1. Skargą konstytucyjną z 6 listopada 2002 r. skarżący Zbigniew Pietkiewicz wniósł o stwierdzenie, że przepis § 9 ust. 2 pkt 8 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 sierpnia 1998 r. w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. Nr 111, poz. 699) oraz pkt 11 załącznika nr 2 „Porządek wewnętrzny oddziału zamkniętego Zakładu Karnego we Włodawie” do decyzji nr 41/2001 dyrektora Zakładu Karnego we Włodawie z 23 listopada 2001 r. w sprawie porządku wewnętrznego w poszczególnych oddziałach Zakładu Karnego we Włodawie, są sprzeczne z art. 32 ust. 1, art. 31 ust. 3 oraz art. 53 ust. 2 i 6 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.

Zdaniem skarżącego wskazane przepisy naruszają jego konstytucyjne wolności i prawa, a to: wolność religii (art. 53 ust. 2 i 6 Konstytucji) – poprzez utrudnianie możliwości nauki religii oraz równość wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji) – poprzez dopuszczenie do nierównego traktowania wobec prawa przez władze publiczne.

Skarga konstytucyjna została oparta na następującym stanie faktycznym:

Skarżący odbywając karę pozbawienia wolności w Zakładzie Karnym we Włodawie zwracał się kilkakrotnie z prośbą o uzyskanie od dyrektora tegoż Zakładu zgody na posiadanie w celi wieży „Samsung” wraz z pilotem i kolumnami, uzasadniając to chęcią odtworzenia nagrań o treści religijnej. W dniu 21 września 2001 r. dyrektor Zakładu Karnego we Włodawie wydał decyzję odmawiającą udzielenia zgody na posiadanie przez skarżącego w celi wskazanego sprzętu. Na powyższą decyzję skarżący złożył zażalenie do Sądu Okręgowego w Lublinie. Postanowieniem z 5 listopada 2001 r. (sygn. akt VI Kow. 284/01) Sąd Okręgowy w Lublinie utrzymał zaskarżoną decyzję w mocy.

W kolejnym postępowaniu rozpoznającym skargę Z. Pietkiewicza na postępowanie administracji Zakładu Karnego we Włodawie, Sąd Okręgowy w Lublinie postanowieniem z 27 listopada 2001 r. (sygn. akt VI Kow. 313/01) zmienił zaskarżoną decyzję dyrektora i zasugerował rozważenie możliwości uwzględnienia prośby dotyczącej korzystania przez skarżącego w celi z wieży „Samsung”. Wobec braku zmiany stanowiska dyrektora Zakładu Karnego we Włodawie skarżący wystosował skargi: do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich oraz do Kancelarii Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej, które przekazane zostały do rozpatrzenia przez Dyrektora Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Lublinie. Dyrektor Okręgowy Inspektoratu Służby Więziennej w Lublinie uznał przedmiotowe skargi za bezzasadne, równocześnie podkreślił, że decyzja dyrektora Zakładu Karnego we Włodawie została wydana zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa i nie miała na celu ograniczenia wolności religijnej skarżącego.

W tej sytuacji skarżący zwrócił się do Prokuratury Rejonowej we Włodawie o wszczęcie dochodzenia w sprawie uniemożliwienia przez dyrektora Zakładu Karnego wykonywania mu praktyk religijnych. Postanowieniem z 30 listopada 2001 r. (sygn. akt Ds. 1809/01) Prokurator Rejonowy we Włodawie odmówił wszczęcia dochodzenia w tej sprawie. Sąd Rejonowy we Włodawie 25 lutego 2002 r. (sygn. akt II Ko 3/02) orzekł o utrzymaniu w mocy zaskarżonego postanowienia Prokuratora Rejonowego we Włodawie.

Dnia 25 listopada 2002 r. skarżący – zachowując termin określony w art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym – wniósł skargę konstytucyjną. W uzasadnieniu skargi wskazał na naruszenie art. 32 ust. 1, art. 31 ust. 3 oraz art. 53 ust. 2 i 6 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.

