Postanowieniem z 14 maja 2003 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił w całości nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej. W uzasadnieniu postanowienia TK odniósł się do zarzutów skargi, jeśli chodzi o art. 393 § 1 pkt 1 k.p.c.

Trybunał w pierwszym rzędzie stwierdził, iż w skardze nie wykazano, w jaki sposób sformułowany w tym przepisie zwrot: „Sąd Najwyższy może odmówić przyjęcia kasacji do rozpoznania” narusza zasady przyzwoitej legislacji poprzez brak jasnego określenia kryteriów, jakimi powinny kierować się organy państwa przy przyjmowaniu sprawy do rozpoznania. W świetle tego uznał, iż nie przedstawiono zarzutu, co do naruszenia przez ten właśnie przepis art. 2 Konstytucji w zakresie wymagań państwa prawnego. Skarżący nie przedstawił bowiem, jakie dodatkowe, inne niż wymienione w rozdziale II Konstytucji wolności i prawa konstytucyjne obywateli wyraża w badanym zakresie art. 2 Konstytucji. Wskazał nadto, iż wbrew twierdzeniom skarżącego, użyty w art. 393 § 1 k.p.c. zwrot „może” nie oznacza pełnej dowolności i braku kryteriów przy przyjmowaniu sprawy do rozpoznania. W przypadku przedstawienia skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy powinien pozostawić bez rozpoznania kasację, o ile nie zachodzą przesłanki określone w art. 393 § 1 pkt 1 lub pkt 2 k.p.c.

W zażaleniu skarżący zarzucił postanowieniu o odmowie nadania biegu, iż ustosunkowano się w nim w ograniczonym tylko zakresie do zarzutów skargi. Przedmiotem skargi były bowiem także zarzuty w stosunku do art. 3933 § 1 pkt 3 k.p.c. Ponadto nie ustosunkowano się w nim do żądania zbadania zgodności zaskarżonych przepisów z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności i art. 14 ust. 1 zd. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Nadto błędnie, zdaniem skarżącego przyjęto, iż zarzut naruszenia art. 2 Konstytucji jest zarzutem samoistnym, podczas gdy zarzut ten – w przypadku – art. 393 § 1 k.p.c. powiązano z jednoczesnym naruszeniem art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności i art. 14 ust. 1 zd. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Zarzut odnośnie naruszenia art. 2 Konstytucji w przypadku art. art. 3933 § 1 pkt 3 k.p.c. został powiązany z jednoczesnym naruszeniem art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

W uzasadnieniu zażalenia skarżący zarzucił nadto postanowieniu TK, iż błędnie przyjęło ono, że przedmiotem zarzutu jest nadmiernie ocenny charakter przesłanek przyjęcia kasacji do rozpoznania, podczas gdy skarżący zarzuca art. 393 § 1 k.p.c. brak jakichkolwiek kryteriów, według których, pomimo zachodzenia podstaw kasacyjnych i nie występowania w sprawie istotnych zagadnień prawnych lub braku potrzeby wykładni przepisów prawnych – jedna kasacja może być przyjęta do rozpoznania, a inna nie.

Jeśli zaś chodzi o art. 3933 § 1 pkt 3 k.p.c. to przepisowi temu w skardze w istocie zarzucono, iż nie spełnia on standardów określoności, jakie stawiane być winny formalnym wymaganiom kasacji.

Na zakończenie petitum uzasadnienia, skarżący dokonał modyfikacji skargi, wnosząc alternatywnie o stwierdzenie niezgodności art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. z art. 2 art. 45 ust. 1 oraz art. 183 ust. 1 Konstytucji (w zw. z art. 1 ust. 1 lit. a ustawy o Sądzie Najwyższym), a także z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

W obszernym uzasadnieniu zażalenia skarżący powtórzył i rozwinął zarzuty samej skargi oraz ustosunkował się krytycznie do wykładni zwrotu „może” zaprezentowanej w uzasadnieniu postanowienia o odmowie nadania biegu skardze.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

W pierwszym rzędzie Trybunał przypomniał, iż z oczywistych względów niedopuszczalne jest badanie zgodności zaskarżonych przepisów z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności i art. 14 ust. 1 zd. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.

Zgodnie bowiem z art. 79 Konstytucji podstawą skargi może być wyłącznie naruszenie przez zaskarżone przepisy konstytucyjnych wolności lub praw. Językowe reguły wykładni tego przepisu wskazują jednoznacznie, iż podstawą kontroli w trybie skargi konstytucyjnej mogą być wyłącznie przepisy Konstytucji RP (por. wyrok TK z 26 lutego 2002 r., sygn. SK 11/01, OTK ZU nr 1/A/2002, poz. 2).

