. 34 ust. 1 i 6 u.o.z., jak
również z art. 92 ust. 1 Konstytucji, pod zarzutem, że zaskarżony przepis wykracza poza ramy upoważnienia ustawowego oraz
nie respektuje ustawowych wytycznych do wydania rozporządzenia, przez co narusza wymagania konstytucyjne stawiane aktom podustawowym.
Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z 27 listopada 2012 r. o sygn. U 4/12 (OTK ZU nr 10/A/2012, poz. 124) orzekł, że § 8 ust.
2 rozporządzenia Ministra Rolnictwa z 2004 r. jest niezgodny z art. 34 ust. 1 i 6 u.o.z., a przez to z art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Trybunał stwierdził, że zaskarżony § 8 ust. 2 wprowadził bez upoważnienia wyjątek od ustawowej regulacji nakazującej ogłuszanie
zwierząt przed ubojem. Tym samym doszło do niedopuszczalnej modyfikacji postanowień ustawy w drodze rozporządzenia. Zarazem
Trybunał podkreślił, że przedmiotem kontroli konstytucyjności w tej sprawie było wyłącznie zagadnienie zgodności rozporządzenia
z delegacją ustawową oraz z tym przepisem Konstytucji, który nakazuje taką zgodność zachować. Poza zakresem kontroli konstytucyjności
znajdowała się ocena dopuszczalności uboju rytualnego.
W uzasadnieniu wyroku o sygn. U 4/12 (cz. III, pkt 6.4) Trybunał wskazał, że od 1 stycznia 2013 r. zacznie być stosowane rozporządzenie
Rady nr 1099/2009. Tym samym konieczne jest podjęcie przez właściwe organy państwowe rozstrzygnięcia co do dopuszczalności
albo co do zakazu uboju rytualnego w Polsce od 1 stycznia 2013 r. Ze względu na doniosłość zagadnienia wymagającego rozstrzygnięcia,
jak również czas potrzebny na poinformowanie Komisji Europejskiej o zakazie uboju rytualnego w trybie art. 26 rozporządzenia
Rady nr 1099/2009 lub na przeprowadzenie procesu legislacyjnego, Trybunał orzekł, że zaskarżony § 8 ust. 2 utraci moc obowiązującą
z dniem 31 grudnia 2012 r.
4. Obowiązujący stan prawny.
4.1. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że od końca 2012 r., co najmniej do połowy 2013 r., zarówno w piśmiennictwie prawniczym,
jak i publicystyce oraz środkach masowego przekazu, pojawiły się wątpliwości co do obowiązywania bezwzględnego zakazu uboju
rytualnego (zob. m.in. W. Brzozowski, Dopuszczalność uboju rytualnego w Polsce, „Państwo i Prawo” 5/2013, s. 51-53). Wynikały one z wielości źródeł prawa regulujących dopuszczalność oraz dozwolone metody
uboju zwierząt gospodarskich. Z jednej strony wątpliwości pojawiły się na styku materii równolegle regulowanej przez ustawę
o ochronie zwierząt oraz rozporządzenie Rady nr 1099/2009, a z drugiej strony w związku z równoczesnym obowiązywaniem art.
9 ust. 2 ustawy o gminach żydowskich.
4.2. Od 1 stycznia 2013 r. zaczęło być stosowane rozporządzenie Rady nr 1099/2009 (zob. art. 30 rozporządzenia), a dzień wcześniej,
na skutek wyroku Trybunału o sygn. U 4/12, moc obowiązującą utracił § 8 ust. 2 rozporządzenia Ministra Rolnictwa z 2004 r.,
który na potrzeby dokonywania uboju rytualnego przewidywał odstępstwo od ustawowego wymogu ogłuszenia zwierzęcia.
Rozporządzenie Rady nr 1099/2009 w art. 4 ust. 4 stanowi, że wymóg ogłuszenia zwierzęcia przed ubojem nie ma zastosowania
do uboju według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne, jeżeli ma on miejsce w rzeźni. Zarazem art. 26 ust.
1 tego rozporządzenia umożliwił państwom członkowskim utrzymanie przepisów krajowych, które służą zapewnieniu dalej idącej
ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania, a które obowiązywały w momencie wprowadzania w życie rozporządzenia. W myśl tego
przepisu państwa członkowskie przed 1 stycznia 2013 r. mogły powiadomić Komisję Europejską o takich regulacjach krajowych,
a Komisja miała poinformować o nich pozostałe państwa członkowskie.
Wątpliwości co do stanu obowiązującego prawa związane były z tym, że poza wiedzą szerszej opinii publicznej znajdowało się
powiadomienie Komisji Europejskiej przez Ministra Rolnictwa o przewidzianym w prawie polskim zakazie uboju rytualnego. Tymczasem
takie powiadomienie zostało dokonane pismem z 27 grudnia 2012 r. (znak ŻW sdp/mj -070-61/2012). Pismem tym Minister Rolnictwa
poinformował Komisję Europejską, że „W związku z wejściem w życie z dniem 1 stycznia 2013 r. rozporządzenia Rady (WE) nr 1099/2009
z dnia 24 września 2009 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas uśmiercania oraz zgodnie z art. 26 ust. 1 tego rozporządzenia
(…) w Polsce począwszy od 1 stycznia 2013 r. będzie obowiązywał zakaz uboju zwierząt w rzeźni bez ogłuszenia”. Minister Rolnictwa
dodał, że od 1 stycznia 2013 r. „(…) będzie obowiązywał art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt
(…), zgodnie z którym zwierzę kręgowe w rzeźni może zostać uśmiercone tylko po uprzednim ogłuszeniu”.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że skoro polski ustawodawca zarówno po wejściu w życie rozporządzenia Rady nr 1099/2009
(8 grudnia 2009 r.), jak i po czasie gdy rozporządzenie zaczęło być stosowane (1 stycznia 2013 r.), pozostawił w systemie
prawa art. 34 ust. 1 u.o.z., to zgodnie z art. 26 ust. 1 rozporządzenia Rady nr 1009/2009, „utrzymał” przepisy krajowe, które
służą dalej idącej ochronie zwierząt podczas ich uśmiercania, niż przewiduje rozporządzenie unijne. Art. 34 ust. 1 u.o.z.,
bezwzględnie zakazując uboju bez ogłuszenia zwierząt kręgowych w rzeźni, zapewnia dalej idącą ochronę zwierząt niż art. 4
ust. 4 rozporządzenia Rady nr 1099/2009, który dopuszcza ubój rytualny w rzeźni.
Trybunał Konstytucyjny odnotował, że 12 lipca 2013 r. Sejm odrzucił rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie zwierząt
(druk sejmowy nr 1370, VII kadencja, 10 maja 2013 r.), który zakładał zmianę treści art. 34 ust. 1 u.o.z. w celu dopuszczenia
poddawania zwierząt kręgowych ubojowi rytualnemu w rzeźni na podstawie art. 4 ust. 4 rozporządzenia Rady nr 1099/2009. Z kolei
5 marca 2014 r. złożony został w Sejmie obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie zwierząt (druk sejmowy nr 2349,
VII kadencja, 25 kwietnia 2014 r.), który powtarza rozwiązania przewidziane w odrzuconym przez Sejm rządowym projekcie z 10
maja 2013 r.
4.3. Konieczność dokonania przez Trybunał Konstytucyjny ustaleń co do stanu prawa obowiązującego w niniejszej sprawie obejmuje
również ustosunkowanie się do wątpliwości, czy art. 9 ust. 2 u.g.ż. może być podstawą do przeprowadzania uboju wymaganego
przez judaizm w warunkach równoległego obowiązywania bezwzględnego zakazu uboju rytualnego, który wynika z art. 34 ust. 1
u.o.z. Już na wstępie tych rozważań Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że w niniejszej sprawie ustawa o gminach żydowskich,
w tym jej art. 9, rozpatrywana jest tylko w stopniu, w jakim jest to konieczne: po pierwsze, do oceny legitymacji wnioskowej
Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (zob. cz. III, pkt 2 powyżej), po drugie, do ustalenia prawa
obowiązującego w przedmiocie orzekania.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 9 ustawy o gminach żydowskich, zamieszczony w rozdziale III tej ustawy (zatytułowanym
„Działalność gmin żydowskich”), jest jednym z przepisów określających działalność gmin żydowskich. Art. 9 u.g.ż. bardzo ogólnie
wskazuje zadania gmin wyznaniowych żydowskich, przewidując w ustępie pierwszym, że organizowanie i sprawowanie kultu publicznego
oraz udzielanie posług religijnych podlega gminom żydowskim zgodnie z prawem wewnętrznym. Podobnie ogólny charakter ma ustęp
drugi tego przepisu, który przewiduje, że w celu realizacji prawa do sprawowania obrzędów i czynności rytualnych związanych
z kultem religijnym – gminy żydowskie dbają o zaopatrzenie w koszerną żywność, o stołówki i łaźnie rytualne oraz o ubój rytualny.
Art. 9 ust. 2 u.g.ż. przewidując, że działalność gmin wyznaniowych żydowskich obejmuje „dbanie o ubój rytualny”, nie wskazuje
konkretnych czynności, do których gminy są uprawnione w ramach tych ogólnie zakreślonych zadań. Tymczasem omawiana ustawa,
przyznając gminom żydowskim w innych postanowieniach skonkretyzowane kompetencje, wprost stanowi, że kompetencje te mogą być wykonywane na zasadach określonych
w odrębnych przepisach (zob. np. art. 12 u.g.ż. – prawo do prowadzenia katechezy i nauczania religii, art. 13 u.g.ż. – prawo
do zakładania szkół oraz innych placówek oświatowo-wychowawczych i opiekuńczo-wychowawczych). Jest to zgodne z konstrukcyjnymi
założeniami ustawy o gminach żydowskich, która ma charakter ustrojowy. Określa przede wszystkim stosunki między państwem a
gminami wyznaniowymi żydowskimi. W sprawach odnoszących się do gmin żydowskich nieuregulowanych w ustawie, stosuje się powszechnie
obowiązujące przepisy prawa (art. 1 ust. 2 u.g.ż.).
Z uwagi na powyższe art. 9 ust. 2 u.g.ż. nie może być odczytywany w oderwaniu od innych źródeł prawa powszechnie obowiązującego,
tym bardziej że problematyka uboju rytualnego regulowana jest przez źródła prawa o zróżnicowanym charakterze, w tym unijne
rozporządzenie Rady nr 1099/2009 oraz krajowe ustawy: o ochronie zwierząt i o gminach żydowskich. Unijne rozporządzenie ma
pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawą (art. 91 ust. 3 Konstytucji), a ustawy są równorzędnymi źródłami prawa. Ponadto
należy wziąć pod uwagę, że ustawa o gminach żydowskich została uchwalona 20 lutego 1997 r. W tym samym czasie trwały zaawansowane
prace parlamentarne nad ustawą o ochronie zwierząt, która została przyjęta 21 sierpnia 1997 r. Zbieżność czasowa uchwalenia
tych aktów normatywnych uzasadnia ich łączną interpretację w zakresie wspólnie normowanej materii, czyli uboju rytualnego.
