1. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie Wydział X Gospodarczy dla spraw upadłościowych i naprawczych (dalej: Sąd Rejonowy
lub sąd pytający), postanowieniem z 3 listopada 2014 r. (w sprawie X GU 64/14), które wpłynęło do Trybunału Konstytucyjnego
13 listopada 2014 r., wystąpił z pytaniem prawnym, czy art. 54 ust. 1 ustawy z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (j.t. Dz. U.2012.1112, ze zm.; dalej: Pun) w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do zaskarżenia przez dłużnika, niebędącego
wnioskodawcą, postanowienia o oddaleniu na podstawie art. 13 ust. 1 i 2 Pun wniosku o ogłoszenie upadłości, jest zgodny z
art. 20, art. 22, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 w związku z art. 176 Konstytucji.
1.1. Pytanie prawne przedstawione zostało przez Sąd Rejonowy w toku rozpoznawania sprawy o ogłoszenie upadłości spółki w likwidacji.
Wątpliwości Sądu Rejonowego co do konstytucyjności wskazanego przepisu powstały na tle następującego stanu faktycznego:
Postanowieniem z 11 czerwca 2014 r. Sąd Rejonowy, ustalając legitymację wnioskodawcy, dokonał zabezpieczenia majątku dłużnika
przez ustanowienie tymczasowego nadzorcy sądowego. Postanowieniem z 1 lipca 2014 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek o ogłoszenie
upadłości na podstawie art. 13 ust. 1 Pun, tj. z uwagi na brak majątku dłużnika pozwalającego na zaspokojenie kosztów postępowania
upadłościowego. W dniu 8 lipca 2014 r. dłużnik zaskarżył postanowienie Sądu Rejonowego z 1 lipca 2014 r. w przedmiocie oddalenia
wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 ust. 1 Pun.
1.2. Sąd Rejonowy, dokonując kontroli dopuszczalności wniesionego przez dłużnika zażalenia na postanowienie z 1 lipca 2014
r., powziął wątpliwość co do następujących kwestii: po pierwsze, czy art. 54 ust. 1 Pun poprzez uniemożliwienie dłużnikowi
żądania wszczęcia kontroli instancyjnej orzeczenia w przedmiocie oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art.
13 Pun narusza prawo do sądu, rozumiane jako prawo do rozpatrzenia sprawy w sposób jawny, sprawiedliwy i z uwzględnieniem
zasady dwuinstancyjnego postępowania sądowego, po drugie, czy art. 54 ust. 1 Pun nie narusza art. 20 i art. 22 Konstytucji,
stanowiących o zasadzie wolności działalności gospodarczej, i nie przekracza dopuszczalnych (art. 22 Konstytucji) ograniczeń
tej wolności.
Odnośnie do pierwszej kwestii, sąd pytający wskazał, że art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 w związku z art. 176 Konstytucji
stanowią o prawie do sądu oraz prawie do instancyjnej kontroli orzeczeń wydanych przez sąd I instancji. Sąd pytający podniósł
jednocześnie, że Konstytucja nie wyklucza ustanawiania w ustawie pewnych ograniczeń praw i wolności, w tym prawa do sądu,
jeżeli nie prowadzą do zamknięcia sądowej drogi dochodzenia konstytucyjnych praw i wolności i mieszczą się w granicach wyznaczonych
przez art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jak wskazał sąd pytający, w przypadku prawa do kontroli instancyjnej również art. 78 zdanie
drugie Konstytucji wprost przewiduje możliwość ograniczenia tego prawa w przypadkach określonych ustawą.
Jak argumentował Sąd pytający, Konstytucja nie precyzuje charakteru wyjątków od zasady dwuinstancyjności, nie wskazuje zakresu
przedmiotowego ani podmiotowego, w jakim odstępstwo od tej zasady jest dopuszczalne. Sąd powołał wyrok TK z 14 maja 2013 r.
w sprawie P 27/12
1, w którym Trybunał wyraził pogląd co do sposobu ustalania przez ustawodawcę katalogu wyjątków od zasady zaskarżalności, wskazując,
że wyjątki te nie mogą prowadzić do naruszenia innych norm konstytucyjnych. Ponadto nie mogą powodować przekreślenia samej
zasady ogólnej wyznaczonej przez art. 78 Konstytucji. W każdym razie wyłączenie zaskarżalności powinno być podyktowane szczególnymi
okolicznościami oraz odpowiadać zasadzie proporcjonalności.
Zdaniem sądu pytającego trudno znaleźć szczególne uzasadnienie ograniczenia zasady zaskarżalności orzeczeń w przypadku postanowienia
zapadłego na podstawie art. 13 ust. 1 lub art. 13 ust. 2 Pun W opinii sądu, postulat sprawności i szybkości postępowania przy
rozpoznawaniu wniosku w przedmiocie ogłoszenia upadłości – wynikający z przekonania ustawodawcy, że interes ogółu wierzycieli
wymaga, aby stan niepewności co do dalszych losów niewypłacalnego dłużnika trwał możliwie najkrócej – znajduje uzasadnienie
jedynie do czasu wydania postanowienia przez sąd upadłościowy. Zdaniem sądu pytającego, po oddaleniu wniosku o ogłoszenie
upadłości wszelkie ograniczenia praw i wolności dłużnika ze względu na interes ogółu wierzycieli przestają mieć racjonalne
uzasadnienie.
Uzasadniając zarzut niezgodności art. 54 ust. 1 Pun z art. 20 i art. 22 Konstytucji, Sąd Rejonowy wskazał, że pozbawienie
dłużnika możliwości zaskarżenia postanowienia sądu o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 Pun oznacza
– ze względu na skutki tego postanowienia – faktyczne ograniczenie konstytucyjnie zagwarantowanej wolności działalności gospodarczej.
Ograniczenie to przejawiać się będzie – zdaniem sądu pytającego – przede wszystkim w znacznym utrudnieniu uzyskania zewnętrznego
finansowania przez instytucje kredytowe (banki), faktycznym utrudnieniu rozwinięcia działalności i nawiązania współpracy w
nowych obszarach, jak również możliwości ograniczenia współpracy z dotychczasowymi kontrahentami. Skutki te wynikają – w opinii
sądu pytającego – z faktu ujawnienia informacji o niewypłacalności podmiotu gospodarczego w Krajowym Rejestrze Sądowym (zgodnie
z art. 41 pkt 4 ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym, j.t. Dz.U.2013.1203, ze zm.; dalej: uKRS – stan
prawny w dniu wniesienia pytania prawnego; w dziale 4 rejestru przedsiębiorców zamieszcza się informacje o oddaleniu wniosku
o ogłoszenie upadłości z uwagi na fakt, że majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania).
Zdaniem sądu pytającego, niewątpliwie bezpieczeństwo obrotu gospodarczego wymaga ujawnienia informacji o złej kondycji finansowej
uczestniczących w nim podmiotów, jednak w rezultacie obowiązywania art. 54 ust. 1 Pun odbywa się to jedynie w oparciu o arbitralne
orzeczenie sądu I instancji bez możliwości poddania tego rozstrzygnięcia kontroli zainicjowanej przez samego zainteresowanego
(dłużnika). Sąd pytający zwrócił jednocześnie uwagę, że w orzecznictwie TK został wyrażony pogląd, że art. 22 Konstytucji
reguluje wprost w sposób wyczerpujący i kompleksowy zarówno formalne (wymóg ustawowej formy), jak i materialne (ważny interes
publiczny) przesłanki ograniczenia wolności działalności gospodarczej. W przypadku uniemożliwienia dłużnikowi podważenia orzeczenia
sądu upadłościowego wydanego na podstawie art. 13 Pun trudno znaleźć „ważny interes publiczny” uzasadniający powyższe ograniczenie
wolności działalności gospodarczej.
Sąd pytający wskazał trojakiego rodzaju skutki postanowienia oddalającego wniosek o ogłoszenie upadłości, które w jego opinii
wpływają na sytuację prawną dłużnika w taki sposób, że poddają w wątpliwość konstytucyjność art. 54 ust. 1 Pun w zakresie,
w jakim nie przyznaje prawa do zaskarżenia przez dłużnika, niebędącego wnioskodawcą, postanowienia o oddaleniu, wydanego na
podstawie art. 13 ust. 1 lub 2 Pun, wniosku o ogłoszenie upadłości. Oprócz skutków związanych z wpisem informacji o oddaleniu
wniosku o ogłoszenie upadłości w KRS, sąd pytający wskazał, że postanowienie oddalające wniosek o ogłoszenie upadłości stanowi
podstawę dla dalszego rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów postępowania. Zgodnie bowiem z art. 32 ust. 3 Pun, kosztami sądowymi
obciąża się dłużnika w razie oddalenia wniosku na podstawie art. 12 ust. 1 albo art. 13 Pun Jak podniósł sąd pytający, możliwość
zaskarżenia w takim przypadku orzeczenia w przedmiocie kosztów jest jedynie iluzoryczna, albowiem bez prawa do podważenia
zasadności postanowienia o oddaleniu wniosku, wydanego na podstawie art. 13 Pun, nie jest możliwe podważenie rozkładu obowiązku
poniesienia kosztów związanych z postępowaniem w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Koszty te nie obejmują jedynie kosztów
związanych z uiszczoną opłatą sądową od wniosku oraz kosztów zastępstwa procesowego, lecz w przypadku dokonania na podstawie
art. 38 i art. 40 Pun zabezpieczenia majątku dłużnika poprzez ustanowienie tymczasowego nadzorcy sądowego, zarządu przymusowego
nad majątkiem dłużnika, czy też w przypadku powołania biegłego dla oszacowania przedsiębiorstwa dłużnika, mogą obejmować dalsze,
znaczne koszty. Dodatkowo, jak wskazał sąd pytający, orzeczenie wydane na podstawie art. 13 ust. 1 lub 2 Pun ma istotne znaczenie
dla ustaleń dokonywanych w toku postępowań w sprawie sankcji, na podstawie art. 373 Pun, dla osób zarządzających przedsiębiorstwem,
odpowiedzialności odszkodowawczej na podstawie art. 21 ust. 3 Pun, jak również odpowiedzialności członków zarządu na podstawie
art. 299 ksh i na podstawie art. 116 ordynacji podatkowej. Orzeczenie to stanowi bowiem prejudykat w zakresie wykazania bezskuteczności
egzekucji kierowanej przeciwko spółce.