Dlatego też okoliczność, iż w uzasadnieniu postanowienia Trybunału Konstytucyjnego kwestię tę pominięto w żaden sposób nie może zmienić zasadności stanowiska o odmowie nadania biegu skardze w tym zakresie.

Za niedopuszczalną uznać należy także modyfikację skargi o alternatywne stwierdzenie niezgodności art. 393 §1 pkt 1 i 2 k.p.c. z art. 2 art. 45 ust. 1 oraz art. 183 ust. 1 Konstytucji (w zw. z art. 1 ust. 1 lit. a ustawy o Sądzie Najwyższym), a także z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Modyfikacja taka w zażaleniu jest jednak niedopuszczalna, gdyż została dokonana po upływie trzymiesięcznego terminu do złożenia skargi konstytucyjnej (por. postanowienie TK z 22 stycznia 2002 r., sygn. Ts 139/01, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 106). Należy też podkreślić, iż rozszerzenie zakresu skargi konstytucyjnej nie ma wpływu na postępowanie zażaleniowe, którego przedmiotem jest zasadność odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. W postępowaniu tym Trybunał Konstytucyjny bada wyłącznie, czy w chwili wydawania zaskarżonego postanowienia skarga konstytucyjna obarczona była brakami formalnymi uniemożliwiającymi przekazanie jej do merytorycznego rozpoznania.

Zauważyć również należy, iż wbrew twierdzeniom skarżącego art. 2 Konstytucji został powołany w petitum skargi jako samoistny odrębny wzorzec konstytucyjny w przypadku obydwu zaskarżonych przepisów. To samo występuje zresztą w petitum zażalenia. Dopiero w uzasadnieniu zażalenia skarżący powołuje się na powiązanie art. 2 z innymi wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi. Należy jednak podnieść, iż ani w skardze, ani (uzupełniająco) w zażaleniu skarżący nie wykazał, jakie inne, nowe treści w stosunku do zawartych we wskazanych jako wzorce konstytucyjne artykułach 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 zawierać się mają w art. 2 Konstytucji.

Z tego względu za w pełni uzasadnione uznać należy stanowisko TK zawarte w postanowieniu o odmowie nadania biegu skardze w tym zakresie.

Następnie Trybunał rozważył kwestię dopuszczalności zaskarżenia art. 3933 § 1 pkt 3 k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 79 Konstytucji przedmiotem zaskarżenia może być tylko ten akt normatywny, na podstawie którego sąd orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo o obowiązkach skarżącego. Treść postanowienia Sądu Najwyższego o odmowie przyjęcia kasacji do rozpoznania w badanej sprawie nie pozostawia wątpliwości, iż podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia był art. 393 k.p.c. (zarówno § 1 jak i § 2), a nie art. 3933 § 1 pkt 3 k.p.c. Kasacji nie przyjęto bowiem dlatego, iż nie zachodziły przesłanki, o których mowa w art. 393 § 1 i § 2 k.p.c.

SN stwierdził, iż nie występuje w sprawie istotne zagadnienie prawne oraz nie istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądu. Nie stwierdził natomiast, iż istnienie takich przesłanek nie zostało dostatecznie wywiedzione poprzez wskazanie okoliczności uzasadniających przyjęcie kasacji do rozpoznania. Z uzasadnienia postanowienia SN nie wynika zatem, czy kierował się on tym, iż przesłanki przyjęcia do rozpoznania nie zostały wsparte dostatecznie przywołaniem okoliczności uzasadniających przyjęcie do rozpoznania, czy tym, że przesłanki te nie wystąpiły, czy też wreszcie tym, iż kasacja była oczywiście bezzasadna.

W świetle powyższego w pełni podzielić należy stanowisko wyrażone w postanowieniu TK o odmowie nadania biegu skardze w zakresie badania zgodności art. 3933 § 1 pkt 3 kpc z podanymi wzorcami konstytucyjnymi. Przepis ten nie był bowiem podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie zaskarżonej do Trybunału Konstytucyjnego.

Przechodząc na koniec do badania zasadności zażalenia, co do dopuszczalności skargi na niezgodność art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. z art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji TK stwierdził, iż zażalenie zasługuje na uwzględnienie.