W pierwotnej wersji ustawy o ochronie zwierząt, tj. wersji z 1997 r., jej art. 34 ust. 5 dopuszczał poddawanie zwierząt ubojowi
rytualnemu. Natomiast równolegle obowiązujący art. 9 ust. 2 u.g.ż., określając ogólnie ujęte zadanie gmin żydowskich w postaci
„dbania o ubój rytualny”, był dla tych gmin podstawą zlecania uprawnionym rzeźniom przeprowadzania uboju rytualnego oraz kontroli
zgodności tego uboju z wymaganiami obrzędów religijnych. Wraz z uchyleniem art. 34 ust. 5 u.o.z. w 2002 r. przestała istnieć
normatywna podstawa dokonywania uboju rytualnego według wszystkich obrzędów religijnych, które tego wymagają, a zatem również
według zasad judaizmu. Odmienna interpretacja tego stanu prawnego pozostawałaby w sprzeczności z art. 25 ust. 1 Konstytucji,
który stanowi o równouprawnieniu kościołów oraz innych związków wyznaniowych, tym bardziej że obowiązująca ustawa o ochronie
zwierząt nie tylko ustanawia bezwzględny zakaz uboju rytualnego, lecz także zakaz ten wzmacnia sankcjami karnymi (zob. także
opinię Rządowego Centrum Legislacji z 19 lipca 2013 r., znak RCL. DPŚiI 5602-60/13, s. 5). W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny
stwierdził, że uchylenie art. 34 ust. 5 u.o.z. nie uzasadnia odczytywania dotychczas ogólnie rozumianego zadania gmin żydowskich
w postaci „dbania o ubój rytualny” jako skonkretyzowanej kompetencji do jego dokonywania.
W niniejszej sprawie Trybunał Konstytucyjny nie znalazł również podstaw, aby przepisy ustawy o gminach żydowskich jako takie uznać za leges speciales wobec przepisów ustawy o ochronie zwierząt. Trybunał stwierdził, że przepisy, które – z jednej strony – określają zasady
postępowania człowieka wobec zwierząt, w tym szczegółowe metody uboju zwierząt, a – z drugiej strony – przepisy, które normują
stosunki państwa z określonym związkiem wyznaniowym w celu zagwarantowania wolności religii, zasadniczo regulują różne obszary
życia społecznego i nie pozostają w relacji lex generalis – lex specialis, co sugeruje Marszałek Sejmu.
Biorąc pod uwagę powyższe, Trybunał Konstytucyjny nie mógł podzielić stanowiska Marszałka Sejmu, jakoby art. 9 ust. 2 u.g.ż.
w obowiązującym stanie prawnym mógł stanowić samoistną podstawę dokonywania uboju rytualnego w rzeźni przez gminy żydowskie.
5. Znaczenie i treść wolności religii (wyznania).
5.1. Wolność wyznania, określana w polskim porządku konstytucyjnym wolnością religii, jest fundamentalną (podstawową) wolnością
człowieka. Już wstęp do Konstytucji podkreśla znaczenia wiary jako źródła prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna.
Obowiązek poszanowania wolności religii jest ściśle związany z ochroną przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, która
stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela (art. 30 Konstytucji). Godność człowieka jest wartością transcendentną
(zob. wyrok pełnego składu TK z 5 marca 2003 r., sygn. K 7/01, OTK ZU nr 3/A/2003, poz. 19, cz. III, pkt IV uzasadnienia).
Stanowi aksjologiczną podstawę i przesłankę całego porządku konstytucyjnego (zob. L. Garlicki, komentarz do art. 30, [w:]
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 3, red. L. Garlicki, Warszawa 2003, s. 2-3).
Wolność wyznania (religii), uformowana na gruncie cywilizacji europejskiej jako jeden z podstawowych przejawów wolności jednostki,
kształtowała się stopniowo, w toku długotrwałych procesów filozoficznych, kulturowych i prawnych. Współcześnie wolność wyznania,
ujmowana łącznie z wolnością sumienia, zajmuje centralne miejsce w katalogach podstawowych wolności i praw jednostki.
Art. 18 Powszechnej deklaracji praw człowieka, przyjętej 10 grudnia 1948 r. przez Organizację Narodów Zjednoczonych, stanowi,
że każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary oraz
swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie i prywatnie, poprzez
nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie obyczajów (rytuałów). Tak pojmowana wolność wyznania znalazła
wyraz również w art. 18 ust. 1 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku
19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167, dalej: Pakt). Art. 18 ust. 2 Paktu podkreśla, że nikt nie może podlegać
przymusowi, który stanowiłby zamach na jego wolność posiadania lub przyjmowania wyznania albo przekonań według własnego wyboru.
Z kolei w art. 18 ust. 3 Paktu przewidziano, że wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim
ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i są konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia
lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób. Gwarancję wolności myśli, sumienia i wyznania ustanawia
także art. 9 Konwencji o ochronie praw człowieka oraz art. 10 Karty praw podstawowych.
Przepisy gwarantujące wolność wyznania występują powszechnie w konstytucjach państw demokratycznych (zob. P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s. 126-127; J. Szymanek, Wolność sumienia i wyznania w Konstytucji RP, „Przegląd Sejmowy” 2/2006, s. 39-40). Trybunał Konstytucyjny w wyroku pełnego składu z 2 grudnia 2009 r. o sygn. U 10/07 (OTK ZU nr 11/A/2009, poz. 163, cz. V, pkt 3.1 uzasadnienia) podkreślił, że wolność wyznania (religii) stanowi element konieczny (fundamentalną zasadę) demokratycznego państwa prawnego. W wyroku
tym Trybunał szeroko przedstawił genezę oraz współczesną treść wolności wyznania. Rozważania te zachowują aktualność.
5.2. W polskim porządku konstytucyjnym gwarancję wolności religii (wyznania) przewiduje art. 53 Konstytucji, który jest podstawowym
wzorcem kontroli w niniejszej sprawie. Ustęp pierwszy tego przepisu stanowi: „Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii”.
Jednakże materia konstytucyjna dotycząca wolności sumienia i wyznania składa się z dwu części: instytucjonalnej, dotyczącej
zwłaszcza relacji między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi, regulowanej przede wszystkim w art. 25 Konstytucji,
a także części odnoszącej się do indywidualnych gwarancji wolności sumienia i wyznania, wynikających zwłaszcza z art. 53 Konstytucji.
Art. 25 i art. 53 Konstytucji mają charakter komplementarny i winny być rozpatrywane jako pewna całość (zob. wyroki pełnego
składu TK o sygn. U 10/07, cz. V, pkt 5 uzasadnienia oraz z 8 czerwca 2011 r., sygn. K 3/09, OTK ZU nr 5/A/2011, poz. 39,
cz. III, pkt 3.4.1 uzasadnienia).
W świetle Konstytucji wolność religii jest nie tylko wolnością jednostki o charakterze osobistym, lecz również zasadą ustrojową,
co odpowiednio zwiększa wagę tej wolności (zob. także P. Sarnecki, komentarz do art. 53 [w:] Konstytucja..., s. 1-2). Wysoką konstytucyjną rangę wolności religii potwierdza art. 233 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, że wolności
tej nie może ograniczać ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego
i wyjątkowego.
W ustawodawstwie zwykłym konstytucyjną gwarancję wolności religii (wyznania) potwierdzają i konkretyzują ustawy kształtujące
stosunki między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi (w odniesieniu do Kościoła katolickiego jest to również Konkordat
między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318), a także ustawa z dnia 17 maja 1989
r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 2005 r. Nr 231, poz. 1965, ze zm.)
5.3. Konstytucyjne rozróżnienie wolności i praw człowieka i obywatela oznacza, że w przypadku wolności (czy też „praw wolnościowych”)
ustawa zasadnicza kładzie nacisk na zakaz ingerencji władzy publicznej oraz osób trzecich w gwarantowaną sferę zachowań jednostki
(zob. K. Wojtyczek, Granice ingerencji ustawodawczej w sferę praw człowieka w Konstytucji RP, Kraków 1999, s. 24-28). W orzecznictwie Trybunału podkreśla się, że konstytucyjne prawa wolnościowe zakładają nie tylko
wolność od nieuzasadnionych nakazów i zakazów prawnych, ograniczających swobodę jednostki, oraz wolność od nieuzasadnionego
stosowania środków przymusu fizycznego, ale również wolność od innych nieuprawnionych form ingerencji w sferę prawnie chronionych
dóbr jednostki, w celu ograniczenia swobody kształtowania jej postępowania zgodnie z dokonanym przez nią wyborem w określonej
dziedzinie (zob. wyrok TK z 7 lutego 2006 r., sygn. SK 45/04, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 15, cz. III, pkt 6 uzasadnienia).
Art. 53 jest jednym z najbardziej rozbudowanych przepisów Konstytucji, jeżeli chodzi o gwarancyjny charakter wolności i praw
jednostki. Powołany przez wnioskodawcę ustęp drugi tego przepisu stanowi, że wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub
przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej
religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. W myśl tego przepisu, wolność
religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do
korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują. Zarazem przewidziane w art. 53 ust. 2 Konstytucji określenie elementów
wolności religii ma charakter ogólny. Pełni rolę egzemplifikacyjną. Ze sformułowania art. 53 ust. 2 Konstytucji nie można
wyciągać wniosków o wykluczeniu możliwości korzystania z wolności religii w jeszcze inny sposób.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że z art. 53 ust. 1 i 2 Konstytucji wynika zakaz podejmowania działań, w tym natury prawnej,
które w sposób nieuprawniony ingerowałyby (utrudniałyby) w wyznawanie określonej religii. Poszanowanie wolności wyrażania
przekonań religijnych jest niezbędne do efektywnego zagwarantowania wolności religii.
5.4. Wolność wyznania przewidziana została w katalogu praw podstawowych sformułowanym w Konwencji o ochronie praw człowieka. Powołany
przez wnioskodawcę art. 9 ust. 1 Konwencji stanowi, że każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje
wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie,
swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.
W orzecznictwie ETPC podkreśla się, że wolność myśli, sumienia i wyznania jest jednym z fundamentów pluralistycznego społeczeństwa
demokratycznego. W swoim religijnym wymiarze wolność ta jest jednym z najistotniejszych elementów tworzących tożsamość wyznawców
i ich koncepcję życia, ale jest też wartością dla ateistów, agnostyków, sceptyków i osób indyferentnych w stosunku do wiary.