Podsumowując uzasadnienie pytania prawnego, Sąd Rejonowy stwierdził, że wątpliwość co do zgodności art. 54 ust. 1 Pun dotyczy
następujących przepisów Konstytucji:
– art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji, przez uniemożliwienie skorzystania z prawa dostępu do rozpoznania sprawy
przez sąd odwoławczy;
– art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji, przez uniemożliwienie skorzystania z prawa do rzeczywistej kontroli rozstrzygnięcia
zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności;
– art. 77 w związku z art. 176 i art. 45 Konstytucji, przez zamknięcie drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych orzeczeniem
sądu I instancji praw i wolności;
– art. 20 i art. 22 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji, przez uniemożliwienie sądowego dochodzenia naruszonych praw i
wolności i tym samym nieuzasadnione faktyczne ograniczenie zasady wolności działalności gospodarczej.
W ocenie sądu pytającego, zaistniała wątpliwość nie może być usunięta w drodze wykładni zgodnej ze wskazanymi przepisami Konstytucji.
Treść normy wynikającej z art. 54 ust. 1 Pun jest bowiem jasna i nie pozwala na przyjęcie innego rozstrzygnięcia niż odmowa
przyznania dłużnikowi, niebędącemu wnioskodawcą, prawa do zaskarżenia postanowienia sądu oddalającego wniosek o ogłoszenie
upadłości. Sąd pytający wskazał jednocześnie, że odpowiedź na pytanie prawne jest niezbędna dla rozstrzygnięcia sprawy zawisłej
przed tym sądem.
2. W imieniu Sejmu, w piśmie z 2 lipca 2015 r., stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu. W opinii Marszałka, art. 54 ust.
1 Pun w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości zaskarżenia przez dłużnika, niebędącego wnioskodawcą, postanowienia o oddaleniu
na podstawie art. 13 ust. 1 Pun wniosku o ogłoszenie upadłości, jest zgodny z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 176
ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 20, art. 22 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji. W pozostałym zakresie Marszałek
Sejmu wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym
(Dz.U.102.643, ze zm.; dalej: uTK z 1997 r.).
2.1. Marszałek Sejmu, odnosząc się do przesłanek formalnych kontroli konstytucyjności pytania prawnego, wskazał, że pytanie
prawne w zakresie, w jakim dotyczy art. 13 ust. 2 Pun, który nie znalazł zastosowania w sprawie zawisłej przed sądem pytającym,
nie spełnia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego. Z tego względu postępowanie w tym zakresie powinno podlegać umorzeniu.
2.2. Marszałek Sejmu zwrócił uwagę, że podstawowym zarzutem sądu pytającego jest zarzut niezgodności art. 54 ust. 1 Pun z
konstytucyjnym prawem do zaskarżenia orzeczeń wydanych w I instancji (art. 78 Konstytucji) w związku z prawem do sądu (art.
45 ust. 1 Konstytucji), zasadą dwuinstancyjności postępowania (art. 176 ust. 1 Konstytucji) i zakazem zamykania drogi sądowej
dochodzenia naruszonych praw i wolności (art. 77 ust. 2 Konstytucji).
2.3. Marszałek Sejmu wskazał, że za bezzasadny należy uznać zarzut niezgodności art. 54 ust. 1 Pun z art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Jak wynika bowiem z orzecznictwa TK, o sprzeczności z art. 77 ust. 2 Konstytucji można mówić wówczas, gdy regulacja ustawowa
bądź bezpośrednio zamyka drogę sądową dochodzenia naruszonych praw i wolności, bądź czyni to w sposób pośredni, wyłączając
w praktyce możliwość orzekania przez sąd. Zdaniem Marszałka Sejmu, sytuacja taka nie miała miejsca w sprawie, w związku z
którą sformułowano pytanie prawne. Sprawa ta została rozpatrzona przez niezawisły sąd, który rozstrzygnął o prawach i obowiązkach
uczestników postępowania. Art. 77 ust. 2 Konstytucji należy zatem, zdaniem Marszałka Sejmu, uznać za nieadekwatny wzorzec
konstytucyjny kontroli art. 54 ust. 1 Pun.
2.4. Odnosząc się do zarzutu niezgodności art. 54 ust. 1 Pun z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji,
Marszałek Sejmu podkreślił, że zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości jest obowiązkiem dłużnika. Obowiązku tego nie uchyla
okoliczność, że z wnioskiem takim wystąpił jeden z jego wierzycieli. Ratio legis art. 54 ust. 1 Pun, zgodnie z którym prawo do wniesienia zażalenia na postanowienie oddalające wniosek o ogłoszenie upadłości
przysługuje wyłącznie wnioskodawcy, można zatem – zdaniem Marszałka Sejmu – upatrywać w motywowaniu dłużnika do wypełnienia
jego ustawowego obowiązku wynikającego z art. 21 Pun, tj. zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w przypadku wystąpienia
podstaw do ogłoszenia upadłości.
W ocenie Marszałka Sejmu, za nieprzekonujące należy uznać także argumenty sądu pytającego odwołujące się do kosztów sądowych
obciążających dłużnika w razie oddalenia wniosku na podstawie art. 13 Pun. Jak podniósł Marszałek Sejmu, dłużnik może się
ubiegać o zwolnienie z kosztów sądowych na zasadach ogólnych wynikających z kodeksu postępowania cywilnego i ustawy z 28 lipca
2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (j.t. Dz.U.2014.1025, ze zm.; dalej: uksc).
Odnosząc się do skutków postanowienia oddalającego wniosek o ogłoszenie upadłości w zakresie wpisów dokonywanych w KRS, Marszałek
Sejmu podniósł, że uzasadnieniem wymogu zamieszczenia w KRS informacji o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości ze względu
na ubóstwo masy jest wzgląd na potrzebę ochrony obrotu i interesów zarówno aktualnych, jak i potencjalnych wierzycieli przedsiębiorcy,
który znajduje się w tak złej sytuacji finansowej, że nie dysponuje nawet środkami koniecznymi do pokrycia kosztów postępowania
upadłościowego. Zdaniem Marszałka Sejmu, trudno zatem zasadnie twierdzić, że upublicznienie faktu oddalenia wniosku o ogłoszenie
upadłości ze względu na ubóstwo masy stanowi arbitralne ograniczenie konstytucyjnych praw i wolności dłużnika. Marszałek Sejmu
wskazał przy tym, że zgodnie z art. 44 ust. 1 pkt 5 uKRS w dziale 6 rejestru przedsiębiorców zamieszcza się m.in. informacje
o ogłoszeniu upadłości. Informacja o ogłoszeniu upadłości stanowi jednocześnie ze swej istoty informację o niewypłacalności
przedsiębiorcy. Może zatem wywoływać podobny, jak w przypadku o informacji o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie
art. 13 Pun, „stygmatyzacyjny” efekt dla dłużnika. W rezultacie zatem – w przypadku gdyby dłużnik, niebędący wnioskodawcą,
miał możliwość zaskarżenia postanowienia oddalającego wniosek o ogłoszenie upadłości z tego powodu, że w jego przekonaniu
nie zachodzi przesłanka z art. 13 Pun i należało ogłosić upadłość, a następnie sąd przychylił się do stanowiska dłużnika i
wydał postanowienie o ogłoszeniu upadłości – upublicznienie informacji o złej sytuacji ekonomicznej dłużnika (przez wpis w
dziale 6 rejestru przedsiębiorców) i tak musiałoby nastąpić.
Odnosząc się do argumentacji sądu pytającego, wskazującej na istotne znaczenie postanowienia oddalającego wniosek o ogłoszenie
upadłości z punktu widzenia sankcji, na podstawie art. 373 Pun, dla osób zarządzających przedsiębiorstwem, odpowiedzialności
odszkodowawczej na podstawie art. 21 ust. 3 Pun, jak również odpowiedzialności członków zarządu na podstawie art. 299 ksh
i na podstawie art. 116 ordynacji podatkowej, Marszałek Sejmu stwierdził, że argumentacja ta nie może stanowić uzasadnienia
zarzutu niezgodności zaskarżonej regulacji z powołanymi przez sąd pytający wzorcami, których punktem odniesienia jest dłużnik.