2. Prokurator Generalny w piśmie z 18 sierpnia 2003 r. nie podzielił stanowiska skarżącego stwierdzając, że zaskarżony przepis § 9 ust. 2 pkt 8 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 sierpnia 1998 r. w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. Nr 111, poz. 699) oraz pkt 11 załącznika nr 2 „Porządek wewnętrzny oddziału zamkniętego Zakładu Karnego we Włodawie” do decyzji nr 41/2001 dyrektora Zakładu Karnego we Włodawie z 23 listopada 2001 r. w sprawie porządku wewnętrznego w poszczególnych oddziałach Zakładu Karnego we Włodawie nie są niezgodne z art. 32 ust. 1, art. 31 ust. 3 oraz art. 53 ust. 2 i 6 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.

W ocenie Prokuratora Generalnego zaskarżony przepis rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 12 sierpnia 1998 r. został wydany zgodnie z art. 249 § 1 kodeksu karnego wykonawczego, który upoważnia Ministra Sprawiedliwości do wydania regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności. Jak wynika z treści § 9 ust. 2 pkt 8 wymienionego rozporządzenia dyrektor każdego zakładu karnego zobligowany jest do określenia „ilości i wymiarów przedmiotów, które skazany może posiadać w celi, oraz sposobu ich przechowywania, w razie potrzeby zasady ich używania”. Na podstawie tego przepisu, dyrektor Zakładu Karnego we Włodawie – w załączniku nr 2 do decyzji nr 41/2001 – określił wymiary radiomagnetofonu, jaki osadzony ma prawo posiadać w celi. Przepisy te, jak zauważa Prokurator Generalny, w żaden sposób nie naruszają konstytucyjnych praw czy wolności, powodują jedynie ich ograniczenie zgodne z naturą odbywanej kary. Ograniczenia takie mieszczą się w granicach dopuszczanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zdaniem Prokuratora Generalnego zaskarżone przepisy w żaden sposób nie naruszają postanowień Konstytucji, lecz służą ich konkretyzacji – w tym przypadku sytuacji osób odbywających karę pozbawienia wolności.

Za nieuzasadniony uznał również Prokurator Generalny zarzut skarżącego, dotyczący niezgodności z art. 32 ust. 1 Konstytucji zaskarżonego przepisu, jako prowadzącego do nieuzasadnionego zróżnicowania więźniów. Jak podnosi Prokurator Generalny, skarżone przepisy nie odnoszą się tylko do skarżącego, lecz do wszystkich osób odbywających karę pozbawienia wolności – w zakresie regulowanym rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości, czy też do wszystkich osadzonych w Zakładzie Karnym we Włodawie – w zakresie unormowań wewnętrznych ustanowionych przez dyrektora Zakładu Karnego we Włodawie. Nie naruszają one art. 32 ust. 1 Konstytucji lecz realizują wyrażoną tam zasadę równości, która występuje w stosunku do wszystkich obywateli znajdujących się w takiej samej sytuacji faktycznej i prawnej.

Jak zauważa Prokurator Generalny, stawianie przez skarżącego tezy, jakoby przedmiotowe ograniczenia, zawarte w zaskarżonych przepisach, powodowały naruszenie art. 53 ust. 2 i 6 Konstytucji nie znajdują uzasadnienia. Brak zgody dyrektora Zakładu Karnego na posiadanie określonego radiomagnetofonu, powoduje – zdaniem skarżącego – niemożność słuchania kaset z treściami religijnymi. Jednak jak wynika z akt sprawy – skarżący posiada w celi radiomagnetofon, który odpowiada określonym w decyzji dyrektora Zakładu Karnego wymiarom. Nie istnieją więc żadne przesłanki, które uzasadniałaby pogląd skarżącego, iż zaskarżone przepisy naruszają jego wolność religii.