ETPC przyjmuje, że podczas gdy wolność wyznania jest przede wszystkim sprawą sumienia jednostki, pociąga ona także za sobą
wolność uzewnętrzniania wyznania. Albowiem świadczenie słowem i czynem o prawdach swojej wiary jest powiązane z istnieniem
przekonań religijnych. Zgodnie z orzecznictwem ETPC, państwo ma obowiązek pełnić funkcję bezstronnego i neutralnego organizatora
praktykowania różnych religii. Obowiązek ten jest „nie do pogodzenia z jakąkolwiek kompetencją państwa do dokonywania oceny
zasadności przekonań religijnych lub sposobów, za pomocą których są one wyrażane” (zob. m.in. wyrok ETPC z 25 maja 1993 r.
w sprawie Kokkinakis przeciwko Grecji, skarga nr 14307/88 oraz wyroki Wielkiej Izby ETPC z: 10 listopada 2005 r. w sprawie
Leyla Şahin przeciwko Turcji, skarga nr 44774/98; 7 lipca 2011 r. w sprawie Bayatyan przeciwko Armenii, skarga nr 23459/03,
a także powołane tam orzecznictwo).
6. Prawna ochrona uboju według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne.
6.1. Wnioskodawca podniósł, że ubój zwierząt lądowych i ptaków według szczególnej metody wymaganej przez reguły prawa mojżeszowego
i zwyczaje (tzw. szechita) jest rytuałem przestrzeganym od wieków przez wyznawców judaizmu. Pozyskiwane w wyniku uboju rytualnego mięso nosi cechę
koszerności, która wymagana jest przez specjalne reguły żywieniowe wynikające z wierzeń religijnych wyznawców judaizmu.
We wniosku szczegółowo opisano metodę uboju zwierząt wymaganą przez judaizm i zwyczaje, a także określono kwalifikacje osób,
które mogą dokonywać tego rodzaju uboju. Normy prawa wyznaniowego dotyczące uboju rytualnego oraz żywności koszernej zostały
szeroko omówione w wyroku Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z 27 czerwca 2000 r. w sprawie
Cha'are Shalom Ve Tsedek przeciwko Francji (skarga nr 27417/95, § 13-20 uzasadnienia). Z tych obszernych ustaleń warto przytoczyć
kilka podstawowych:
1) „Kaszrut” („koszerność”) to pojęcie odnoszące się do wszystkich reguł prawa żydowskiego określających rodzaje produktów
dozwolonych do spożywania oraz warunki, w jakich produkty te powinny być wytwarzane oraz spożywane. Główne reguły koszerności
można znaleźć w Torze – świętej księdze judaizmu – składającej się z pierwszych pięciu ksiąg Biblii (tzw. Pentateuch, Pięcioksiąg),
czyli Ksiąg: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb oraz Powtórzonego Prawa.
2) Tora uznaje niektóre zwierzęta za nieczyste oraz zabrania spożywania niektórych części zwierząt (Ks. Kapłańska 11, Ks.
Powtórzonego Prawa 14). Wśród zwierząt czworonożnych spożywane mogą być te, które mają rozdzielone kopyto i są przeżuwaczami
(np. bydło, owce, kozy, zwierzyna płowa). Tora wyklucza pozyskiwanie mięsa ze zwierząt nieparzystokopytnych (np. koni) oraz
zwierząt, które nie są przeżuwaczami (np. świnie). Wśród zwierząt wodnych spożywane mogą być ryby, które mają płetwy i łuski,
a nie mogą być spożywane skorupiaki i mięczaki. Spożywane mogą być niektóre gatunki ptaków. Zabronione jest spożywanie owadów
(insektów) oraz gadów.
3) Tora całkowicie zabrania spożywania krwi (Ks. Kapłańska 7,26-27; 17,10-14). Wskazuje, że we krwi jest życie, a życie nie
może być spożywane razem z ciałem. Krew powinna być wylana na ziemię jak woda (Ks. Powtórzonego Prawa 12,21-25).
4) Dla przestrzegania nakazów przewidzianych w Torze późniejsi komentatorzy określili bardzo szczegółowe zasady dotyczące
dozwolonej metody uboju zwierząt, początkowo przekazując je ustnie, a następnie spisując w Talmudzie. Z uwagi na to, że zabronione
jest spożywanie jakiejkolwiek krwi zwierząt, zwierzę przeznaczone do uboju, po pobłogosławieniu, musi zostać uśmiercone przez
przecięcie tchawicy, przełyku, tętnic szyjnych i żył szyjnych, jednym cięciem bardzo ostrego noża. Cięcie musi być czyste
i głębokie, dokonane w sposób natychmiastowy, żeby możliwie jak największa ilość krwi spłynęła. Zwierzę nie może zostać wcześniej
ogłuszone.
Uboju zwierzęcia może dokonać tylko wykwalifikowany rzezak (szochet), który musi być pobożnym człowiekiem o nieposzlakowanej moralności i skrupulatnej uczciwości. Wnioskodawca wyjaśnił, że
rzezak musi być dorosłym mężczyzną, w pełni władz umysłowych i fizycznych, posiadającym znajomość prawa religijnego dotyczącego
postępowania ze zwierzętami. Nóż rzeźnicki, którym posługuje się rzezak, musi być maksymalnie ostry oraz o długości dostosowanej
do gatunku zwierzęcia, aby jednym ruchem można było pozbawić zwierzę życia.
Szereg podobieństw do uboju rytualnego dokonywanego metodą wymaganą przez judaizm wykazuje ubój szczególną metodą wymaganą
przez islam. Jest to rytuał, w ramach którego – w celu uzyskania dozwolonego przez normy religijne pożywienia – poddawane
ubojowi zwierzę nie może zostać ogłuszone. Uboju według metody wymaganej przez islam dokonać może dojrzały i zdrowy na umyśle
muzułmanin, który regularnie się modli. Ubój polega na zadaniu szybkiego cięcia w tętnicę szyjną zwierzęcia, które powinno
doprowadzić do jak najszybszego wykrwawienia się zwierzęcia. Obowiązkowe jest wypowiedzenie modlitwy.
Współcześnie ubój rytualny w dalszym ciągu jest czynnością o charakterze liturgicznym, mimo iż prowadzony jest w rzeźniach.
Z uwagi na wypełnianie w drodze uboju rytualnego nakazów religii, jak również liturgiczny charakter samego uboju, czynności
z nim związane, niezależnie od skali uboju, nadal podporządkowane są normom prawa religijnego i zwyczajowego (zob. M. Rudy,
A. Rudy, P. Mazur, Ubój rytualny w prawie administracyjnym, Warszawa 2013, s. 19). Aby zapewnić skuteczną kontrolę dokonywania uboju rytualnego zgodnie z prawem religijnym, a zarazem
niezbędne zaufanie wyznawców danej religii do prawidłowości tego procesu, mięso uzyskiwane z uboju rytualnego jest certyfikowane
przez właściwą organizację religijną.
6.2. Biorąc pod uwagę powyższe, ETPC (Wielka Izba) w wyroku w sprawie Cha'are Shalom Ve Tsedek przeciwko Francji uznał, że
ubój zwierząt dokonywany według szczególnej metody wymaganej przez judaizm stanowi rytuał podlegający ochronie w ramach wolności
wyznania gwarantowanej przez art. 9 Konwencji (§ 74 uzasadnienia wyroku).
Strasburski Trybunał wskazał, że art. 9 ust. 1 Konwencji wymienia szereg sposobów uzewnętrzniania wolności wyznania lub przekonań,
a mianowicie: „uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne”. ETPC stwierdził, że nie jest kwestionowane,
że ubój rytualny, jak sama nazwa wskazuje, stanowi rytuał, którego celem jest zaopatrzenie wyznawców judaizmu w mięso pozyskane
ze zwierząt uśmierconych zgodnie z wymaganiami religii, co jest zasadniczym elementem (ang. essential aspect, fr. élément essential) praktykowania religii żydowskiej (§ 73 uzasadnienia). ETPC podkreślił, że ustanawiając wyjątek od nakazu ogłuszania zwierząt
przed ubojem, prawo francuskie dało praktyczny wyraz zobowiązaniu państwa zapewnienia efektywnego poszanowania wolności wyznania
(§ 76 uzasadnienia).
Trybunał Konstytucyjny podzielił stanowisko, że ubój zwierząt według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne
w celu uzyskania dozwolonego pożywienia jest elementem (sposobem) uzewnętrzniania wolności wyznania i podlega ochronie w ramach
art. 9 Konwencji (zob. również wyrok austriackiego Trybunału Konstytucyjnego z 17 grudnia 1998 r., B 3028/97, VfSlg 15.394;
M.A. Nowicki, Wokół konwencji europejskiej. Komentarz do europejskiej konwencji praw człowieka, Warszawa 2013, s. 753).
6.3. W języku polskim rytuał oznacza zespół czynności stanowiących ustaloną formę zewnętrzną społecznie doniosłego aktu, uroczystości,
ceremonii (zob. J. Sobczak, W. Sobczak, komentarz do art. 10, [w:] Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, red. A. Wróbel, Warszawa 2013, s. 412). W znaczeniu religioznawczym rytuał to „ustalona forma praktyk religijnych” (Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1989, t. 3, s. 155; Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Warszawa 2003, t. 3, s. 1107). Czynności rytualne są działaniami wypływającymi z potrzeb religijnych, stanowiącymi
zwykle część obrzędów, których dopełnienie jest dla wyznawcy określonej religii świadectwem wierności jej doktrynie (zob.
W. Sobczak, Wolność myśli, sumienia i religii – poszukiwania standardu europejskiego, Toruń 2013, s. 383).
W polskim porządku prawnym religijny charakter uboju rytualnego podkreśla omówiony art. 9 u.g.ż. W literaturze wskazuje się,
że przepis ten potwierdza istotne znaczenie, które dla społeczności żydowskiej mają specyficzne czynności rytualne właściwe
judaizmowi (zob. T.J. Zieliński, komentarz do art. 9, [w:] A. Czohara, T.J. Zieliński, Ustawa o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce, Warszawa 2012, s. 76).
Przewidziana w art. 53 ust. 1 i 2 Konstytucji gwarancja wolności religii obejmuje dokonywanie wszelkich czynności (praktyk,
obrzędów, rytuałów), które mają charakter religijny. Konstytucyjna ochrona obejmuje również czynności religijne dalekie od zachowań konwencjonalnych, dominujących w danym państwie,
w tym czynności niepopularne z punktu widzenia społecznej większości (zob. T.J. Zieliński, komentarz…, s. 73). Ze względu na gwarancje przewidziane w art. 25 i art. 53 Konstytucji, władze publiczne nie powinny oceniać zasadności
przekonań religijnych ani sposobów, za pomocą których są one wyrażane. Zarazem wolność religii nie ma charakteru absolutnego.
Może podlegać ograniczeniom na zasadach określonych w art. 53 ust. 5 Konstytucji.
Z uwagi na powyższe Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że w polskim porządku konstytucyjnym ubój zwierząt według szczególnych
metod, które wymagane są przez obrzędy religijne w celu uzyskania dozwolonego pożywienia, podlega ochronie w ramach wolności
religii gwarantowanej przez art. 53 ust. 1 i 2 Konstytucji.