W rezultacie Marszałek Sejmu stwierdził, że powołane przez sąd pytający argumenty nie uzasadniają twierdzenia, że art. 54
ust. 1 Pun in fine, odmawiający dłużnikowi – który nie wypełnił swojego ustawowego obowiązku i nie złożył w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości
– legitymacji do złożenia zażalenia na postanowienie sądu oddalające taki wniosek złożony przez wierzyciela, narusza konstytucyjne
prawo dłużnika do zaskarżenia orzeczeń wydanych w I instancji (art. 78 Konstytucji) w związku z prawem do sądu (art. 45 ust.
1 Konstytucji) oraz w związku z zasadą dwuinstancyjności postępowania (art. 176 ust. 1 Konstytucji).
2.5. Odnosząc się do zarzutu niezgodności art. 54 ust. 1 Pun z art. 20 i art. 22 Konstytucji, Marszałek Sejmu wskazał, że
art. 54 ust. 1 Pun nie dotyczy bezpośrednio swobody działalności gospodarczej i nie stanowi jej bezpośredniego ograniczenia.
Trudności w prowadzeniu (kontynuowaniu) przez dłużnika działalności gospodarczej stanowią jedynie pośrednią konsekwencję zastosowania
zaskarżonego zakresowo przepisu ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, przy czym trudności te są rezultatem zastosowania
także innych przepisów, w tym zwłaszcza powołanego przez sąd pytający art. 41 pkt 4 uKRS, przewidującego zamieszczenie w rejestrze
przedsiębiorców informacji o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości z uwagi na ubóstwo masy. W rezultacie Marszałek Sejmu
stwierdził, że art. 20 i art. 22 Konstytucji nie są adekwatnymi wzorcami kontroli w tej sprawie.
3. W piśmie z 29 września 2015 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny. W opinii Prokuratora Generalnego, art.
54 ust. 1 Pun w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do zaskarżenia przez dłużnika, niebędącego wnioskodawcą, postanowienia
o oddaleniu na podstawie art. 13 ust. 1 Pun wniosku o ogłoszenie upadłości, jest zgodny z art. 78 w związku z art. 45 ust.
1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 20, art. 22 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji. W pozostałym zakresie
Prokurator Generalny wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 uTK z 1997 r. w związku z art. 134
pkt 3 ustawy z 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U.1064, ze zm.) wobec niedopuszczalności wydania wyroku.
3.1. Odnosząc się do kwestii formalnych związanych z zakresem i dopuszczalnością rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny
pytania prawnego Sądu Rejonowego, Prokurator Generalny wskazał, że pytanie prawne w zakresie, w jakim dotyczy art. 13 ust. 2
Pun, który nie miał zastosowania w sprawie zawisłej przed sądem pytającym, nie spełnia wymogu relewancji. Z tego względu postępowanie
w tym zakresie powinno ulec umorzeniu.
3.2. Prokurator Generalny podniósł, że zasadniczym problemem konstytucyjnym w tej sprawie jest kwestia wyłączenia możliwości
zaskarżenia, przez dłużnika niebędącego wnioskodawcą, rozstrzygnięcia sądu upadłościowego w przedmiocie odmowy ogłoszenia
upadłości w przypadku, gdy odmowa wynika z zaistnienia okoliczności określonych w art. 13 ust. 1 Pun Dla oceny konstytucyjności
kwestionowanego unormowania zasadnicze znaczenie mają zatem przedstawione przez sąd pytający wzorce kontroli, którymi są art.
78 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.
3.3. Odnosząc się do zarzutu niezgodności art. 54 ust. 1 Pun z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji,
Prokurator Generalny ustosunkował się do wskazanych przez sąd pytający trojakiego rodzaju skutków postanowienia oddalającego
wniosek o ogłoszenie upadłości, które – w opinii sądu pytającego – wpływają na sytuację prawną dłużnika w taki sposób, że
poddają w wątpliwość konstytucyjność art. 54 ust. 1 Pun w zaskarżonym zakresie.
Co do wpisów w KRS jako konsekwencji wydania postanowienia oddalającego wniosek o ogłoszenie upadłości, Prokurator Generalny
zauważył, że wymóg zamieszczenia w KRS informacji o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości ze względu na ubóstwo masy służy
ujawnieniu sytuacji ekonomicznej przedsiębiorcy, którą w takich przypadkach należy zawsze ocenić jako złą. Jest to przestroga
dla potencjalnych kontrahentów, którzy zamierzają nawiązać stosunki prawne z takim przedsiębiorcą. Jednocześnie Prokurator
Generalny zwrócił uwagę, że wpisowi do KRS podlega także, w dziale 6 uKRS, informacja o ogłoszeniu upadłości. W efekcie zatem
ewentualna możliwość zaskarżenia przez dłużnika, który nie wniósł o ogłoszenie upadłości, postanowienia oddalającego wniosek
o ogłoszenie upadłości z tego powodu, że w jego przekonaniu nie zachodzi przesłanka z art. 13 Pun i należało ogłosić upadłość,
nie ma wpływu na upublicznienie informacji o sytuacji ekonomicznej przedsiębiorcy.
W ocenie Prokuratora Generalnego, za nieprzekonujące należy uznać także argumenty Sądu pytającego odwołujące się do kosztów
sądowych obciążających dłużnika w razie oddalenia wniosku na podstawie art. 13 Pun Zdaniem Prokuratora Generalnego, rozstrzygnięcie
co do kosztów postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości musi być oparte na określonej zasadzie, która z kolei jest konsekwencją
rodzaju rozstrzygnięcia merytorycznego sądu upadłościowego. W przypadku postanowienia oddalającego wniosek o ogłoszenie upadłości
na podstawie art. 13 ust. 1 Pun zasada ta została określona w art. 32 ust. 3 i 4 Pun, a jej słuszność nie jest kwestionowana
przez sąd pytający. Dodatkowo Prokurator Generalny wskazał na okoliczność, że dłużnik może ubiegać się o zwolnienie z kosztów
sądowych na zasadach ogólnych wynikających z kodeksu postępowania cywilnego i uksc.
Prokurator Generalny, odnosząc się do argumentów sądu pytającego – wskazujących na istotne znaczenie postanowienia oddalającego
wniosek o ogłoszenie upadłości z punktu widzenia sankcji, na podstawie art. 373 Pun, dla osób zarządzających przedsiębiorstwem,
odpowiedzialności odszkodowawczej na podstawie art. 21 ust. 3 Pun, jak również odpowiedzialności członków zarządu na podstawie
art. 299 ksh i na podstawie art. 116 ordynacji podatkowej – stwierdził, że sankcje te dotyczą osób odpowiedzialnych za złożenie
wniosku o ogłoszenie upadłości, a to znaczy, że w przypadku gdy dłużnikiem jest osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna
nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, sankcja ta dotyka nie praw samego dłużnika
(spółki lub innej jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej), lecz osób mających prawo go reprezentować.
Prokurator Generalny zwrócił ponadto uwagę, że dopuszczalność ustawowego ustanowienia wyjątków od zasady zaskarżania rozstrzygnięć
pierwszoinstancyjnych nie dotyczy orzeczeń sądowych objętych dyspozycją art. 176 ust. 1 Konstytucji, który formułuje zasadę,
że postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Prokurator Generalny wskazał w tym kontekście, że zasadę dwuinstancyjności
postępowania odnosi się – w świetle orzecznictwa TK – do pojęcia „sprawy”, a więc merytorycznego rozstrzygnięcia co do istoty.
Następnie Prokurator Generalny powołał wyrok TK z 20 listopada 2007 r. w sprawie SK 57/05, w którym stwierdzono, że postępowanie
upadłościowe uważane jest za rodzaj (odrębny tryb) sądowego postępowania cywilnego, służący ze swej istoty dochodzeniu już
istniejących roszczeń wierzycieli. Jak wskazał Trybunał, postępowanie upadłościowe nie ma ze swej natury charakteru postępowania
rozpoznawczego, brak w nim – co do zasady – rozpoznawania i rozstrzygania kontradyktoryjnych sporów co do roszczeń zgłaszanych
przez wierzycieli. Odnotowując stanowisko Prokuratora Generalnego w wyżej wskazanym zakresie, należy zauważyć, że powołana
przez niego wypowiedź TK zawarta w wyroku w sprawie SK 57/05, dotyczyła postępowania upadłościowego po ogłoszeniu upadłości,
nie zaś – relewantnego w tej sprawie – postępowania w sprawie ogłoszenia upadłości.
Prokurator Generalny zwrócił ponadto uwagę, że w rozpatrywanej sprawie istotna jest ocena pozytywnej treści art. 54 ust. 1
Pun, z której wynika, że na postanowienie o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości zażalenie do sądu II instancji przysługuje
wnioskodawcy. Przy czym uzyskanie statusu wnioskodawcy przez dłużnika nie jest obwarowane żadnymi warunkami, a wręcz, w określonych
okolicznościach, dłużnik jest zobligowany do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Ryzyko zatem związane z wyłączeniem
uprawnienia do skorzystania z gwarancji dwuinstancyjnego postępowania sądowego ponosi dłużnik, który odstąpił od uzyskania
statusu wnioskodawcy, a uczynił to inny podmiot.