Już bowiem sam wzgląd na fakt, iż zaskarżony przepis może być interpretowany w sposób taki, jak to przedstawiono w skardze albo w sposób, jaki reprezentuje część orzecznictwa SN – może mieć istotne znaczenie z punktu widzenia realizacji konstytucyjnego prawa do sądu w zakresie przewidzianym dla kasacji cywilnej. Istotne jest bowiem, z punktu widzenia realizacji prawa do sądu, czy artykuł ten powinien być rozumiany jako ustanawiający przesłanki dla odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania, czy też jako norma kompetencyjna, która dopiero po stwierdzeniu braku tych przesłanek pozwala SN rozważyć możliwość odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania. Rzecz bowiem w tym, iż bez takiego ustalenia trudno jest stwierdzić, czy w istocie SN zbyt dowolnie przyjmuje (odmawia) przyjęcia do rozpoznania te kasacje, które nie spełniają przesłanek, o których mowa w zaskarżonym przepisie.

Z powyższych względów TK postanowił jak w sentencji postanowienia.

W skardze konstytucyjnej złożonej 22 lutego 2003 r. zarzucono, że art. 393 § 1 pkt 1 i 2 oraz art. 3933 § 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) są niezgodne z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Skarga została złożona w oparciu o następujący stan faktyczny. Sąd Wojewódzki w Warszawie wyrokiem z 26 marca 1998 r. oddalił powództwo skarżącego w sprawie o uchylenie uchwały Rady Nadzorczej Spółdzielni Niewidomych „Metal” w Warszawie. Apelacja skarżącego została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 20 kwietnia 2001 r. Od powyższego wyroku skarżący złożył kasację. Sąd Najwyższy postanowieniem z 27 sierpnia 2002 r. odmówił przyjęcia kasacji do rozpoznania. W uzasadnieniu postanowienia Sąd Najwyższy stwierdził, iż w sprawie nie zachodzą przesłanki określone w art. 393 § 1 k.p.c. – nie istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie – równocześnie nie zachodzi wskazana w art. 393 § 2 k.p.c. nieważność postępowania, ani naruszenie prawa w sposób oczywisty przez zaskarżone orzeczenie.

W skardze konstytucyjnej wskazano, iż art. 3933 § 1 k.p.c. jako wymóg formalny środka zaskarżenia, oprócz wskazania podstaw, nakazuje podanie okoliczności, od których uzależnia rozpoznanie kasacji, jednocześnie nie precyzuje, jakie to mają być okoliczności. Narusza to zasadę demokratycznego państwa prawnego oraz prawa do rozpoznania sprawy przez sąd. Ponadto użycie w art. 393 § 1 k.p.c. zwrotu „Sąd Najwyższy może odmówić przyjęcia kasacji do rozpoznania” pozwala na dokonywanie rozstrzygnięć w bardzo ocennych kwestiach merytorycznych i to w składzie jednego sędziego. Słowo „może” pozostawia Sądowi Najwyższemu dowolność decyzyjną bez wskazania jakichkolwiek kryteriów odnośnie przyjęcia sprawy do rozpoznania. Prowadzi to do braku gwarancji do równego wymiaru sprawiedliwości, ogranicza rozpoznanie kasacji do istotnych naruszeń prawa, które równocześnie spełniają przesłanki z art. 393 § 1 k.p.c. Wykonując zarządzenie sędziego Trybunału Konstytucyjnego wzywające do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej skarżący wskazał, iż z art. 2 Konstytucji RP wynika jego prawo do jasnego i jednoznacznego określenia jego obowiązków i sytuacji prawnej w postępowaniu prowadzonym przez organy państwa oraz prawo do jasnego określenia kryteriów, jakimi kierować będą się te organy przy rozpoznawaniu sprawy. Prawa te wywodzi skarżący z zasady zaufania obywateli do państwa oraz zasady przyzwoitej legislacji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Wbrew twierdzeniom zawartym w skardze konstytucyjnej użyte w art. 393 § 1 k.p.c. sformułowanie „może” nie oznacza wcale pełnej dowolności i braku kryteriów w podejmowaniu przez Sąd Najwyższy decyzji o przyjęciu kasacji do rozpoznania. Posługiwanie się zwrotem „może” w języku prawnym nie jest wcale tak oczywiste, jak wskazuje na to skarżący. Zwrot ten ma wiele znaczeń. Jednym ze znaczeń zwrotu „może” jest rozumienie go w ten sposób, że dany podmiot ma kompetencję do dokonania określonej czynności. Udzielenie jakiemuś podmiotowi kompetencji do dokonania określonej czynności konwencjonalnej może być rozumiane w ten sposób, iż tylko czynność tego organu jest „ważna”, innymi słowy wyrażony zostaje w ten sposób zakaz dokonywania tego rodzaju czynności przez inne organy. Udzielenie kompetencji może równocześnie oznaczać, iż organ ma obowiązek dokonania czynności konwencjonalnej, o ile zajdą prawem przewidziane okoliczności. W przypadku przedstawienia skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy powinien pozostawić bez rozpoznania kasację, o ile nie zachodzą przesłanki określone w art. 393 § 1 pkt 1 lub 2 k.p.c. Jeżeli jednak w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, albo istnieje potrzeba wykładni przepisów budzących poważne wątpliwości lub też rozbieżności w orzecznictwie, Sąd Najwyższy ma obowiązek rozpoznać kasację. Trudno, więc mówić o pełnej dowolności w tym zakresie.