6.4. Ubój rytualny dopuszczalny jest w zdecydowanej większości państw członkowskich Unii Europejskiej. Z otrzymanych przez Trybunał
informacji wynika, że na dzień orzekania zakaz uboju rytualnego obowiązuje wyłącznie w Szwecji, Polsce i Danii, a także na
Litwie, gdzie przyjęto jednak przepisy dopuszczające ten ubój od 1 stycznia 2015 r. W motywie 18 rozporządzenia Rady nr 1099/2009 wskazano, że utrzymanie odstępstwa od wymogu ogłuszania zwierząt przed uśmierceniem
jest istotne, albowiem w ten sposób rozporządzenie respektuje wolność wyznania i prawo do uzewnętrzniania religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach, które gwarantuje art. 10 Karty.
Uprzednio analogiczne odstępstwo od wymogu ogłuszania przewidziano w dyrektywie Rady nr 93/119/WE. W preambule dyrektywy podkreślono,
że w przypadku regulacji uboju zwierząt niezbędne jest uwzględnienie szczególnych wymagań wynikających z obyczajów religijnych.
Podobnie przewidywała preambuła dyrektywy Rady 74/577/EWG.
Ubój zwierząt według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne w celu uzyskania dozwolonego do spożycia mięsa
został określony w orzecznictwie europejskich sądów konstytucyjnych jako istotny element wolności wyznania. W wyroku niemieckiego
Federalnego Sądu Konstytucyjnego z 15 stycznia 2002 r. (Pierwszy Senat, 1 BvR 1783/99, pkt 28 uzasadnienia) stwierdzono, że dokonywanie uboju zwierząt przez muzułmańskich rzezaków według szczególnych metod wymaganych przez islam podlega
konstytucyjnej ochronie nie tylko w ramach wolności wykonywania zawodu, lecz także w związku z art. 4 § 1 i 2 niemieckiej
ustawy zasadniczej, przewidującym wolność wyznania i swobodę wykonywania praktyk religijnych. Podobnie orzekł austriacki Trybunał
Konstytucyjny w wyroku z 17 grudnia 1998 r. (B 3028/97, VfSlg 15.394).
Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę również na wyrok Sądu Najwyższego USA z 11 czerwca 1993 r. w sprawie Church of the Lukumi
Babalu Aye v. City of Hialeah (508 U.S. 520), w którym za przejaw wolności religii uznano dokonywanie ofiar rytualnych ze
zwierząt przez wyznawców Santerii. W uzasadnieniu wyroku, odnosząc się do konstytucyjnie chronionej wolności wyznania (religii),
zawarto stwierdzenie, które w pełni zasługuje na aprobatę: „wierzenia religijne nie muszą być akceptowalne, logiczne, spójne
lub zrozumiałe dla innych, żeby zasługiwały na ochronę” (508 U.S. 520, 531).
7. Dopuszczalność ewentualnego ograniczania wolności uzewnętrzniania religii (wyznania).
7.1. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że dokonywanie uboju zwierząt według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne,
w celu uzyskania dozwolonego pożywienia, stanowi rytuał podlegający ochronie w ramach art. 53 ust. 1 i 2 Konstytucji oraz
art. 9 ust. 1 Konwencji. W konsekwencji wynikający z art. 34 ust. 1 u.o.z. bezwzględny zakaz dokonywania uboju rytualnego
w rzeźni stanowi ograniczenie wolności uzewnętrzniania religii (wyznania).
7.2. Treść i znaczenie wolności religii, a także jej ścisły związek z przyrodzoną i niezbywalną godnością człowieka, determinują
sposób uregulowania dozwolonych ograniczeń uzewnętrzniania tej wolności. Art. 53 ust. 5 Konstytucji stanowi, że wolność uzewnętrzniania
religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa,
porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.
Art. 53 ust. 5 Konstytucji szczegółowo określa tzw. przesłanki formalne (ustawowy charakter) oraz materialne (konieczność
ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób) dopuszczalności
ograniczania wolności religii. Z konstrukcji normatywnej art. 53 ust. 5 Konstytucji wynika, że ewentualne ograniczenia dotyczyć
mogą jedynie uzewnętrzniania religii.
Ze względu na wysoką rangę wolności religii (wyznania) art. 53 ust. 5 Konstytucji stawia dalej idące wymagania niż art. 31
ust. 3 zdanie pierwsze Konstytucji, czego zdaje się nie dostrzegać wnioskodawca, który powołuje ogólne przesłanki ustanawiania
ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw. Art. 53 ust. 5 w porównaniu z art. 31 ust. 3 zdaniem
pierwszym Konstytucji nie przewiduje przesłanki materialnej w postaci „ochrony środowiska”.
Geneza i kształt klauzuli limitacyjnej w art. 53 ust. 5 Konstytucji są wyraźnie inspirowane art. 9 ust. 2 Konwencji. Ten ostatni
przepis stanowi, że wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane
przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku
publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.
Art. 9 ust. 2 odzwierciedla intencję twórców Konwencji, aby określenie przesłanek ingerencji w wolność uzewnętrzniania wyznania
miało charakter szczególny, uwzględniający rangę i specyfikę gwarantowanej wolności, w celu zapewnienia jak najszerszych ram
jej urzeczywistniania (zob. W. Sobczak, Wolność myśli…, s. 285-287). Tym samym klauzula limitacyjna w art. 9 ust. 2 Konwencji została sformułowana węziej niż w przypadku klauzul
określających przesłanki ograniczenia innych wolności i praw chronionych konwencyjnie. Analogiczny cel przyświecał regulacji
art. 53 ust. 5 Konstytucji. Wolą twórców Konstytucji było, aby w ujęciu wolności i praw jednostki zachować maksymalny związek
ze sformułowaniami Konwencji (L. Garlicki, Przesłanki ograniczania konstytucyjnych praw i wolności (na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego), „Państwo i Prawo” 10/2001, s. 6).
Podobnie sformułowanie ogólnej zasady proporcjonalności ograniczania konstytucyjnych wolności i praw w art. 31 ust. 3 zdaniu
pierwszym Konstytucji pozostaje w bezpośrednim związku z przesłankami ewentualnych ograniczeń tych praw wskazanymi w art.
9 ust. 2 Konwencji. Zarazem ten stan rzeczy pozwala przyjąć, że w art. 53 ust. 5 Konstytucji ustrojodawca w sposób w pełni
zamierzony i uzasadniony naturą chronionej wolności ustanowił zmodyfikowaną, szczególną formułę ewentualnych ograniczeń wolności
religii.
Biorąc pod uwagę powyższe, Trybunał Konstytucyjny w niniejszej sprawie, w której przedmiot oceny mieści się w sposób niebudzący
wątpliwości w konstytucyjnym pojmowaniu uzewnętrzniania religii, nie znalazł podstaw do podzielenia poglądu wnioskodawcy,
że przesłanki ewentualnego ograniczania wolności uzewnętrzniania religii należy oceniać nie tylko przez pryzmat art. 53 ust.
5 Konstytucji, lecz także art. 31 ust. 3 zdania pierwszego Konstytucji.
8. Ocena zgodności bezwzględnego zakazu uboju rytualnego z art. 53 ust. 1, 2 i 5 Konstytucji w związku z art. 9 Konwencji.
8.1. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ograniczenie wolności uzewnętrzniania religii (wyznania) wynikające z zaskarżonego art.
34 ust. 1 u.o.z. spełnia tzw. przesłankę formalną w art. 53 ust. 5 Konstytucji i art. 9 ust. 2 Konwencji, albowiem zostało
ustanowione w drodze ustawy. Niemniej istotny jest wymóg konieczności tego ograniczenia do ochrony co najmniej jednej z pięciu
kategorii interesu publicznego: bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych
osób (zasada proporcjonalności). Wymóg ten w podstawowych założeniach jest tak samo rozumiany przez art. 53 ust. 5 Konstytucji
i art. 9 ust. 2 Konwencji, jak przez art. 31 ust. 3 zdanie pierwsze Konstytucji (zob. K. Wojtyczek, Granice ingerencji…, s. 149-150; L. Garlicki, Przesłanki ograniczania…, s. 19).
8.2. Wnioskodawca zarzucił, że wynikające z zaskarżonego art. 34 ust. 1 u.o.z. ograniczenie wolności uzewnętrzniania religii (wyznania)
nie jest konieczne do ochrony żadnej z wartości wskazanych w art. 53 ust. 5 Konstytucji i art. 9 ust. 2 Konwencji (a także
w art. 31 ust. 3 zdaniu pierwszym Konstytucji). Stanowisku wnioskodawcy przeciwstawił się Prokurator Generalny, powołując
argumenty mające świadczyć o niezbędności zaskarżonego ograniczenia dla ochrony zdrowia, moralności, a także – w pewnym sensie
– wolności i praw innych osób.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że w niniejszej sprawie nie jest sporne, że wynikający z zaskarżonych przepisów zakaz uboju
rytualnego nie pozostaje w związku z koniecznością ochrony bezpieczeństwa państwa lub porządku publicznego. Nie istnieje również
bezpośredni związek między bezwzględnym zakazem uboju rytualnego a ochroną praw i wolności innych osób. W konsekwencji ocenie
konstytucyjnej należy poddać konieczność zaskarżonego ograniczenia wolności religii dla ochrony zdrowia i moralności.
8.2.1. Odnosząc się do przesłanki ochrony zdrowia w art. 53 ust. 5 Konstytucji, wnioskodawca stwierdził, że zasady dokonywania uboju
rytualnego przez wyznawców judaizmu zabraniają uboju chorych lub pokaleczonych zwierząt. Z uwagi na rygoryzm procedury uboju
zarówno proces pozyskiwania, jak i skutki spożycia pozyskanego w ten sposób mięsa nie stwarzają zagrożenia ani dla zdrowia
ogółu ludności, ani osób je spożywających. Wnioskodawca podkreślił, że prowadzony w polskich rzeźniach do końca 2012 r. ubój
rytualny zwierząt dokonywany był pod nadzorem odpowiednich inspekcji, czuwających nad zgodnością całego procesu technologicznego
z normami sanitarnymi i higienicznymi.
Z kolei Prokurator Generalny, powołując wybrane fragmenty raportu Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności, wywodził,
że ubój bez ogłuszenia może pociągać za sobą ryzyko dla higieny żywności, w szczególności jeżeli nie zastosuje się osobnych
noży w celu dokonywania nacięć na skórze i przecinania naczyń krwionośnych.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że bezwzględny zakaz uboju rytualnego zwierząt gospodarskich w rzeźni nie jest niezbędny
do ochrony zdrowia. Przemawiają za tym łącznie następujące argumenty:
Po pierwsze, nie ma żadnych podstaw, aby zakładać, że zakaz uboju rytualnego został wprowadzony do ustawy o ochronie zwierząt
z uwagi na niezbędność (konieczność) ochrony zdrowia. Materiały legislacyjne wskazują, że jedyną wartością, na którą powoływano
się w pracach parlamentarnych, była troska o dobrostan zwierząt podczas uboju.