W rezultacie Prokurator Generalny stwierdził, że art. 54 ust. 1 Pun w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do zaskarżenia
przez dłużnika, niebędącego wnioskodawcą, postanowienia o oddaleniu, na podstawie art. 13 ust. 1 Pun, wniosku o ogłoszenie
upadłości, jest zgodny z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.
3.4. Odnosząc się do zarzutu niezgodności art. 54 ust. 1 Pun z art. 20 i art. 22 Konstytucji, Prokurator Generalny wskazał,
że za dyskusyjną należy uznać tezę sądu pytającego, zgodnie z którą ograniczenie wolności działalności gospodarczej, polegające
na utrudnieniu uzyskania zewnętrznego finansowania przez instytucje kredytowe oraz faktycznym utrudnieniu rozwinięcia działalności,
jest bezpośrednio spowodowane przez wyłączenie zaskarżalności postanowienia sądu upadłościowego odmawiającego ogłoszenia upadłości,
ze względu na fakt, że majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania. Zdaniem Prokuratora
Generalnego, ograniczenie to, mające źródło w upublicznieniu informacji o sytuacji ekonomicznej przedsiębiorcy, bezpośrednio
wynika bowiem z niekwestionowanego w pytaniu prawnym unormowania art. 41 pkt 4 uKRS. Z tych względów wzorce kontroli z art.
20 i art. 22 Konstytucji należy, w opinii Prokuratora Generalnego, uznać za nieadekwatne.
3.5. W odniesieniu do zarzutu niezgodności art. 54 ust. 1 Pun z art. 77 ust. 2 Konstytucji, Prokurator Generalny wskazał,
że ten ostatni przepis gwarantuje możliwość rozpatrzenia sprawy co do meritum przez sąd (zob. wyroki TK z: 7 marca 2006 r. w sprawie SK 11/05; 17 listopada 2008 r. w sprawie SK 33/07; postanowienie TK
z 26 listopada 2009 r. w sprawie SK 7/08). Zdaniem Prokuratora Generalnego – uwzględniając fakt, że w postępowaniu, w związku
z którym sformułowano pytanie prawne sprawa co do meritum została rozpoznana przez sąd, zaś kwestia zaskarżalności rozstrzygnięć sądowych nie jest przedmiotem gwarancji określonych
w art. 77 ust. 2 Konstytucji – należy uznać, że wzorzec ten nie jest adekwatnym wzorcem kontroli w tej sprawie.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Stan prawny, w jakim dokonywana jest kontrola zgodności z Konstytucją w niniejszej sprawie.
Ustawa z 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. 2016.293; dalej: uTK) została znowelizowana dwukrotnie – pomijając
zmiany wprowadzone ustawą z 28 stycznia 2016 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o prokuraturze (Dz.U.178). Po pierwsze,
ustawą z dnia 19 listopada 2015 r. (Dz.U.1928), a po drugie – ustawą z 22 grudnia 2015 r. (Dz.U.2217; dalej: ustawa nowelizująca).
W wyroku z 9 marca 2016 r., w sprawie K 47/15
2, Trybunał orzekł o niezgodności z Konstytucją ustawy nowelizującej w całości ze względu na naruszenie trybu legislacyjnego,
a ponadto m.in. o niezgodności z Konstytucją art. 2 tej ustawy, nakazującego co do zasady stosowanie jej przepisów do wszystkich
spraw, których postępowanie zostało wszczęte przed dniem wejścia w życie tej ustawy.
Stosownie do art. 190 ust. 1 Konstytucji, orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne i mają moc powszechnie obowiązującą.
Oba te przymioty przysługują orzeczeniom Trybunału od momentu ich wydania, czyli – w przypadku wyroków – od chwili ich ogłoszenia
na sali rozpraw. Wówczas, w razie orzeczenia o niezgodności z Konstytucją, następuje obalenie domniemania konstytucyjności
zakwestionowanej regulacji prawnej, co ma wpływ na praktykę jej dalszego stosowania. Utrata mocy obwiązującej przepisów uznanych
przez Trybunał za niezgodne z Konstytucją następuje w dniu ogłoszenia wyroku Trybunału w Dzienniku Ustaw lub Monitorze Polskim,
co zarządza Prezes TK (art. 105 ust. 2 uTK), zaś Prezes Rady Ministrów jest obowiązany uczynić „niezwłocznie” (art. 190 ust.
2 Konstytucji). Jednak – niezależnie od tego, kiedy owo ogłoszenie we właściwym organie promulgacyjnym zostanie dokonane –
przepisy, wobec których z momentem ogłoszenia wyroku na sali rozpraw zostało obalone domniemanie konstytucyjności, z tym właśnie
momentem nie mogą być dalej stosowane przez Trybunał. Pozostawienie niekonstytucyjnego przepisu w systemie prawa i dalsze
jego stosowanie byłoby dopuszczalne jedynie w przypadku wyraźnego orzeczenia Trybunału o określeniu innego terminu utraty
mocy obowiązującej na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji (zob. wyrok z 9 marca 2016 r. w sprawie K 47/15).
Z uwagi na obalenie domniemania konstytucyjności ustawy nowelizującej i brak odroczenia utraty jej mocy obowiązującej, reguła
intertemporalna zawarta w art. 2 tej ustawy oraz zasady postępowania określone w jej przepisach nie mogą być już stosowane
dla wyznaczenia zasad procedowania przed Trybunałem. Skutkiem wyroku Trybunału z 9 marca 2016 r. jest powrót do stanu prawnego
sprzed nowelizacji. To znaczy, że do sytuacji prawnych, które trwają w chwili ogłoszenia orzeczenia Trybunału, oraz do sytuacji
prawnych, które wystąpią w przyszłości, ma zastosowanie ustawa o TK bez uwzględnienia zmian wprowadzonych ustawą nowelizującą.
Postępowanie w niniejszej sprawie zostało wszczęte pytaniem prawnym z 3 listopada 2014 r. (data wpływu do Trybunału: 13 listopada
2014 r.), czyli przed wejściem w życie ustawy nowelizującej. To znaczy, że postępowanie powinno być prowadzone na podstawie
przepisów uTK w brzmieniu sprzed nowelizacji, zaś – w sytuacjach określonych w art. 134 uTK – według przepisów ustawy z 1
sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U.102.643, ze zm.; dalej: uTK z 1997 r.) W wyroku z 9 marca 2016 r. Trybunał
orzekł, że art. 44 ust. 1 uTK w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 9 ustawy nowelizującej utraci moc obowiązującą po upływie
dziewięciu miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku. To znaczy, że przez okres dziewięciu miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku liczebność
składów orzekających w postępowaniach wszczętych po wejściu w życie ustawy nowelizującej ustalana będzie na podstawie art.
44 ust. 1 uTK w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 9 ustawy nowelizującej. Z kolei liczebność składów orzekających w sprawach
wszczętych przed wejściem w życie ustawy nowelizującej nie ulega zmianie. Wynika to z obalenia domniemania konstytucyjności
art. 2 ustawy nowelizującej, który wymagał w każdym przypadku ustalania składów orzekających zgodnie z ustawą nowelizującą.
Skoro postępowanie w niniejszej sprawie zostało wszczęte przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, skład orzekający nie
ulega zmianie.
Z uwagi na obalenie domniemania konstytucyjności ustawy nowelizującej w całości, a także poszczególnych jej przepisów, w szczególności
art. 2, a także art. 1 pkt 10, art. 1 pkt 12 lit. a i art. 1 pkt 14, postępowanie przed Trybunałem, w tym zagadnienia dotyczące
wyznaczania terminów rozpraw i posiedzeń (art. 80 i art. 87 ust. 2 uTK) oraz liczby sędziów wymaganej do orzekania i większości,
w jakiej zapadają wyroki w pełnym składzie (art. 44 ust. 3 i art. 99 ust. 1 uTK) normuje uTK w brzmieniu sprzed nowelizacji.
Dotyczy to również art. 1 pkt 13 ustawy nowelizującej, który przewidywał zmianę art. 93 ust. 1 uTK.
2. Dopuszczalność pytania prawnego.
2.1. Obowiązywanie przepisu stanowiącego przedmiot kontroli.
Przedmiotem kontroli konstytucyjnej w tej sprawie jest przepis, który formalnie już nie obowiązuje. Art. 54 ust. 1 ustawy
z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U.2012, ze zm.; dalej: Pun; nazwa ustawy w dniu wydania wyroku: ustawa
z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe, j.t. Dz.U.2015.233, ze zm.) został bowiem uchylony z dniem 1 stycznia 2016 r. przez
art. 428 pkt 36 lit. a ustawy z 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U.2015.978, ze zm.; dalej: Pr). Wywołuje to konieczność
rozstrzygnięcia, czy art. 54 ust. 1 Pun może być przedmiotem kontroli zgodności z Konstytucją, skoro zgodnie z art. 104 ust.