3. Pismem z 25 czerwca 2004 r. stanowisko w sprawie zajął Minister Sprawiedliwości, który wniósł o stwierdzenie, że przepis § 9 ust. 2 pkt 8 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 sierpnia 1998 r. w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. Nr 111, poz. 699) jest zgodny z art. 53 ust. 2 i 6 w zw. z art. 31 ust. 3 i z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Powyższe stanowisko zostało oparte na następujących argumentach:

Odnosząc się do zarzutu skarżącego o niezgodności przepisu § 9 ust. 2 pkt 8 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z konstytucyjnymi zasadami równości wobec prawa i równego traktowania przez władze publiczne, wyrażonymi w art. 32 ust. 1 Konstytucji, Minister Sprawiedliwości przytaczając wcześniejsze orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego podkreślił, iż zasada ta oznacza, że wszystkie podmioty (adresaci norm prawnych), charakteryzujące się daną cechą istotną (relewantną) w równym stopniu, mają być traktowane równo, a więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań dyskryminujących, jak i faworyzujących. Treść zaskarżonego przepisu § 9 ust. 2 pkt 8 rozporządzenia adresowana jest do wszystkich osób skazanych na karę pozbawienia wolności (a nie tylko do skarżącego) i w żaden sposób nie różnicuje sytuacji osób odbywających tę karę, lecz w sposób jednoznaczny reguluje prawa i obowiązki tych osób.

Minister Sprawiedliwości zakwestionował również twierdzenie skarżącego, że przepis § 9 ust. 2 pkt 8 rozporządzenia narusza wolność sumienia i wolność wyznania skarżącego (art. 53 ust. 2 i 6 Konstytucji). Zawarte w nim bowiem upoważnienie dla dyrektora zakładu karnego do określenia ilości i wymiarów przedmiotów, które skazany może posiadać w celi nie ogranicza wolności religijnej i prawa do nauki religii skarżącego, a służy jedynie utrzymaniu bezpieczeństwa i porządku wewnętrznego w zakładzie karnym.

W zakresie badania konstytucyjności decyzji nr 41/2001 dyrektora Zakładu Karnego we Włodawie z 23 listopada 2001 r., Minister Sprawiedliwości wniósł o umorzenie postępowania, na podstawie art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.), z uwagi na niedopuszczalność wydania orzeczenia.

Uzasadniając powyższe stanowisko Minister Sprawiedliwości podkreślił, że kontroli Trybunału Konstytucyjnego na mocy art. 188 ust. 3 Konstytucji podlegają przepisy prawa wydawane przez centralne organy państwowe, do których nie można zaliczyć dyrektora Zakładu Karnego. Nadto, jak podnosi Minister Sprawiedliwości, decyzje dyrektorów zakładów karnych uznać należy za tzw. ogólne akty stosowania prawa, które nie są objęte zakresem kognicji Trybunału Konstytucyjnego.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Według petitum skargi Zbigniewa Pietkiewicza, przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego w niniejszej sprawie jest ocena zgodności § 9 ust. 2 pkt 8 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 sierpnia 1998 r. w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. Nr 111, poz. 699) oraz pkt 11 załącznika nr 2 „Porządek wewnętrzny oddziału zamkniętego Zakładu Karnego we Włodawie” do decyzji nr 41/2001 dyrektora Zakładu Karnego we Włodawie z 23 listopada 2001 r. w sprawie porządku wewnętrznego w poszczególnych oddziałach Zakładu Karnego we Włodawie z art. 32 ust. 1, art. 31 ust. 3 oraz art. 53 ust. 2 i 6 Konstytucji.

Zaskarżone rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 sierpnia 1998 r. zostało wydane na podstawie upoważnienia zawartego w art. 249 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 ze zm.). W toku postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym kwestionowana regulacja – § 9 ust. 2 pkt 8 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości – utraciła moc obowiązującą na podstawie ustawy z dnia 24 lipca 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 142, poz. 1380); art. 1 pkt 153 ustawy, zmienił treść upoważnienia, na podstawie którego wydane zostało zaskarżone rozporządzenie.