Po drugie, Trybunał wziął pod uwagę, że ubój rytualny dokonywany w rzeźni jest dopuszczalny w zdecydowanej większości państw
Unii Europejskiej, w tym przez wymagający reżim rozporządzenia Rady nr 1099/2009, którego regulacje oparte zostały na dotychczasowych
doświadczeniach europejskich (w tym co do bezpieczeństwa żywności) oraz wynikach najnowszych badań naukowych. W motywach 6-7 unijnego rozporządzenia wskazano, że uwzględnia ono badania prowadzone pod egidą Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności, a także wytyczne dotyczące uboju zwierząt oraz uśmiercania
zwierząt w celu zwalczania chorób przygotowane w 2007 r. przez Światową Organizację Zdrowia Zwierząt („Kodeks zdrowia zwierząt
lądowych”). Przekonujący jest również argument wnioskodawcy, że o braku zagrożeń dla bezpieczeństwa i higieny żywności oraz zdrowia konsumentów
świadczy dotychczasowa praktyka dokonywania uboju rytualnego, na tle której nie stwierdzono takich zagrożeń.
Po trzecie, dopuszczalność uboju rytualnego pozostaje w nierozerwalnym związku z obowiązkiem ścisłej kontroli przez służby
państwowe przestrzegania licznych i szczegółowych wymagań przeprowadzania tego uboju, które ustanawia prawo polskie (zob. m.in. ustawa o ochronie zwierząt; ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, Dz. U. z
2010 r. Nr 136, poz. 914, ze zm.; ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej, Dz. U. z 2010 r. Nr 112, poz.
744, ze zm.), a także europejskie (zob. m.in. rozporządzenie Rady nr 1099/2009; rozporządzenie (WE) nr 852/2004 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych, Dz. Urz. UE L 139 z 30.4.2004, s. 1;
rozporządzenie (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy
dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego, Dz. Urz. UE L 139 z 30.4.2004, s. 55; rozporządzenie
(WE) nr 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie kontroli urzędowych przeprowadzanych
w celu sprawdzenia zgodności z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt,
Dz. Urz. UE L 165 z 30.4.2004, s. 1; rozporządzenie (WE) nr 854/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004
r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące organizacji urzędowych kontroli w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego
przeznaczonych do spożycia przez ludzi, Dz. Urz. UE L 139 z 30.4.2004, s. 206).
Wnioskodawca nie domaga się dopuszczania niekontrolowanego uboju rytualnego. Wnioskodawca powołuje się na wyrok ETPC w sprawie
Cha'are Shalom Ve Tsedek przeciwko Francji, w którym stwierdzono, że państwo może i powinno regulować ubój rytualny ze względu
na bezpieczeństwo żywności. Wnioskodawca podkreśla, że dokonywanie uboju rytualnego, niezależnie od jego skali, powinno być
zabezpieczone wyjątkowymi procedurami, w tym sanitarno-higienicznymi, umożliwiającymi zainteresowanym praktykowanie religii
w sposób jak najmniej dolegliwy dla otoczenia.
Po czwarte, przedstawione przez Prokuratora Generalnego zagrożenia dla bezpieczeństwa i higieny żywności związane z dokonywaniem
uboju rytualnego oparte zostały na nieudokumentowanym przeświadczeniu o wadliwej praktyce dokonywania tego uboju. Jednakże Prokurator Generalny nie wspomina, że również ubój zwierząt wbrew przepisom prawa różnymi metodami z ogłuszeniem
rodzi zagrożenia dla bezpieczeństwa i higieny żywności. Niemniej ustawa o ochronie zwierząt przewiduje, że ubój może być dokonywany
wyłącznie przez osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje (art. 34 u.o.z.). Podobnie rozporządzenie Rady nr 1099/2009 wymaga,
żeby zarówno ubój metodami z ogłuszeniem, jak ubój rytualny, przeprowadzany był wyłącznie przez osoby posiadające świadectwo
kwalifikacji, wykazujące się umiejętnością przeprowadzenia związanych z tym czynności zgodnie z właściwymi normami prawnymi
(a w wypadku uboju rytualnego także normami religijnymi), nie powodując u zwierząt jakiegokolwiek niepotrzebnego bólu, niepokoju
lub cierpienia (art. 7). Rozporządzenie pozostawia państwom członkowskim wyznaczenie organów odpowiedzialnych za szkolenie,
egzaminowanie i przyznawanie świadectw kwalifikacji osobom dokonującym uboju i uśmiercania zwierząt (art. 21).
8.2.2. W ocenie wnioskodawcy, nie sposób uznać, aby przesłanka ochrony moralności, która w znacznej mierze została ukształtowana
pod wpływem religii i tradycji judeochrześcijańskiej, mogła uzasadniać zaskarżone ograniczenie wolności uzewnętrzniania religii.
Wnioskodawca stwierdził, że to raczej wprowadzenie zabezpieczonego sankcją karną zakazu szczególnych sposobów uboju zwierząt
na potrzeby obrzędów religijnych stanowi przejaw naruszenia norm moralnych nakazujących poszanowanie wolności religii (wyznania).
Natomiast zdaniem Prokuratora Generalnego, zakaz uboju rytualnego może być uzasadniony ochroną moralności, albowiem dokonywanie
takiego uboju naraża zwierzęta gospodarskie na dodatkowe cierpienia, ból i stres, co sugerują wyniki niektórych powołanych
badań naukowych. Prokurator Generalny oparł swoje wywody na założeniu, że stosunek do zwierząt ma wpływ na „moralną osobowość
człowieka”, a w konsekwencji na jego wrażliwość wobec bliźnich. W ocenie Prokuratora Generalnego, cierpienia zadawane zwierzętom
podczas uboju rytualnego są wynikiem działań, które we współczesnej Polsce uznawane są za rażąco niemoralne.
Moralność rozumiana i wyjaśniana jest na wiele sposobów. W literaturze zgodnie wskazuje się na nieostrość pojęcia moralności
i różnorodność jego treści (zob. m.in. M. Ossowska, Socjologia moralności. Zarys zagadnień, Warszawa 2011, s. 13; W. Sobczak, Wolność myśli…, s. 574-575).
W filozofii oraz piśmiennictwie prawniczym zakorzeniony jest pogląd, że przesłanka „moralności” odsyła do norm moralnych uznanych
w danym społeczeństwie i odnoszących się do stosunków międzyludzkich (K. Wojtyczek, Granice ingerencji…, s. 196, zob. również wyrok austriackiego Trybunału Konstytucyjnego z 17 grudnia 1998 r., B 3028/97, VfSlg 15.394). Powyższe
rozumienie „moralności” znajduje uzasadnienie jurydyczne, albowiem prawo stanowione jest przede wszystkim z myślą o człowieku.
Wstęp do Konstytucji, który wskazuje na wartości moralne cenne dla społeczeństwa polskiego, koncentruje się na człowieku.
Nakazuje stosować Konstytucję z myślą o zachowaniu przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności
z innymi.
Z przedstawionym rozumieniem moralności co najwyżej w luźnym związku pozostaje proponowana przez Prokuratora Generalnego argumentacja,
że stosunek człowieka do zwierząt niejednokrotnie pozostaje także w związku z jego zachowaniami wobec ludzi. Nie ulega jednak
wątpliwości, że prawna ochrona zwierząt i troska o ich dobrostan podczas uboju przyjmują coraz bardziej wyraźne formy. A zatem
można przypuszczać, że dynamika zmian postaw społecznych i prawnych stworzy w nieodległej przyszłości podstawy do analizowania
zachowania człowieka wobec zwierząt w kontekście przesłanki „moralności”.
Jednakże – co należy podkreślić – niniejsza sprawa nie wymaga dalej idących analiz ani ustaleń dotyczących rozumienia pojęcia
„moralność” w kontekście art. 53 ust. 5 Konstytucji, jako jednej z klauzul limitacyjnych. Nie miałoby to bowiem wpływu na
końcową ocenę konstytucyjności zaskarżonych przepisów. Nawet jeżeli przyjmiemy, że zachowanie człowieka wobec zwierząt gospodarskich
podczas uboju można rozpatrywać w kontekście przesłanki „moralności” zawartej w art. 53 ust. 5 Konstytucji, to obwarowany
sankcjami karnymi, bezwzględny zakaz uboju rytualnego zwierząt gospodarskich nie jest konieczny do ochrony również tak rozumianej
moralności. Przemawiają za tym łącznie argumenty wskazane poniżej.
W niniejszej sprawie art. 53 ust. 5 Konstytucji nie rodzi pytania, czy ubój rytualny jest moralny, jak przyjmuje Prokurator
Generalny. Art. 53 ust. 5 Konstytucji, dla uznania bezwzględnego zakazu uboju rytualnego w rzeźni za dopuszczalne ograniczenie
wolności uzewnętrzniania religii (wyznania), wymaga wykazania, że zakaz ten jest „konieczny do ochrony moralności”.
Trybunał Konstytucyjny raz jeszcze podkreśla, że przedmiotem oceny w niniejszym postępowaniu jest dopuszczalność wyjątkowej
metody uboju zwierząt gospodarskich, która wymagana jest przez określone wyznania. Analiza stosowania tej metody w kontekście
szeroko rozumianej „moralności” nie może być dokonana w oderwaniu od innych metod uboju zwierząt gospodarskich. Tymczasem
w dyskusji nad dopuszczalnością uboju rytualnego nazbyt często pomija się, że również dozwolone przez obowiązujące prawo różnorodne
metody uboju zwierząt z ogłuszeniem nieodłącznie niosą ze sobą cierpienie, ból i niepokój zwierzęcia. Stosowanie tych metod
również może być wadliwe. Wskazuje na to już motyw drugi rozporządzenia Rady nr 1099/2009, w którym stwierdzono: „Uśmiercanie
zwierząt może wywoływać u zwierząt ból, niepokój, strach lub inne formy cierpienia, nawet gdy odbywa się to w najlepszych
dostępnych warunkach technicznych. Niektóre działania związane z uśmiercaniem mogą być stresujące, a każda technika ogłuszania
ma pewne wady”.
W obecnym stanie wiedzy badania naukowe nad odczuwaniem bólu, cierpienia i stresu przez zwierzęta nie pozwalają jednoznacznie
stwierdzić, że prawidłowo wykonany ubój zwierząt metodą wymaganą przez niektóre wyznania w każdym przypadku jest bardziej
bolesny dla zwierząt niż prawidłowo wykonany ubój z wykorzystaniem metod z ogłuszeniem. Do dopuszczalnych przez prawo i powszechnie
stosowanych metod uboju zwierząt z ogłuszeniem zalicza się m.in. wykorzystanie urządzenia bolcowego penetrującego, które ma
wywołać „poważne i nieodwracalne uszkodzenie mózgu spowodowane wstrząsem i penetracją przez zablokowany bolec”; ogłuszanie
elektrodami, które powoduje „ekspozycję mózgu na przepływ prądu dającą na elektroencefalogramie (EEG) postać padaczkową uogólnioną”;
czy też macerację, czyli „natychmiastowe zmiażdżenie całego zwierzęcia”, stosowaną m.in. wobec piskląt mających nie więcej
niż 72 godziny (zob. załącznik I do rozporządzenia Rady nr 1099/2009). A zatem metody uboju zwierząt z ogłuszeniem są bardzo
zróżnicowane.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, dopóki w społeczeństwie polskim niemal powszechnie akceptowany jest ubój zwierząt gospodarskich
w celu uzyskania pożywienia dla człowieka, to całkowite zakazanie tylko jednej z jego metod (metody rytualnej), podlegającej
ochronie w ramach wolności religii, co do której badania naukowe nie rozstrzygają jednoznacznie, że w każdym przypadku jest
bardziej bolesna niż inne metody, nie jest konieczne do ochrony moralności.