1 pkt 4 uTK, w sytuacji gdy akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia
przez Trybunał Konstytucyjny, postępowanie podlega umorzeniu. Problem sprowadza się do tego, czy zakwestionowany przepis może
być zaliczony do przepisów mających „moc obowiązującą” w dniu wydania wyroku Trybunału w niniejszej sprawie.
W tym kontekście należy wskazać, że art. 104 ust. 1 pkt 4 uTK jest odpowiednikiem art. 39 ust. 1 pkt 3 uTK z 1997 r. Zgodnie
z utrwaloną linią orzeczniczą Trybunału, orzekanie o zgodności uchylonych przepisów z Konstytucją jest dopuszczalne w dwóch
przypadkach:
1) gdy zaskarżone przepisy – pomimo ich uchylenia – mogą nadal być stosowane na podstawie normy intertemporalnej, odnoszącej
się do danej kwestii (por. wyroki TK z: 31 stycznia 2001 r. w sprawie P 4/99; 6 grudnia 2006 r. w sprawie SK 25/05; 20 listopada
2007 r. w sprawie SK 57/05);
2) gdy wydanie orzeczenia jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw (art. 39 ust. 3 uTK z 1997 r.; obecnie:
art. 104 ust. 3 uTK).
W świetle pierwszej z wyżej wskazanych przesłanek dopuszczalności orzekania o zgodności uchylonych przepisów z Konstytucją,
należy stwierdzić, że norma intertemporalna wyrażona w art. 449 Pr brzmi: „W sprawach, w których przed dniem wejścia w życie
ustawy wpłynął wniosek o ogłoszenie upadłości, stosuje się przepisy dotychczasowe”. A zatem zaskarżony przepis, mimo jego
uchylenia z 1 stycznia 2016 r., może być nadal stosowany ze względu na treść wyżej wskazanego przepisu.
Trybunał Konstytucyjny podtrzymuje stanowisko wyrażone w swoim orzecznictwie, zgodnie z którym przepis obowiązuje w systemie
prawa, dopóki na jego podstawie są lub mogą być podejmowane indywidualne akty stosowania prawa, zaś utrata mocy obowiązującej
jako przesłanka umorzenia postępowania przed Trybunałem następuje dopiero wówczas, gdy przepis ten nie może być stosowany
do żadnej sytuacji faktycznej. Badając, czy uchylony przepis może być nadal stosowany i tym samym zachowuje moc obowiązującą,
należy kierować się treścią miarodajnej normy międzyczasowej (intertemporalnej).
Z powyższych względów nie budzi wątpliwości dopuszczalność orzekania w zakresie wskazanego przedmiotu kontroli z Konstytucją.
2.2. Przesłanki formalne kontroli konstytucyjności pytania prawnego.
2.2.1. Przeprowadzenie kontroli zgodności z Konstytucją jest dopuszczalne jedynie w sytuacji, gdy zostały spełnione przesłanki
postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Niespełnienie którejkolwiek z dodatnich przesłanek postępowania lub wystąpienie
którejś z przesłanek ujemnych oznacza konieczność umorzenia postępowania (por. art. 104 ust. 1 uTK). Dla dopuszczalności rozpoznania
pytania prawnego konieczne jest spełnienie zarówno przesłanek ogólnych, tj. mających zastosowanie we wszystkich sprawach bez
względu na tryb wszczęcia postępowania, jak i trzech szczególnych przesłanek postępowania przewidzianych przez Konstytucję
i uTK jedynie dla pytania prawnego, tj. przesłanki podmiotowej, przedmiotowej oraz funkcjonalnej. Przesłanka podmiotowa oznacza,
że z pytaniem prawnym może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego sąd. Z przesłanki przedmiotowej wynika natomiast wymaganie,
aby pytanie prawne kwestionowało zgodność aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą.
Z kolei przesłanka funkcjonalna jest spełniona, jeśli przedmiot pytania prawnego stanowi przepis, którego wyeliminowanie z
porządku prawnego w wyniku wyroku Trybunału będzie miało wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą przedstawiono
pytanie prawne (por. art. 193 Konstytucji).
Nie budzi wątpliwości, że pytanie prawne Sądu Rejonowego spełnia przesłankę podmiotową oraz przedmiotową (pytanie prawne zostało
skierowane przez uprawniony podmiot – sąd, a przedmiotem pytania jest zgodność przepisów ustawy z Konstytucją). Należy natomiast
rozważyć spełnienie przesłanki funkcjonalnej.
2.2.2. W swoim orzecznictwie Trybunał wskazał, że „[p]rzesłanką funkcjonalną pytania prawnego jest jego relewancja, czyli
wystąpienie zależności między odpowiedzią na pytanie a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem pytającym. Zależność
ta jest oparta na bezpośredniej i ścisłej relacji między treścią kwestionowanego przepisu a stanem faktycznym sprawy, w związku
z którą postawione zostało pytanie prawne. Przedmiotem pytania prawnego może być tylko taki przepis, którego wyeliminowanie
z porządku prawnego w wyniku wyroku Trybunału Konstytucyjnego wywrze wpływ na treść rozstrzygnięcia sprawy, w związku z którą
przedstawiono pytanie prawne. Kierując pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego sąd powinien wykazać tę zależność” (postanowienie
TK z 3 marca 2009 r. w sprawie P 63/08 oraz zob. powoływane tam: postanowienia TK z: 20 listopada 2008 r. w sprawie P 18/08;
10 grudnia 2008 r. w sprawie 39/08; por. także wyrok TK z 21 kwietnia 2015 r. w sprawie P 40/13). Jak wskazuje Trybunał, z
reguły brak będzie podstaw do przyjęcia wystąpienia przesłanki relewantności pytania prawnego wtedy, gdy rozstrzygnięcie sprawy
jest możliwe bez uruchamiania instytucji pytań prawnych. „Sytuacja taka wystąpi w szczególności wówczas, gdy istnieje możliwość
usunięcia nasuwających się wątpliwości prawnych przez stosowną wykładnię budzącego zastrzeżenia aktu prawnego, bądź też możliwość
przyjęcia za podstawę rozstrzygnięcia innego aktu. Innymi słowy – przesłanka funkcjonalna obejmuje m.in. konieczność wykazania,
że zastrzeżenia zgłoszone wobec kwestionowanego przepisu są obiektywnie uzasadnione oraz na tyle istotne, że zachodzi potrzeba
ich wyjaśnienia w ramach procedury pytań prawnych do Trybunału Konstytucyjnego.” (postanowienie TK z 15 maja 2007 r. w sprawie
P 13/06).
2.2.3. W niniejszej sprawie istnienie przesłanki funkcjonalnej polega na tym, że – jak wskazał sąd pytający – orzeczenie o
niekonstytucyjności art. 54 ust. 1 Pun zobliguje sąd pytający do przekazania złożonego przez dłużnika zażalenia do sądu II
instancji, natomiast orzeczenie o zgodności art. 54 ust. 1 Pun z Konstytucją – do odrzucenia zażalenia jako niedopuszczalnego.
Odpowiedź Trybunału na pytanie prawne Sądu Rejonowego przesądzi zatem o sposobie rozstrzygnięcia sprawy zawisłej przed tym
sądem. Zależność między odpowiedzią na pytanie prawne Sądu Rejonowego a rozstrzygnięciem sprawy, w związku z którą pytanie
prawne zostało zadane, jest zatem oparta na bezpośredniej i ścisłej relacji między treścią kwestionowanego art. 54 ust. 1
Pun a stanem faktycznym sprawy, w związku z którą postawione zostało pytanie prawne. Tym samym w powyższym zakresie wymaganie
przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego Sądu Rejonowego zostało spełnione.
Jednocześnie Trybunał zwraca uwagę, że – jak wynika z opisu stanu faktycznego sprawy – oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości
nastąpiło na podstawie art. 13 ust. 1 Pun, tj. z uwagi na brak majątku dłużnika pozwalającego na zaspokojenie kosztów postępowania
upadłościowego. Art. 13 ust. 2 Pun w sprawie rozpatrywanej przez sąd pytający nie był stosowany. Pytanie prawne Sądu Rejonowego
– w części, w jakiej dotyczy kontroli konstytucyjności art. 54 ust. 1 Pun w zakresie, w jakim przepis ten nie przyznaje prawa
do zaskarżenia przez dłużnika, niebędącego wnioskodawcą, postanowienia o oddaleniu na podstawie art. 13 ust. 2 Pun wniosku
o ogłoszenie upadłości – nie spełnia zatem przesłanki funkcjonalnej. Z tego względu Trybunał postanowił umorzyć w tym zakresie
postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 uTK z 1997 r. w związku z art. 134 pkt 3 uTK.