Zgodnie z § 32 ust. 2 załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz. U. Nr 100, poz. 908), z chwilą wejścia w życie ustawy zmieniającej treść przepisu upoważniającego, akt wykonawczy wydany na podstawie tego przepisu traci moc obowiązującą. Jednakże na mocy przepisów przejściowych (art. 8 ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy) dotychczasowe akty wykonawcze zachowały moc obowiązującą do czasu wydania nowych, ale nie dłużej niż na okres jednego roku.

Nowe rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r., w sprawie regulaminu organizacyjno – porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. Nr 152, poz. 1493) weszło w życie z dniem 1 września 2003 r. Oznacza to, że z tą samą datą utraciło moc, będące przedmiotem zaskarżenia, rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 sierpnia 1998 r. w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności. Wraz z nim moc utracił zakwestionowany przepis § 9 ust. 2 pkt 8 tegoż rozporządzenia.

2. Z punktu widzenia niniejszej skargi kluczowe znaczenie ma więc ustalenie, czy nastąpiła „utrata mocy obowiązującej” zaskarżonego aktu normatywnego, w tym przepisu wskazanego w skardze. Zgodnie bowiem z art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.), Trybunał umarza postępowanie na posiedzeniu niejawnym, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia.

Utrata mocy obowiązującej przez akt normatywny – zgodnie z ustaloną przez Trybunał Konstytucyjny linią orzeczniczą – jako przesłanka umorzenia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (określona w art. 39 ust. 1 pkt 3) występuje dopiero wówczas, kiedy dany przepis nie może być stosowany do jakiejkolwiek sytuacji faktycznej (zob. np.: wyroki TK z: 31 stycznia 2001 r., P. 4/99, OTK ZU nr 1/2001, poz. 5; 11 grudnia 2001 r., SK 16/00, OTK ZU nr 8/2001, poz. 257). To, czy faktycznie doszło do uchylenia w całości zaskarżonego przepisu, należy ustalić na podstawie treści normy derogującej lub przepisu przejściowego. Zatem, jeżeli treść takiej normy pozwala jednoznacznie przyjąć, iż uchylony lub zmieniony przepis utracił w całości moc obowiązującą w tym znaczeniu, że nie może być w ogóle stosowany do żadnych stanów faktycznych, wówczas przyjąć należy wystąpienie obligatoryjnej przesłanki umorzenia postępowania.

Dodatkową okolicznością, przemawiającą za umorzeniem postępowania, jest również fakt, iż mamy do czynienia z całkowitym uchyleniem aktu normatywnego. Jest to – w ocenie Trybunału Konstytucyjnego – sytuacja o odmiennym charakterze niż sytuacja, w której dochodzi li tylko do uchylenia lub zmiany niektórych przepisów aktu. O ile bowiem okoliczność polegająca na uchyleniu lub zmianie niektórych przepisów aktu normatywnego rodzi konieczność dokonania oceny, „czy nastąpiło w rzeczywistości wyłączenie z systemu źródeł prawa wadliwych przepisów”, o tyle całkowite uchylenie aktu normatywnego, wywołuje konieczność umorzenia postępowania (por. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 18 listopada 1998 r., SK 1/98, OTK ZU nr 7/1998, poz. 120). Uchylenie aktu normatywnego powoduje utratę mocy obowiązującej wszystkich norm w nich wyrażonych, co w konsekwencji usuwa możliwość merytorycznego rozpoznania sprawy przez Trybunał Konstytucyjny.