Nie można także pomijać, że w przypadku uboju zwierząt gospodarskich każdą z metod, w tym również wymaganą przez obrzędy religijne,
konieczne jest spełnienie szeregu wymagań szczegółowo określonych prawem. Nade wszystko uśmiercanie i ubój zwierząt może odbywać
się wyłącznie w sposób humanitarny, polegający na zadawaniu przy tym minimum cierpienia fizycznego i psychicznego, a zatem
oszczędzający zwierzętom wszelkiego niepotrzebnego bólu, niepokoju lub cierpienia (zob. art. 33 ust. 1a u.o.z., art. 3 ust.
1 rozporządzenia Rady nr 1099/2009). Tym samym regulacje dotyczące uboju zwierząt gospodarskich, w tym ustawa o ochronie zwierząt
oraz rozporządzenie Rady nr 1099/2009, uwzględniają normę etyczną nakazującą odpowiedzialne postępowanie wobec zwierząt, a
w każdym przypadku oszczędzanie im niepotrzebnych cierpień (zob. J. Łapiński, Etyczne podstawy ochrony zwierząt, [w:] Prawna ochrona zwierząt, red. M. Mozgawa, Lublin 2002, s. 77-81).
Oparcie Konstytucji na uznaniu pluralizmu światopoglądowego i kulturowego społeczeństwa upoważnia do stwierdzenia, że przesłanka
„moralności” zawarta w art. 53 ust. 5 Konstytucji pozwala na samoistne ingerencje prawne tylko wobec takich działań czy zachowań,
które powszechnie uznaje się za przynoszące szkody społeczne. W konsekwencji, w świetle stanowiska Prokuratora Generalnego,
Trybunał rozważył, czy w konstytucyjnoprawnym kontekście niniejszej sprawy jest miejsce na odniesienia do „moralności” w oderwaniu
od aspektu podmiotowego, tzn. ochronie czyjej moralności ma służyć ograniczenie konstytucyjnej wolności religii (zob. także
M. Ossowska, Socjologia moralności…, s. 83 i n.).
Zważywszy, że społeczeństwo polskie przywiązuje dużą wagę do religii oraz wolności jej uzewnętrzniania, Trybunał uznał za
przekonujący argument wnioskodawcy, że wolność religii jest nie tylko gwarantowana konstytucyjnie i konwencyjnie, lecz jest
także jedną z podstawowych wartości moralnych w polskim społeczeństwie. Stanowisko to jurydycznie wzmacnia wstęp do Konstytucji,
który odwołuje się do wartości zakorzenionych w tradycji judeochrześcijańskiej. Z uwagi na powyższe nie zasługuje na poparcie
twierdzenie, że w społeczeństwie polskim bezwzględny zakaz uboju rytualnego jest konieczny do ochrony szeroko rozumianej moralności.
Należy raczej przyjąć, że zgodne z normami moralnymi podzielanymi przez zdecydowaną większość polskiego społeczeństwa jest
jak najszersze poszanowanie wolności religii (wyznania).
Czynności rytualne są powtarzalne i z tego powodu częstokroć wydają się obserwatorom z zewnątrz zbędne. Jednakże to właśnie
powtarzalność tych czynności jest istotnym czynnikiem organizowania zainteresowanej grupy społecznej. Rytuał „łączy przeszłość,
teraźniejszość i przyszłość, anuluje historię i czas” (zob. W. Sobczak, Wolność myśli…, s. 384-385 oraz powołaną tam literaturę). Ma szczególne znaczenie dla mniejszości narodowych i etnicznych. Z tego powodu
wnioskodawca, wzmacniając swoje stanowisko, powołał art. 35 ust. 1 Konstytucji. Przepis ten gwarantuje obywatelom polskim
należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. Obejmuje
to – między innymi w przypadku mniejszości żydowskiej i muzułmańskiej – dokonywanie uboju rytualnego. Art. 35 ust. 1 Konstytucji
związany jest z art. 53 Konstytucji, który gwarantuje wolność religii. Niejednokrotnie wyznawana religia jest jednym z podstawowych
elementów utrzymania tożsamości grupy narodowej lub etnicznej (zob. L. Garlicki, komentarz do art. 35, [w:] Konstytucja..., s. 8-9). Trafnie zauważa wnioskodawca, że nierozerwalny związek tradycji, kultury i obrzędów religijnych, chociażby przez
pryzmat dziejów historycznych, daje się zaobserwować w szczególności wśród polskich Żydów i wyznawców judaizmu praktykujących
tę religię w Polsce.
Zezwolenie na ubój rytualny jest wyznacznikiem stosunku państwa do mniejszościowych związków wyznaniowych, które wymagają
dokonywania uboju zwierząt według norm religijnych w celu uzyskania dozwolonego pożywienia. Trybunał Konstytucyjny stwierdził,
że wzgląd na konstytucyjnie gwarantowane prawa mniejszości narodowych i etnicznych wzmacnia wynikającą z wolności religii
(wyznania) ochronę uboju rytualnego. W konsekwencji za stwierdzeniem, że bezwzględny zakaz dokonywania uboju rytualnego przez
grupy mniejszościowe jest konieczny do ochrony moralności społecznej większości, musiałyby przemawiać zasadnicze i odpowiednio
udowodnione argumenty. W niniejszej sprawie argumenty takie nie występowały.
8.2.3. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ustanowienie bezwzględnego zakazu uboju rytualnego zwierząt w rzeźni nie było
konieczne do ochrony zdrowia ani moralności, lecz stanowiło wyraz daleko idącej troski o dobrostan zwierząt gospodarskich
podczas uboju.
Nie można tracić z pola widzenia faktu, że wprowadzenie bezwzględnego zakazu uboju rytualnego jest postulatem licznych polskich
oraz międzynarodowych organizacji działających na rzecz ochrony zwierząt. Ochronę zwierząt podczas uboju uzasadniają podstawowe
wartości, na których oparty jest porządek aksjologiczny państwa. W szczególności dotyczy to wartości w postaci „dobra”, o
którym wspomina wstęp do Konstytucji, a które cenne jest zarówno dla osób wierzących, jak i tych, które uniwersalne wartości
wywodzą z innych źródeł. Z godności człowieka (wstęp do Konstytucji, art. 30 Konstytucji), w jej rozumieniu ściśle związanym
z podmiotowością człowieka, wynika obowiązek odpowiedzialnego postępowania w stosunku do zwierząt. Świat zwierząt stanowi
integralną część otoczenia, w którym człowiek żyje i z którego korzysta, ale za które jest również odpowiedzialny.
Wyrazem troski o dobrostan zwierząt gospodarskich są postanowienia ustawy o ochronie zwierząt oraz rozporządzenia Rady nr
1099/2009, które zezwalają na ubój zwierząt tylko pod warunkiem spełnienia szeregu szczegółowych wymagań, począwszy od nakazu
humanitarnego traktowania, polegającym na zadawaniu zwierzętom podczas uboju minimum cierpienia fizycznego i psychicznego
(art. 33 ust. 1a u.o.z.). Innymi słowy, przewidują nakaz zaoszczędzania zwierzętom wszelkiego niepotrzebnego bólu, niepokoju
lub cierpienia (art. 3 ust. 1 rozporządzenia Rady nr 1099/2009).
Niemniej wartość w postaci troski o dobrostan zwierząt gospodarskich podczas uboju nie została wskazana w art. 53 ust. 5 Konstytucji
i art. 9 ust. 2 Konwencji jako przesłanka, która mogłaby uzasadniać konieczność ograniczenia wolności religii (wyznania).
Również przesłanka w postaci „ochrony środowiska”, o której mowa między innymi w art. 31 ust. 3 zdaniu pierwszym Konstytucji,
a której nie przewidziano w art. 53 ust. 5 Konstytucji i art. 9 ust. 2 Konwencji, w podstawowym znaczeniu obejmuje wyłącznie
ochronę zwierząt dziko (wolno) żyjących, stanowiących część środowiska naturalnego.
Z uwagi na stwierdzenie, że wynikające z art. 34 ust. 1 u.o.z. ograniczenie wolności uzewnętrzniania religii (wyznania) nie
jest konieczne do ochrony żadnej z kategorii interesu publicznego określonych w art. 53 ust. 5 Konstytucji oraz art. 9 ust.
2 Konwencji, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że ograniczenie to nie spełnia wymogów konstytucyjnych i konwencyjnych.
8.3. Ocena zgodności zaskarżonych przepisów z art. 53 ust. 5 Konstytucji w związku z art. 9 ust. 2 Konwencji nie byłaby kompletna
bez dostrzeżenia, że ustanawiają one również nadmierne (nieproporcjonalne) ograniczenie wolności uzewnętrzniania religii (wyznania).
W orzecznictwie konstytucyjnym utrwalone jest, że ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw powinny „pozostawać w bezpośrednim
związku z założonymi celami i w odpowiedniej do nich proporcji, z zachowaniem odpowiedniej wewnętrznej hierarchii wartości
konstytucyjnych” (zob. zamiast wielu: wyrok TK z 29 lipca 2013 r., sygn. SK 12/12, OTK ZU nr 6/A/2013, poz. 87, cz. III, pkt
7.7 uzasadnienia). Analogicznie wskazuje się, że ocena konstytucyjności tych ograniczeń wymaga pewnego zrelatywizowania stosownie
do charakteru poszczególnych praw i wolności jednostki. Surowsze standardy oceny przykładać należy do ograniczeń praw i wolności
osobistych i politycznych niż praw ekonomicznych i socjalnych (zob. m.in. orzeczenie TK z 26 kwietnia 1995 r., sygn. K 11/94,
OTK w 1995 r., poz. 12, cz. III, pkt 2 uzasadnienia). Wysoka konstytucyjna i konwencyjna ranga wolności religii (wyznania)
oznacza, że ograniczenie jej uzewnętrzniania musi być uzasadnione szczególnie ważnymi i odpowiednio udowodnionymi racjami.
Takie racje nie przemawiają za bezwzględnym zakazem dokonywania uboju rytualnego zwierząt gospodarskich w rzeźni.