3. Problem konstytucyjny.
Problem konstytucyjny w niniejszej sprawie sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy wynikające z art. 54 ust. 1 Pun pozbawienie
dłużnika, niebędącego wnioskodawcą, możliwości zaskarżenia postanowienia oddalającego wniosek o ogłoszenie upadłości na podstawie
art. 13 ust. 1 Pun, stanowi ograniczenie prawa do sądu przez wyłączenie prawa do kontroli instancyjnej. Zarówno z petitum pytania prawnego, jak i jego uzasadnienia wynika, że zdaniem sądu pytającego dla oceny konstytucyjności kwestionowanego unormowania
zasadnicze znaczenie mają wzorce kontroli wynikające z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Problem
konstytucyjny w niniejszej sprawie dotyczy zatem tego, czy wynikające z art. 54 ust. 1 Pun pozbawienie dłużnika, niebędącego
wnioskodawcą, możliwości zaskarżenia postanowienia oddalającego wniosek o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 ust. 1
Pun, pozostaje w zgodzie z zasadą dwuinstancyjności postępowania sądowego, wyrażoną w art. 176 ust. 1 Konstytucji, oraz zasadą
zaskarżalności orzeczeń, wynikającą z zasady sprawiedliwości proceduralnej, a mającą zakorzenienie w art. 45 ust. 1 i art.
78 Konstytucji.
4. Wzorce konstytucyjne: art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.
4.1. Stosownie do art. 45 ust. 1 Konstytucji, każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej
zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Prawo do sądu gwarantowane w art. 45 ust. 1 Konstytucji, jak wielokrotnie
wskazywał Trybunał, obejmuje w szczególności: prawo dostępu do sądu (prawo uruchomienia procedury), prawo do odpowiedniego
ukształtowania procedury (zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności) oraz prawo do wyroku sądowego (prawo do uzyskania
wiążącego rozstrzygnięcia) – (por. wyroki TK z: 12 marca 2002 r. w sprawie P 9/01; 24 października 2007 r. w sprawie SK 7/06;
16 listopada 2011 r. w sprawie SK 45/09; 28 października 2015 r. w sprawie SK 9/14). Trybunał podkreślał też, że „[w] państwie
prawnym prawo do sądu nie może być rozumiane jedynie formalnie, jako dostępność drogi sądowej w ogóle, lecz i materialnie,
jako możliwość prawnie skutecznej ochrony praw na drodze sądowej” (uchwała z 25 stycznia 1995 r. w sprawie W 14/94; zob. również
wyrok TK z 12 marca 2002 r. w sprawie P 9/01). W 2007 r. Trybunał uzupełnił te elementy prawa do sądu o „prawo do odpowiedniego
ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy” (wyrok TK z 24 października 2007 r. w sprawie SK 7/06). Ponadto
Trybunał uznał za element prawa do sądu prawo do wykonania prawomocnego orzeczenia sądowego w postępowaniu egzekucyjnym (por. wyrok
z 4 listopada 2010 r. w sprawie K 19/06).
Konstytucja formułuje wymagania dotyczące właściwego ukształtowania prawa do sądu, w szczególności w art. 77 ust. 2, art.
78 i art. 176 Konstytucji (por. wyrok TK z 22 października 2015 r. w sprawie SK 28/14). Jednym z elementów prawa do sprawiedliwego
rozpatrzenia sprawy, jako element prawa do sprawiedliwej procedury, jest tym samym prawo do zaskarżenia orzeczenia wydanego
w I instancji oraz rozpoznanie sprawy w postępowaniu dwuinstancyjnym.
Jak Trybunał wskazał powyżej, dla oceny konstytucyjności unormowania kwestionowanego w tej sprawie zasadnicze znaczenie mają
wzorce kontroli wynikające z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Takie określenie wzorców kontroli
przez sąd pytający wskazuje na to, że zgłoszony zarzut niezgodności kwestionowanej regulacji należy odnieść do aspektu prawa
do sądu, z którego wynika gwarancja takiego ukształtowania procedury sądowej, aby zapewniony był sprawiedliwy dostęp do dwuinstancyjnego
postępowania sądowego.
4.2. Zgodnie z dyspozycją art. 78 Konstytucji: „Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej
instancji. Wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżania określa ustawa”. Treścią art. 78 Konstytucji jest ustanowienie prawa
stron każdego postępowania do uruchamiania procedury weryfikującej prawidłowość wszelkich rozstrzygnięć wydawanych przez organ
działający w charakterze I instancji (zob. L. Garlicki, uwagi do art. 78, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 5, Warszawa 2007, s. 1). W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wielokrotnie podkreślano przy tym, że wyrażone w art.
78 Konstytucji prawo podmiotowe stanowi bardzo istotny czynnik urzeczywistniania tzw. sprawiedliwości proceduralnej. Zasada
sprawiedliwości proceduralnej winna zatem wyznaczać kierunek interpretacji przywołanego przepisu Konstytucji. Dokonując jego
wykładni, trzeba mieć na względzie konieczność zorganizowania procesu podejmowania danego rozstrzygnięcia w taki sposób, by
mogło ono zostać uznane za rzetelne (por. wyrok TK z 25 lipca 2013 r. w sprawie SK 61/12). Na tym tle ujawnia się ratio legis art. 78 Konstytucji: dwuinstancyjność postępowania ma na celu zapewnienie zapobiegania pomyłkom i arbitralności w I instancji
(por. wyroki TK z: 10 lipca 2000 r. w sprawie SK 12/99; 27 marca 2007 r. w sprawie SK 3/05; 31 marca 2009 r. w sprawie SK
19/08; 25 lipca 2013 r. w sprawie SK 61/12).
Trybunał Konstytucyjny sformułował przy tym pogląd, że pozbawienie możliwości odwołania w postępowaniu sądowym nie oznacza
automatycznie naruszenia prawa do sądu. Wynika to wprost z brzmienia art. 78 Konstytucji. Norma ta nie ma znaczenia absolutnego,
ponieważ zgodnie z jej treścią ustawa może przewidywać wyjątki od możliwości odwołania. W świetle orzecznictwa TK odstępstwo
od reguły wyznaczonej treścią normatywną art. 78 Konstytucji powinno być podyktowane szczególnymi okolicznościami, które usprawiedliwiałyby
pozbawienie strony postępowania środka odwoławczego (por. wyroki TK z: 12 czerwca 2002 r. w sprawie P 13/01; 18 października
2004 r. w sprawie P 8/04; 5 lipca 2005 r. w sprawie SK 26/04). Wyjątki te jednak muszą się mieścić w granicach swobody regulacyjnej,
wyznaczonej m.in. zasadą proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji) i racjonalności ograniczenia (por. wyrok TK z 18 kwietnia
2005 r. w sprawie SK 6/05; por. także L. Garlicki, uwagi do art. 78, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 5, Warszawa 2007, s. 10-11).
Art. 78 Konstytucji powinien być interpretowany przy użyciu wykładni systemowej Konstytucji (por. wyroki TK z: 13 czerwca
2006 r. w sprawie SK 54/04; 30 października 2012 r. w sprawie SK 20/11 oraz 22 października 2015 r. w sprawie SK 28/14). W związku
z tym w przypadku postępowania sądowego należy powołany przepis wiązać z treścią art. 176 ust. 1 Konstytucji (por. wyrok TK
z 22 października 2015 r. w sprawie SK 28/14). Wyjątki od zasady zaskarżalności orzeczeń lub decyzji pierwszoinstancyjnych,
dopuszczalne na gruncie art. 78 zdanie drugie Konstytucji, nie mogą prowadzić do naruszenia normy wynikającej z art. 176 ust.
1 Konstytucji, ustanawiającej co najmniej dwuinstancyjne postępowanie sądowe i nieprzewidującej w tym zakresie żadnych odstępstw
(por. wyroki TK z: 5 lipca 2005 r. w sprawie SK 26/04; 22 października 2015 r. w sprawie SK 28/14).
4.3. Trybunał Konstytucyjny podkreślał wielokrotnie, że prawo do sądu wzmacnia gwarancja instancyjności jako proceduralna
zasada postępowania sądowego i administracyjnego. W ścisłym związku z art. 45 i art. 78 Konstytucji pozostaje zatem art. 176
wyrażający bardziej stanowczo zasadę dwuinstancyjności postępowania. Konstytucyjna zasada dwuinstancyjności wzmacnia prawo
do sądu, gwarantując proceduralną kontrolę postępowania sądowego (por. wyrok TK z 12 maja 2003 r. w sprawie SK 38/02).
Art. 176 ust. 1 Konstytucji, odnoszący się do postępowania sądowego, stanowi, że „Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne”.
Wyrażona przez ten przepis zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego jest jednym z istotnych elementów treści prawa do
sądu. Ustrojodawca nie przewidział odstępstw od powyższej zasady. W związku z tym dopuszczalność ustanowienia wyjątków od
zasady zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji, przewidziana w art. 78 Konstytucji, nie dotyczy postępowań sądowych
(por. wyroki TK z: 5 lipca 2005 r. w sprawie SK 26/04; 27 marca 2007 r. w sprawie SK 3/05; 12 stycznia 2010 r. w sprawie SK
2/09; 22 października 2015 r. w sprawie SK 28/14).