Dopuszczalność ograniczeń prawa do kasacji była już przedmiotem orzekania Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał stwierdził, że prawo do rozpoznania kasacji nie ma charakteru prawa konstytucyjnego. Trybunał Konstytucyjny podtrzymuje w tym zakresie pogląd wyrażony w wyroku z 10 lipca 2000 r. (sygn. SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 143), iż samo wyłączenie pewnych spraw spod kontroli kasacyjnej nie narusza prawa do sądu w kształcie, jaki mu nadała obowiązująca Konstytucja, zaś ustawodawca posiada określoną swobodę kształtowania środków zaskarżenia orzeczeń zapadłych w drugiej instancji. Prawo to przysługuje zresztą tylko w granicach określonych w ustawie, która może nie tylko określić tryb zaskarżania, ale i wyłączyć możliwość wniesienia zaskarżenia. Model kasacji przyjęty przez ustawodawcę zwykłego jest niewątpliwie jednym z możliwych rozwiązań prawnych. Nie jest zadaniem Trybunału Konstytucyjnego dokonywanie oceny, czy jest to model najwłaściwszy, najlepiej pasujący do całego modelu procedury cywilnej.

Wywodzone przez skarżącego z art. 2 Konstytucji i z zasady przyzwoitej legislacji prawo do jasnego określenia kryteriów, jakimi powinny kierować się organy państwowe przy rozpoznawaniu jego sprawy nie ma charakteru konstytucyjnego publicznego prawa podmiotowego w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji. Tym samym nie może być ono punktem odniesienia dla oceny konstytucyjności zaskarżonych przepisów.

Należy podkreślić, że szeroki katalog „konstytucyjnych wolności i praw” wymienionych w rozdziale II Konstytucji zasadniczo wyczerpuje pojęcie „konstytucyjnych wolności lub praw”, o którym mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji. Za przejaw woli ustrojodawcy skoncentrowania zakresu skargi konstytucyjnej na prawach i wolnościach wyrażonych expressis verbis w konkretnych postanowieniach konstytucyjnych, uznać można m.in. zamieszczenie właśnie w rozdziale II Konstytucji przepisów wprowadzających przedmiotowe ograniczenie skargi (art. 79 ust. 2), czy też ograniczenie dochodzenia niektórych praw „w granicach określonych w ustawie” (art. 81); (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 23 listopada 1998 r., sygn. SK 7/98, OTK ZU nr 7/1998, poz. 114, s. 629). W konsekwencji powyższego, możliwość odwoływania się przez skarżącego do treści klauzul generalnych, wyrażonych w przepisach rozdziału I Konstytucji, w tym art. 2 należy uznać jako wyjątkową i subsydiarną. Oparcie skargi konstytucyjnej na samoistnym zarzucie naruszenia art. 2 Konstytucji zobowiązuje więc skarżącego do precyzyjnego określenia praw bądź wolności wywodzonych z treści tego przepisu, których naruszenie podnoszone jest w skardze. Chodzi przy tym o wskazanie konstytucyjnych praw bądź wolności przyjmujących normatywną postać praw podmiotowych, w tym znaczeniu, że ich adresatem jest obywatel (bądź inny podmiot prawa), kształtują one jego sytuację prawną, zaś adresat ten ma możność wyboru zachowania się, tzn. spełnienia lub niespełnienia normy (por. Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999, s. 159). Powyższego wymogu nie spełnia natomiast wskazanie tych jedynie norm prawnych, które przyjmując postać zasad ustroju, adresowane są w pierwszym rzędzie do prawodawcy, wyznaczając sposób wykorzystywania przez niego kompetencji do normowania określonych dziedzin życia publicznego (postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 12 grudnia 2000 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 59).

Na koniec należy stwierdzić, że sam zarzut ocennego określenia przesłanek uzasadniających przyjęcie kasacji do rozpoznania nie oznacza automatycznie, iż prowadzi to do braku gwarancji do równego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, szczególnie, gdy określenie tych przesłanek wynika z charakteru środka odwoławczego.

Mając powyższe na względzie należało orzec jak w sentencji.