Nie sposób również nie zauważyć, że wprowadzając bezwzględny zakaz uboju zwierząt w rzeźni bez ogłuszania, ustawodawca nie
postąpił konsekwentnie. W szeregu innych przypadków prawnie dozwolone jest uśmiercanie zwierząt bez ogłuszenia. W świetle
rozporządzenia Rady nr 1099/2009, przepisów tych nie stosuje się między innymi w przypadku uśmiercania zwierząt podczas eksperymentów
naukowych przeprowadzanych pod nadzorem właściwego organu, podczas polowań, uśmiercania i rekreacyjnego łowienia ryb, imprez
kulturalnych lub sportowych, a także uśmiercania drobiu, królików i zajęcy poddawanych ubojowi przez ich właścicieli poza
rzeźnią na potrzeby własnej domowej konsumpcji (art. 1 rozporządzenia). Podobnie przewiduje art. 6 ust. 1 ustawy o ochronie
zwierząt.
Na marginesie głównego nurtu rozważań Trybunał Konstytucyjny odnotował, że z punktu widzenia zapewnienia dobrostanu zwierząt
gospodarskich, bezwzględny zakaz uboju rytualnego paradoksalnie może powodować negatywne skutki uboczne. W związku z wprowadzeniem
tego zakazu pojawiły się informacje o transporcie hodowanych w Polsce zwierząt za granicę w celu poddania ich ubojowi rytualnemu
w państwach Unii Europejskiej, które na taki ubój zezwalają. Tym samym zwierzęta narażone są na różnorodne cierpienia związane
z długotrwałym i wyczerpującym transportem za granicę.
W związku z powyższym podaje się w wątpliwość, czy zamierzona przez polskiego ustawodawcę jak najdalej idąca troska o dobrostan
zwierząt podczas uboju, w postaci bezwzględnego zakazu uboju rytualnego, jest możliwa do zrealizowania w sytuacji, gdy z prawa
unijnego wynika dopuszczalność, a nie zakaz uboju rytualnego. Mianowicie bezpośrednio stosowany art. 26 ust. 4 rozporządzenia
Rady nr 1099/2009 przewiduje, że państwo członkowskie „nie może zabraniać ani utrudniać wprowadzania do obiegu na swoim terytorium
produktów pochodzenia zwierzęcego uzyskanych ze zwierząt, które zostały uśmiercone w innym państwie członkowskim, powołując
się na to, że dane zwierzęta nie zostały uśmiercone zgodnie z przepisami krajowymi tego państwa służącymi zapewnieniu dalej
idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania”.
Podsumowując, Trybunał stwierdził, że zaskarżony art. 34 ust. 1 u.o.z. w nieprawidłowy sposób wyważa proporcje między konstytucyjnie
umocowaną wartością w postaci ochrony zwierząt i troski o ich dobrostan a wolnością religii (wyznania), tym bardziej że zakaz
uboju rytualnego wzmocniony został dotkliwymi sankcjami karnymi. Tymczasem ochronie zwierząt nie przysługuje pierwszeństwo
przed postanowieniami Konstytucji gwarantującymi wolność religii (tak również wyrok niemieckiego Federalnego Sądu Administracyjnego
z 23 listopada 2006 r., 3 C 30.05). Zadaniem ustawodawcy jest takie wyważenie konkurujących wartości, aby zarówno ochrona
zwierząt, jak i wolność religii, były skutecznie urzeczywistnione.
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 34 ust. 1 u.o.z. w zakresie, w jakim nie zezwala na poddawanie
zwierząt ubojowi w ubojni (rzeźni) według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne, jest niezgodny z art. 53
ust. 1, 2 i 5 Konstytucji w związku z art. 9 Konwencji.
9. Ocena zgodności art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. (w zaskarżonym zakresie) z art. 53 ust. 1, 2 i 5 Konstytucji w związku z art.
9 Konwencji.
Zaskarżony art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. ustanawia sankcje za czyny polegające na zabiciu, uśmierceniu zwierzęcia albo dokonaniu
uboju zwierzęcia z naruszeniem art. 6 ust. 1, art. 33 lub art. 34 ust. 1-4 u.o.z. Wnioskodawca zaskarżył ten przepis w zakresie,
w jakim przewiduje odpowiedzialność karną osoby dokonującej uboju zwierząt według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy
religijne.
Zdaniem wnioskodawcy, oczywistą konsekwencją zakwestionowania normy sankcjonowanej – art. 34 ust. 1 i 3 u.o.z., jest konieczność
zakwestionowania normy sankcjonującej – art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. (zob. s. 19 wniosku). Z uwagi na to, że przedmiotem orzekania
przez Trybunał był wyłącznie art. 34 ust. 1 u.o.z., a postępowanie co do kontroli art. 34 ust. 3 u.o.z. (w zaskarżonym zakresie)
zostało umorzone, należało uznać, że kontrola konstytucyjności art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. może dotyczyć wyłącznie zakresu,
w jakim przepis ten sankcjonuje dokonywanie – niedopuszczalnego na gruncie art. 34 ust. 1 u.o.z. – uboju rytualnego zwierząt
kręgowych w rzeźni.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że uznanie wynikającego z art. 34 ust. 1 u.o.z. zakazu dokonywania uboju rytualnego w rzeźni
za niezgodny z art. 53 ust. 1, 2 i 5 Konstytucji w związku z art. 9 Konstytucji oznacza, że niezgodne z tymi wzorcami kontroli
są również przepisy, które zakwestionowany zakaz umacniają sankcjami karnymi. Zaskarżony art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. (w kontrolowanym
zakresie) potęguje nieuzasadnioną ingerencję ustawodawcy w konstytucyjnie i konwencyjnie chronioną wolność religii (wyznania).
W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, przewidziane przez zaskarżone przepisy sankcje karne są dotkliwe. Art. 35 ust. 1 u.o.z.
dopuszcza wymierzenie sprawcy dokonującemu uboju zwierzęcia w rzeźni metodą wymaganą przez obrzędy religijne kary pozbawienia
wolności nawet do dwóch lat. A art. 35 ust. 4 u.o.z. przewiduje, że w razie skazania sąd może orzec wobec sprawcy zakaz wykonywania
określonego zawodu, prowadzenia określonej działalności lub wykonywania czynności wymagających zezwolenia, które są związane
z wykorzystywaniem zwierząt lub oddziaływaniem na nie, a także może orzec przepadek narzędzi lub przedmiotów służących do
popełnienia przestępstwa oraz przedmiotów pochodzących z przestępstwa.
Ze względu na powyższe Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. w zakresie, w jakim przewiduje odpowiedzialność
karną za poddawanie zwierząt ubojowi w ubojni (rzeźni) według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne, jest
niezgodny z art. 53 ust. 1, 2 i 5 Konstytucji w związku z art. 9 Konwencji.
10. Umorzenie postępowania w pozostałym zakresie.
Wnioskodawca jako wzorzec kontroli wskazał również art. 35 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Art. 35 ust. 1 Konstytucji
stanowi: „Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania
i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury”. Art. 35 ust. 1 Konstytucji związany
jest z art. 53 Konstytucji, a ochroną obejmuje również dokonywanie uboju rytualnego – między innymi – przez mniejszość żydowską
i muzułmańską, na co Trybunał zwrócił już uwagę (zob. cz. III, pkt 8.2.2 powyżej).
Wnioskodawca jako wzorce kontroli powołał także art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji w związku z art. 14 Konwencji. Zdaniem wnioskodawcy,
z uwagi na obowiązywanie zakwestionowanych przepisów ingerujących w wolność religii, wyznawcy judaizmu, podobnie jak członkowie
społeczności żydowskiej kultywujący tradycje i obrzędy związane z religią, traktowani są w Polsce nierówno w stosunku do wyznawców
innych religii i przez to ich położenie jest gorsze, a zatem sprzeczne z wynikającymi z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji zasadą
równości i zakazem dyskryminacji, a także z art. 14 Konwencji.
Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego, w przypadku stwierdzenia niekonstytucyjności kwestionowanej
regulacji z jednym ze wskazanych wzorców kontroli, postępowanie w zakresie badania zgodności tej regulacji z pozostałymi wzorcami
może zostać umorzone ze względu na zbędność wyrokowania (zob. np. wyrok pełnego składu Trybunału z 11 maja 2004 r., sygn.
K 4/03, OTK ZU nr 5/A/2004, poz. 4, cz. III, pkt 1.11 uzasadnienia oraz powołane tam orzecznictwo).
Z uwagi na orzeczenie niezgodności art. 34 ust. 1 i art. 35 ust. 1 i 4 (we wskazanym w sentencji zakresie) z art. 53 ust.
1, 2 i 5 Konstytucji w związku z art. 9 Konwencji, Trybunał uznał za zbędne orzekanie o zgodności tych przepisów z pozostałymi
wzorcami kontroli. Uzasadnienie wniosku nie pozostawia wątpliwości, że podstawowym wzorcem kontroli w niniejszej sprawie jest
art. 53 ust. 1, 2 i 5 Konstytucji, a pozostałe wzorce kontroli zostały powołane dla wzmocnienia argumentacji. W konsekwencji
orzekając o niezgodności przedmiotu kontroli z art. 53 ust. 1, 2 i 5 Konstytucji (w związku z art. 9 Konwencji) Trybunał rozstrzygnął
zasadniczy problem konstytucyjny w niniejszej sprawie.
Biorąc pod uwagę powyższe, Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK umorzył postępowanie co do
zgodności art. 34 ust. 1 oraz art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. (w zaskarżonym zakresie) z art. 35 ust. 1 w związku z art. 31 ust.
3 Konstytucji oraz art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji w związku z art. 14 Konwencji, ze względu na zbędność wydania wyroku.
11.1. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że niekonstytucyjny jest art. 34 ust. 1 oraz art. 35 ust. 1 i 4 u.o.z. (we wskazanym
w sentencji zakresie). W konsekwencji z dniem ogłoszenia wyroku w „Dzienniku Ustaw” dopuszczalne będzie poddawanie zwierząt
ubojowi w rzeźni (ubojni) według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne na podstawie art. 4 ust. 4 rozporządzenia
Rady nr 1099/2009. Ubój rytualny dokonany zgodnie z właściwymi przepisami nie będzie zagrożony sankcją karną.
Art. 4 ust. 4 rozporządzenia Rady nr 1099/2009 przewiduje, że ubój rytualny – jako odstępstwo od nakazu ogłuszenia – może
być dokonywany wyłącznie w uprawnionej rzeźni (ubojni). Wymóg ten ma na celu zapewnienie zarówno dobrostanu zwierząt poddawanych
temu ubojowi w profesjonalnie przygotowanym miejscu przez wykwalifikowanych rzezaków, jak i bezpieczeństwa żywności pochodzącej
z tego uboju oraz skutecznej kontroli uboju. Ponadto z art. 4 ust. 4 rozporządzenia Rady nr 1099/2009 jednoznacznie wynika,
że ubój bez ogłuszenia jest dopuszczalny wyłącznie, jeżeli przeprowadzany jest według szczególnych metod wymaganych przez
obrzędy religijne.