Art. 176 ust. 1 Konstytucji jest przepisem ustrojowym, określa sposób zorganizowania procedur sądowych, a w konsekwencji –
sposób zorganizowania systemu sądów (por. postanowienia TK z: 1 lipca 2010 r. w sprawie Ts 6/10; 7 grudnia 2009 r. w sprawie
Ts 87/09; 16 listopada 2011 r. w sprawie Ts 124/11). Jednocześnie, art. 176 ust. 1 Konstytucji jest przepisem gwarancyjnym,
bo – dopełniając postanowienia art. 78 Konstytucji – konkretyzuje treść prawa jednostki do zaskarżenia decyzji sądu w postępowaniu
sądowym (por. wyroki TK z: 2 czerwca 2010 r. w sprawie SK 38/09; 30 października 2012 r. w sprawie SK 20/11; L. Garlicki,
uwagi do art. 176, op.cit., s. 2). Nie ulega wątpliwości, że zasada dwuinstancyjności oznacza możliwość zaskarżania orzeczeń kończących postępowanie
w I instancji.
Art. 176 ust. 1 Konstytucji należy rozpatrywać w ścisłym powiązaniu z innymi postanowieniami konstytucyjnymi określającymi
status jednostki. Stanowi bowiem gwarancję ogólnego „prawa do sądu” wynikającego z art. 45 ust. 1 Konstytucji (zob. L. Garlicki,
uwagi do art. 176, op. cit., s. 2). Jeszcze silniej rysują się związki pomiędzy art. 78 a art. 176 Konstytucji. Wskazuje się tu na pokrywanie się ich
zakresów (zob. A. Wróbel, Glosa do trzech wyroków TK: z dnia 6 października 1998 r. (sygn. akt K 36/97), wyrok z dnia 16 marca 1999 r. (sygn. akt SK
19/98), wyrok z dnia 8 grudnia 1998 r. (sygn. akt K 41/97), Przegląd Sejmowy 2000, nr 1, s. 212). Zauważa się, że w art. 78 Konstytucji zostało zawarte ogólne wyrażenie zasady dwuinstancyjności,
gwarancję tę ww. przepis odnosi przy tym do wszelkich procedur (także pozasądowych), w których podejmowane są orzeczenia lub
decyzje w sprawach indywidualnych (zob. L. Garlicki, uwagi do art. 176, op. cit., s. 2-3). Art. 78 Konstytucji pozwala ustawodawcy na określenie wyjątków od zasady dwuinstancyjności. Wyjątki takie wyklucza
natomiast – w odniesieniu do „postępowania sądowego” – art. 176 ust. 1 Konstytucji, a tym samym przepis ten konkretyzuje i
dopełnia ogólniejszą zasadę zawartą w art. 78 Konstytucji.
Wynikająca z art. 176 ust. 1 Konstytucji gwarancja odnosi się do sytuacji, w której sąd sprawuje wymiar sprawiedliwości, a
nie działa jedynie jako organ ochrony prawnej (por. postanowienie z 9 stycznia 2006 r. w sprawie Ts 207/05; wyroki TK z: 12
stycznia 2010 r. w sprawie SK 2/09; 22 października 2015 r. w sprawie SK 28/14). Zdaniem Trybunału, umieszczenie art. 176
ust. 1 w rozdziale VIII Konstytucji „Sądy i Trybunały” nakazuje przyjąć, że użyte w nim pojęcie „postępowanie sądowe” trzeba
łączyć z kompetencją zastrzeżoną przez Konstytucję na rzecz sądów, czyli ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości (art. 175
ust. 1 Konstytucji). Polega ono na stosowaniu prawa w sprawach indywidualnych, na merytorycznym rozstrzyganiu konfliktów indywidualnych.
W tym sensie „postępowanie sądowe” z art. 176 ust. 1 Konstytucji oznacza postępowanie, w którym dochodzi do wydania merytorycznego
orzeczenia co do istoty sprawy (zob. wyroki z: 13 lipca 2009 r. w sprawie SK 46/08; 12 stycznia 2010 r. w sprawie SK 2/09;
30 października 2012 r. w sprawie SK 20/11; 22 października 2015 r. w sprawie SK 28/14).
Jak wskazano w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (por. wyrok TK z 12 stycznia 2010 r. w sprawie SK 2/09), skoro konstytucyjnym
obowiązkiem sprawujących wymiar sprawiedliwości sądów (art. 175 ust. 1 Konstytucji) jest sprawiedliwe oraz jawne rozpoznanie
sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 45 ust. 1 Konstytucji), to „wzmacniającą” konstytucyjne prawo do sądu zasadę dwuinstancyjnego
postępowania (art. 176 ust. 1 Konstytucji) należy powiązać z pojęciem „sprawy” (por. także wyrok z 31 marca 2009 r. w sprawie
SK 19/08). W konsekwencji stanowiący rozwinięcie prawa do zaskarżania orzeczeń wydanych w I instancji ustrojowy obowiązek
ukształtowania dwuinstancyjnego postępowania sądowego odnosi się do sytuacji, w której: a) zachodzi konieczność władczego
rozstrzygnięcia w warunkach niezawisłości, b) na podstawie norm prawnych wynikających z przepisów prawnych, c) o prawach i
wolnościach oznaczonego podmiotu, d) gdy wykluczona jest arbitralność rozstrzygnięcia oraz możliwość rozstrzygnięcia przez
drugą stronę (zob. wyroki TK z: 12 stycznia 2010 r. w sprawie SK 2/09; 22 października 2015 r. w sprawie SK 28/14). Pojęcie
„sprawy” w znaczeniu konstytucyjnym jest autonomiczne i niezależne od ustaw proceduralnych.
Pomimo że zasada dwuinstancyjności odnosi się do postępowania, które ma na celu rozpoznanie konstytucyjnie autonomicznie rozumianej
„sprawy”, Trybunał stwierdził w swoim orzecznictwie, że ustawodawca może, a niekiedy musi, przyznać prawo do zaskarżania orzeczeń,
które nie rozstrzygają „sprawy” (w rozumieniu konstytucyjnym), lecz dotyczą jedynie tzw. kwestii incydentalnych (por. wyroki
TK z: 22 października 2015 r. w sprawie SK 28/14; 12 stycznia 2010 r. w sprawie SK 2/09). Konieczność ustanowienia takich
środków w niektórych kwestiach wpadkowych, niemających charakteru odrębnej sprawy w rozumieniu Konstytucji, może wynikać z
ogólnego wymogu ukształtowania procedury sądowej zgodnie z zasadami sprawiedliwości proceduralnej (por. wyroki TK z: 31 marca
2009 r. w sprawie SK 19/08; 12 stycznia 2010 r. w sprawie SK 2/09; 9 lutego 2010 r. w sprawie SK 10/09; 2 czerwca 2010 r.
w sprawie SK 38/09; 22 października 2015 r. w sprawie SK 28/14).
5. Ocena zgodności art. 54 ust. 1 Pun z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.
5.1. W świetle powyższych ustaleń Trybunał uznał, że – dla oceny zgodności art. 54 ust. 1 Pun w zakresie, w jakim nie przyznaje
prawa do zaskarżenia przez dłużnika, niebędącego wnioskodawcą, postanowienia o oddaleniu na podstawie art. 13 ust. 1 Pun wniosku
o ogłoszenie upadłości, z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji – podstawowe jest pytanie, czy
orzekanie przez sąd w przedmiocie ogłoszenia upadłości jest rozpatrywaniem sprawy w rozumieniu Konstytucji przez sąd działający
jako organ wymiaru sprawiedliwości. Jeżeli tak jest, wówczas brak możliwości zaskarżenia przez dłużnika, niebędącego wnioskodawcą,
postanowienia o oddaleniu na podstawie art. 13 ust. 1 Pun wniosku o ogłoszenie upadłości, do sądu II instancji będzie niezgodny
z zasadą dwuinstancyjności postępowania sądowego wynikającą z art. 176 ust. 1 Konstytucji, zasadą sprawiedliwości proceduralnej
oraz zasadą zaskarżalności orzeczeń wydanych w I instancji, wynikającymi z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji. Jeżeli zaś
orzekanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości nie jest rozpatrywaniem sprawy w rozumieniu Konstytucji przez sąd działający
jako organ wymiaru sprawiedliwości, to art. 176 ust. 1 Konstytucji będzie nieadekwatnym wzorcem kontroli w tej sprawie. Niemniej
konieczne byłoby wówczas rozważenie, czy ze względu na charakter postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości z zasady
sprawiedliwości proceduralnej, wywodzonej z art. 45 ust. 1 Konstytucji, której istotnym aspektem jest zasada zaskarżalności
orzeczeń wydanych w I instancji, wyrażona w art. 78 Konstytucji, nie wynika jednak konieczność ustanowienia dla dłużnika,
niebędącego wnioskodawcą, środka zaskarżenia od postanowienia o oddaleniu na podstawie art. 13 ust. 1 Pun wniosku o ogłoszenie
upadłości.