3. Akcesoryjnie Trybunał Konstytucyjny poddał również rozważeniu okoliczność, że treść zakwestionowanego przepisu została powtórzona w jednakowym brzmieniu w nowym rozporządzaniu Ministra Sprawiedliwości. Rozpatrując ten problem Trybunał Konstytucyjny wskazuje w tym miejscu na jedną z najistotniejszych cech postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, tj. na zasadę dyspozycyjności i skargowości. Oznacza ona, że wszczęcie postępowania może nastąpić jedynie na podstawie wniosku, pytania prawnego albo skargi konstytucyjnej uprawnionego podmiotu (art. 31 ust. 1 ustawy o TK). Trybunał Konstytucyjny nie może natomiast wszczynać postępowania z urzędu, a orzekając jest związany „granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi” (art. 66 ustawy o TK). W świetle art. 47 ust. 1 pkt 1-3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, granice zaskarżenia wyznaczane są przez: określenie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji; wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone. W analogicznych uwarunkowaniach proceduralnych, postanowieniem z 10 czerwca 1992 r., (U. 2/92, OTK w 1992 r., cz. II, poz. 17), Trybunał Konstytucyjny uznał, że uchylenie rozporządzenia Rady Ministrów i zastąpienie go nowym pociąga za sobą obowiązek umorzenia postępowania pomimo, że nowe rozporządzenie powtórzyło zaskarżone przepisy.

W świetle poczynionych ustaleń Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że w rozpatrywanej sprawie orzekanie o konstytucyjności zaskarżonego przepisu jest prawnie niedopuszczalne. Przepis będący podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia został uchylony i nie będzie mógł już znaleźć zastosowania w konkretnej sprawie skarżącego. Dokładne określenie w skardze konstytucyjnej granic zaskarżenia konkretnego przepisu, zawartego w akcie już uchylonym i nie obowiązującym nie pozwala też Trybunałowi Konstytucyjnemu na objęcie kontrolą nowego przepisu, mimo jego zbieżności treściowej z przepisami uchylonymi.

4. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że w niniejszej sprawie nie znajduje również zastosowania art. 39 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Zawarta w tym przepisie regulacja stanowi wyjątek od zasady kontroli konstytucyjności aktów normatywnych obowiązujących i, jak każde odstępstwo – nie może być interpretowana rozszerzająco. Dlatego też przyjąć należy, że powołany przepis określa kryterium materialno-prawne oceny aktów normatywnych, które utraciły moc obowiązującą, wyrażające się w „ochronie konstytucyjnych wolności lub praw”. Ponadto wydanie takiego orzeczenia, a więc merytorycznego rozpoznania sprawy, „konieczne” jest dla wspomnianej ochrony.

W rozpatrywanej sprawie Trybunał Konstytucyjny doszedł do wniosku, że wydanie orzeczenia o zakwestionowanym w skardze konstytucyjnej akcie normatywnym – rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości – nie jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw skarżącego. Nie dokonując merytorycznej oceny zasadności skargi, Trybunał zauważa, że w razie stwierdzenia niekonstytucyjności zaskarżonego aktu normatywnego, skarżący nie ma możliwości wznowienia indywidualnego postępowania w sprawie na zasadzie art. 190 ust. 4 Konstytucji.

5. Trybunał Konstytucyjny podziela stanowisko Ministra Sprawiedliwości co do konieczności umorzenia postępowania w zakresie dotyczącym decyzji nr 41/2001 z 23 listopada 2001 r., wydanej przez dyrektora Zakładu Karnego we Włodawie wraz ze stanowiącym jej integralną część załącznikiem nr 2, zawierającym wewnętrzne przepisy porządkowe. Akt ten zalicza się bowiem do tzw. aktów stosowania prawa, a ściślej stosowania rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawiania wolności. Jako taki nie jest objęty zakresem kognicji Trybunału Konstytucyjnego (podobnie, jak i inne akty stosowania prawa). Z tego zatem względu Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 39 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym postanowił umorzyć postępowanie w zakresie dotyczącym wskazanej tu decyzji i jej załącznika nr 2, z powodu niedopuszczalności orzekania.

Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił, jak w sentencji.