W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny raz jeszcze podkreśla, że w świetle unijnego rozporządzenia, w każdym przypadku
(tj. niezależnie od liczby poddawanych ubojowi zwierząt) uboju rytualnego muszą być przestrzegane – z jednej strony – liczne
i szczegółowe wymagania prawa polskiego i unijnego, oraz – z drugiej strony – wymagania przewidziane przez normy prawa religijnego
właściwe dla danego wyznania. Tym samym nie jest dopuszczalny ubój bez ogłuszenia dokonany z naruszeniem wymagań i przesłanek
religijnych, który niekiedy określany jest mianem „uboju przemysłowego”.
Również inne przepisy rozporządzenia Rady nr 1099/2009 ustanawiają szereg dodatkowych warunków związanych z ubojem według
szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne (zob. m.in. art. 5 ust. 2, art. 6 ust. 2 lit. c, art. 7 ust. 2 lit.
g, art. 15 ust. 2, art. 16 ust. 2 lit. b). W szczególności art. 5 ust. 2 rozporządzenia przewiduje, że jeżeli zwierzęta są
uśmiercane bez uprzedniego ogłuszenia, osoby odpowiedzialne za ubój przeprowadzają systematyczne kontrole, zapewniając, aby
zwierzęta nie wykazywały żadnych oznak przytomności ani wrażliwości na bodźce, zanim zostaną im zdjęte pęta, i nie wykazywały
żadnych oznak życia, zanim zostaną poddane obróbce lub sparzaniu. Zgodnie z art. 15 ust. 2 zdaniem pierwszym rozporządzenia,
przed ubojem rytualnym zwierzęta muszą być indywidualnie krępowane, przeżuwacze krępowane są mechanicznie.
Ponadto ustawa o ochronie zwierząt oraz rozporządzenie Rady nr 1099/2009 zawierają szereg wymagań mających na celu ochronę
dobrostanu zwierząt, które muszą zostać spełnione podczas uboju zwierząt gospodarskich każdą z przewidzianych prawem metod.
Nade wszystko uśmiercanie i ubój zwierząt może odbywać się wyłącznie w sposób humanitarny, polegający na zadawaniu przy tym
minimum cierpienia fizycznego i psychicznego, a zatem oszczędzający zwierzętom wszelkiego niepotrzebnego bólu, niepokoju lub
cierpienia (zob. art. 33 ust. 1a u.o.z., art. 3 ust. 1 rozporządzenia Rady nr 1099/2009). Rozporządzenie wymaga, aby zarówno
ubój metodami z ogłuszeniem, jak i – tym bardziej – ubój rytualny przeprowadzane były wyłącznie przez wykwalifikowane osoby,
wykazujące się udokumentowaną umiejętnością przeprowadzenia związanych z tym czynności zgodnie z właściwymi normami prawnymi
i religijnymi, nie powodując u zwierząt jakiegokolwiek niepotrzebnego bólu, niepokoju lub cierpienia (art. 7).
Ubój zwierząt każdą z metod, a zatem także szczególną (wyjątkową) metodą rytualną, musi uwzględniać postanowienia rozporządzenia
Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 853/2004 z 29 kwietnia 2004 r. ustanawiającego szczególne przepisy dotyczące higieny
w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego. W rozporządzeniu tym określono warunki higieniczne dokonywania uboju zwierząt,
w tym między innymi w zakresie badania przedubojowego i poubojowego. Należy zwrócić uwagę także na rozporządzenie Parlamentu
Europejskiego i Rady (WE) nr 854/2004 z 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące organizacji urzędowych
kontroli w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do spożycia przez ludzi.
Nadzór nad rzeźniami sprawuje Inspekcja Weterynaryjna (zob. m.in. art. 3 ustawy o Inspekcji Weterynaryjnej). Kontrole w rzeźniach
przeprowadzają urzędowi oraz powiatowi lekarze weterynarii. Obejmują one między innymi przestrzeganie przepisów o ochronie
zwierząt podczas uboju. Wraz z dopuszczeniem uboju rytualnego nadzór nad przestrzeganiem norm religijnych dotyczących jego
dokonywania sprawować będą właściwe organizacje religijne (np. gminy żydowskie na podstawie art. 9 ust. 2 u.g.ż.).
Należy przypomnieć, że od 1 stycznia 2013 r. bezpośrednio stosowany jest także art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rady nr 1099/2009,
który przewiduje, że we wszystkich innych przypadkach niż ubój rytualny zwierzęta mogą zostać uśmiercone w rzeźni wyłącznie
po ogłuszeniu.
11.2. Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że z uwagi na związanie granicami wniosku (art. 66 ustawy o TK) przedmiotem postępowania
w niniejszej sprawie była wyłącznie ocena zgodności obwarowanego sankcjami karnymi, bezwzględnego zakazu uboju rytualnego
zwierząt gospodarskich w rzeźni – z konstytucyjnie i konwencyjnie gwarantowaną wolnością religii (wyznania). Tym samym – i
to należy raz jeszcze uwypuklić – poza zakresem orzekania znalazły się kwestie wprawdzie związane z zagadnieniem poddanym
kontroli Trybunału, ale z istoty rzeczy pochodne. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim kwestię finalnego przeznaczenia
mięsa pochodzącego z uboju rytualnego, w tym ewentualność ograniczania skali tego uboju, łącznie z eksportem. Rozstrzygnięcia
w tej materii należą do władzy ustawodawczej.
Obowiązujące regulacje prawa unijnego i krajowego zapewniają wysoki standard ochrony dobrostanu zwierząt podczas uboju. Prawo
unijne jednak nie wyklucza podwyższenia tego standardu. Art. 26 ust. 2 rozporządzeniem Rady nr 1099/2009 przewiduje, że państwa
członkowskie mogą przyjąć przepisy krajowe, które służą zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt podczas – między innymi
– uboju rytualnego, w porównaniu z przepisami zawartymi w rozporządzeniu. Państwa członkowskie powiadamiają Komisję Europejską
o takich przepisach krajowych, a Komisja informuje o nich pozostałe państwa członkowskie.
Trybunał Konstytucyjny odnotował, że w powyższym kierunku zmierza propozycja zabronienia stosowania podczas uboju rytualnego
systemów krępujących bydło przez umieszczenie w odwrotnym położeniu lub w dowolnym innym nienaturalnym położeniu (zob. art.
15 ust. 2 zdanie drugie rozporządzenia Rady nr 1099/2009). Propozycja ta została przedstawiona w obywatelskim projekcie ustawy
o zmianie ustawy o ochronie zwierząt (druk sejmowy nr 2349, VII kadencja, 25 kwietnia 2014 r.; wcześniej tak również rządowy
projekt z 10 maja 2013 r., druk sejmowy nr 1370, VII kadencja).
Ponadto Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi w piśmie z 29 września 2014 r. zwrócił uwagę, że obowiązujące przepisy nie nakładają
na nadzorującą ubój zwierząt Inspekcję Weterynaryjną obowiązku prowadzenia odrębnej ewidencji zakładów stosujących ubój rytualny
ani nie nakładają na rzeźnie obowiązku gromadzenia danych dotyczących wyłącznie tego uboju. Brak jest również urzędowych danych
dotyczących wielkości eksportu mięsa pochodzącego z uboju rytualnego. Ustawodawca powinien zatem rozważyć wprowadzenie obowiązku
gromadzenia powyższych danych, tak aby mogły stanowić podstawę racjonalnej polityki państwa oraz przyjmowania szczegółowych
regulacji dotyczących uboju rytualnego.
11.3. Trybunał Konstytucyjny uznał również za niezbędne zasygnalizowanie konieczności podjęcia niezwłocznych działań ustawodawczych
mających na celu dostosowanie ustawodawstwa o ochronie zwierząt do rozporządzenia Rady nr 1099/2009. Ustawa o ochronie zwierząt
w zakresie, w jakim normuje ubój oraz uśmiercanie zwierząt, wkracza w materię poddaną szczegółowej regulacji w rozporządzeniu
Rady nr 1099/2009. Szereg postanowień ustawy o ochronie zwierząt nie odpowiada standardowi oraz terminologii tego rozporządzenia,
mimo że jest ono stosowane już od 1 stycznia 2013 r. Na tle niniejszej sprawy widoczne jest to w szczególności podczas analizy regulacji „uboju domowego”
w art. 34 ust. 3 u.o.z. Regulacja ta nie została dostosowana nie tylko do postanowień rozporządzenia Rady nr 1099/2009, lecz
także innych przepisów prawa krajowego (zob. cz. III, pkt 1.3 powyżej). Innym przykładem niedostosowania jest brak wprowadzenia
sankcji za naruszenie przepisów rozporządzenia. Zgodnie z art. 23 rozporządzenia Rady nr 1099/2009, państwa członkowskie zobowiązane
są wprowadzić powyższe sankcje, które powinny być „skuteczne, proporcjonalne i odstraszające”.
Trybunał Konstytucyjny odnotował, że Rada Ministrów 14 sierpnia 2012 r. przyjęła „projekt założeń projektu ustawy o zmianie
ustawy o ochronie zwierząt” (protokół ustaleń nr 35/2012, znak RM 000-35-12). W projekcie założeń wskazano, że „Celem projektowanej
ustawy jest zapewnienie prawidłowego i jednolitego stosowania przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 1099/2009 (...). Wprowadzenie
do krajowego porządku prawnego przepisów wykonujących przedmiotowe rozporządzenie wymaga dokonania zmiany przepisów ustawy
z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (...)”. Zgodnie z założeniami zakres projektowanych zmian miał obejmować m.in.
„uchylenie tych przepisów ustawy o ochronie zwierząt, które od dnia 1 stycznia 2013 r. zostaną zastąpione przepisami rozporządzenia
Rady (WE) nr 1099/2009”. W tym przypadku zmiany uwzględniałyby zasadę ujętą w § 4 ust. 2 załącznika do rozporządzenia Prezesa
Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz. U. Nr 100, poz. 908), zgodnie z którą
w ustawie nie powtarza się dających się bezpośrednio stosować postanowień aktów normatywnych ustanowionych przez organizacje
międzynarodowe lub organy międzynarodowe, którym Rzeczpospolita Polska przekazała kompetencje organów władzy państwowej w
niektórych sprawach. Projekt ustawy uwzględniający powyższe założenia nie został jednak przedłożony Sejmowi.
Podsumowując, Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że wymagania dostatecznej pewności prawa i jego wewnętrznej spójności, wynikające
z zasady demokratycznego państwa prawnego określonej w art. 2 Konstytucji, nakładają na ustawodawcę obowiązek dostosowania
przepisów ustawy o ochronie zwierząt (łącznie z terminologią) do bezpośrednio stosowanego rozporządzenia Rady nr 1099/2009.
Odpowiednie działania legislacyjne powinny zostać podjęte niezwłocznie.
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.
Strona korzysta z plików cookies w celu realizacji usług. Możesz określić warunki przechowywania lub dostępu do plików cookies w Twojej przeglądarce.