5.2. W postępowaniu upadłościowym wyróżnia się dwie podstawowe fazy: postępowanie w sprawie ogłoszenia upadłości oraz postępowanie
upadłościowe w ścisłym znaczeniu (por. orzeczenie SN z 11 marca 1998 r. w sprawie III CKN 410/97, OSNC.1998.10.172). Pierwsze
z nich ma cechy postępowania rozpoznawczego – obejmuje postępowanie związane z oceną przesłanek oraz ogłoszeniem upadłości
i kończy się wydaniem postanowienia w tym przedmiocie. Na rozpoznawczy charakter postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości
jako sui generis postępowania cywilnego wskazuje się w piśmiennictwie prawniczym (por. P. Pogonowski, Dopuszczalność zażalenia w postępowaniu upadłościowym – Zagadnienia wybrane, Przegląd Prawa Handlowego 2005, z. 12, s. 56-57). W pierwszym, rozpoznawczym stadium postępowania orzeka sąd upadłościowy.
Celem postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości jest ustalenie, czy istnieją podstawy ogłoszenia upadłości. W celu ustalenia
tych okoliczności sąd może przeprowadzić postępowanie dowodowe, w szczególności zarządzić wysłuchanie dłużnika oraz wierzyciela
będącego wnioskodawcą. W świetle przepisów ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze obowiązujących w dniu wniesienia pytania
prawnego, sąd mógł także dopuścić dowód z opinii biegłego w celu zbadania stanu przedsiębiorstwa oraz zachowania przez dłużnika
terminu dla zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Momentem granicznym obu stadiów postępowania upadłościowego jest wydanie
przez sąd upadłościowy postanowienia o ogłoszeniu upadłości, w którym wyznaczone zostają dwa centralne podmioty drugiej fazy
postępowania – syndyk masy upadłości i nadzorujący go sędzia-komisarz. Drugie stadium – regulujące postępowanie upadłościowe
po ogłoszeniu upadłości – ma charakter postępowania wykonawczego zmierzającego do likwidacji majątku upadłego i dokonania
podziału funduszy masy upadłości (por. wyrok TK z 20 listopada 2007 r. w sprawie SK 57/05).
Postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości, czyli w pierwszej z powyżej wyróżnionych faz, spełnia wyżej wyszczególnione
przesłanki postępowania, które ma na celu rozpoznanie konstytucyjnie autonomicznie rozumianej „sprawy” (por. III.4.3. uzasadnienia).
Odnosząc się do ww. przesłanek: a) sprawy o ogłoszenie upadłości rozpoznaje sąd upadłościowy w składzie trzech sędziów zawodowych.
Sądem upadłościowym jest sąd rejonowy – sąd gospodarczy; b) orzeczenie kończące postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości
rozstrzyga o sytuacji prawnej dłużnika, wywierając skutki prawne także w odniesieniu do innych podmiotów (w szczególności
jego wierzycieli); skutki postanowienia o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 Pun dla sytuacji prawnej
dłużnika (w zakresie wpisów w KRS oraz kosztów postępowania) zostały przedstawione w pytaniu prawnym Sądu Rejonowego (por.
I.1.2. uzasadnienia); c) postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości jest uregulowane w ustawie - Prawo upadłościowe,
które to przepisy zawierają niezbędne gwarancje procesowe dla uczestników postępowania. A zatem, należy uznać, że orzekanie
przez sąd w przedmiocie ogłoszenia upadłości jest rozpatrywaniem sprawy w rozumieniu Konstytucji przez sąd działający jako
organ wymiaru sprawiedliwości.
5.3. Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, Trybunał orzekł, że art. 54 ust. 1 Pun w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa
do zaskarżenia przez dłużnika, niebędącego wnioskodawcą, postanowienia o oddaleniu na podstawie art. 13 ust. 1 Pun wniosku
o ogłoszenie upadłości, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Trybunał zauważa,
że zagwarantowanie dłużnikowi, niebędącemu wnioskodawcą, prawa zaskarżenia postanowienia o oddaleniu na podstawie art. 13
ust. 1 Pun wniosku o ogłoszenie upadłości, zapewni dłużnikowi możliwość zakwestionowania orzeczenia sądu mającego rozstrzygające
znaczenie dla jego sytuacji prawnej i ekonomicznej.
6. Ocena zgodności art. 54 ust. 1 Pun z art. 20 i art. 22 Konstytucji.
Wskazywane przez sąd pytający „faktyczne ograniczenie konstytucyjnie zagwarantowanej wolności działalności gospodarczej” jest
rezultatem – jak zwraca uwagę sąd pytający – faktu ujawnienia informacji o niewypłacalności podmiotu gospodarczego w Krajowym
Rejestrze Sądowym. Ograniczenie to jedynie pośrednio wynika zatem z regulacji art. 54 ust. 1 Pun, w sposób bezpośredni jest
natomiast skutkiem zastosowania innych przepisów, w tym w szczególności art. 41 pkt 4 ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym
Rejestrze Sądowym (j.t. Dz.U.2015.1142, ze zm.). Stosownie do tego przepisu, w dziale 4 rejestru przedsiębiorców zamieszcza
się informacje o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 Pun. Przepis ten w pytaniu prawnym nie został
wskazany jako przedmiot kontroli.
W związku z powyższym Trybunał uznał, że art. 20 i 22 Konstytucji nie są adekwatnymi wzorcami kontroli w tej sprawie, wobec
czego orzekł jak w sentencji.
7. Ocena zgodności art. 54 ust. 1 Pun z 77 ust. 2 Konstytucji.
7.1. W orzecznictwie Trybunału utrwalony jest pogląd o „komplementarnym” charakterze art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji
(por. np. wyroki TK z: 8 grudnia 2009 r. w sprawie SK 34/08; 9 czerwca 1998 r. w sprawie K 28/97). Prawo do sądu znajduje
bowiem podstawę zarówno w pozytywnej regulacji art. 45 ust. 1 Konstytucji, jak i w negatywnej formule art. 77 ust. 2 Konstytucji
(por. np. wyroki TK z: 8 grudnia 2009 r. w sprawie SK 34/08; 16 stycznia 2006 r. w sprawie SK 30/05). Zachodzący między tymi
przepisami ścisły związek polega zaś na tym, że art. 77 ust. 2 Konstytucji stanowi uzupełnienie oraz gwarancję art. 45 ust.
1 Konstytucji (por. np. wyroki TK z: 8 grudnia 2009 r. w sprawie SK 34/08; 13 maja 2002 r., w sprawie SK 32/01; 10 maja 2000
r. w sprawie K 21/99). Zarazem przepisy te mają samodzielne znaczenie normatywne.
Znaczenie art. 77 ust. 2 Konstytucji polega na zakazie zamykania przez ustawę drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności
lub praw jednostek. Innymi słowy, ustawa nie może stać na przeszkodzie rozpoznaniu sprawy, w której – nie mogąc skorzystać
z istniejącego i przysługującego prawa lub wolności – jednostka poszukuje ochrony prawnej (por. wyrok TK z 8 grudnia 2009
r. w sprawie sygn. SK 34/08). Niedopuszczalne jest zarówno ustanowienie regulacji wprost wyłączającej orzekanie o naruszonych
prawach i wolnościach, czyli bezpośrednie zamknięcie drogi sądowej, jak i wprowadzenie środków prawnych, których zastosowanie
w praktyce doprowadzi do wyłączenia możliwości orzekania – pośrednie zamknięcie drogi sądowej (por. wyroki TK z: 8 grudnia
2009 r. w sprawie SK 34/08; 12 marca 2002 r. w sprawie P 9/01).
Jak wielokrotnie podkreślał Trybunał, zamknięcie drogi do sądu ma miejsce na przykład wówczas, gdy żaden sąd nie jest właściwy
do rozpoznania sprawy dotyczącej naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw. Z treści art. 77 ust. 2 Konstytucji nie można
natomiast wywodzić wymogów związanych z prawem do zaskarżenia orzeczeń sądowych oraz liczbą instancji, w których sprawa musi
być rozpoznana (por. wyroki TK z: 7 marca 2006 r. w sprawie SK 11/05; 17 listopada 2008 r. w sprawie SK 33/07; postanowienie
TK z 26 lutego 2004 r. w sprawie Ts 119/03).
W tym kontekście Trybunał Konstytucyjny przypomina – zgodnie ze swoim dotychczasowym orzecznictwem – że ustawa zamykająca
pośrednio lub bezpośrednio drogę dochodzenia naruszonych praw i wolności, uniemożliwia zarazem rozpoznanie „sprawy” przez
sąd. Stwierdzenie niezgodności poddanej kontroli regulacji z art. 77 ust. 2 Konstytucji co do zasady oznacza, że regulacja
ta narusza również art. 45 ust. 1 Konstytucji przez to, że pozbawia podmiot, którego prawa i wolności zostały naruszone, możliwości
zwrócenia się do sądu z żądaniem udzielenia ochrony prawnej w konkretnej sprawie (por. wyrok TK z 8 grudnia 2009 r. w sprawie
SK 34/08).
7.2. W postępowaniu, w związku z którym sformułowano pytanie prawne, sprawa została rozpatrzona przez sąd, który rozstrzygnął
o prawach i obowiązkach uczestników postępowania. Kwestia zaskarżalności rozstrzygnięcia sądowego nie jest natomiast przedmiotem
gwarancji określonych w art. 77 ust. 2 Konstytucji. W związku z powyższym Trybunał uznał, że art. 77 ust. 2 Konstytucji nie
jest adekwatnym wzorcem kontroli w tej sprawie.
Z tych względów Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.