W skardze konstytucyjnej z 17 maja 2011 r. Małgorzata W. (dalej: skarżąca) wniosła o zbadanie zgodności art. 49 § 1 i art.
206 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.; dalej: k.k.w.) w związku
z art. 79 § 1, art. 618 § 1 pkt 11, art. 619 § 1 i art. 627 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego
(Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) z art. 2, art. 32 oraz art. 42 ust. 2 Konstytucji.
Skarga konstytucyjna została wniesiona na tle następującego stanu faktycznego. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Poznaniu – III Wydział
Karny z 17 lutego 2010 r. (sygn. akt III K 442/08) skarżąca została skazana na karę 1 roku pozbawienia wolności z warunkowym
zawieszeniem jej wykonania na okres 2 lat próby oraz karę grzywny, a także zasądzono od niej na rzecz Skarbu Państwa zwrot
części kosztów sądowych. W postępowaniu tym skarżąca była reprezentowana przez obrońcę z urzędu na podstawie art. 79 § 1 k.p.k.
Od wyroku Sądu Okręgowego skarżąca wniosła apelację. Sąd Apelacyjny w Poznaniu wyrokiem z 13 maja 2010 r. utrzymał zaskarżony
wyrok w mocy. Sąd Okręgowy w Poznaniu postanowieniem z 15 czerwca 2010 r. ustalił koszty postępowania należne Skarbowi Państwa.
Na postanowienie to skarżąca wniosła zażalenie. Sąd Apelacyjny w Poznaniu postanowieniem z 12 sierpnia 2010 r. utrzymał zaskarżone
orzeczenie w mocy.
Skarżąca wystąpiła z wnioskami o umorzenie obciążających ją kosztów sądowych i grzywny, oraz o rozłożenie kosztów sądowych
i grzywny na raty. Sąd Okręgowy w Poznaniu – III Wydział Karny postanowieniem z 27 września 2010 r. (sygn. akt Kd 86/10, III
Ko 673/10) nie uwzględnił wniosku w przedmiocie umorzenia kosztów sądowych i grzywny, orzeczonych wyrokiem Sądu Okręgowego
w Poznaniu z 17 lutego 2010 r., oraz uwzględnił wniosek w przedmiocie rozłożenia należności na raty. Na postanowienie w przedmiocie
nieuwzględnienia wniosku o umorzenie, skarżąca wniosła zażalenie. Sąd Apelacyjny w Poznaniu – II Wydział Karny postanowieniem
z 8 listopada 2010 r. (sygn. akt II AKzw 868/10) utrzymał w mocy zaskarżone postanowienie.
Skarżąca podniosła, że zakwestionowane w petitum skargi przepisy naruszają zasadę sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji), zasadę równości wobec prawa (art. 32 Konstytucji)
oraz prawo do obrony (art. 42 ust. 2 Konstytucji). Przyznanie, zgodnie z art. 79 § 1 k.p.k., obowiązkowego obrońcy z urzędu
oskarżonemu, celem wzmocnienia jego sytuacji procesowej i zabezpieczenie jego praw w toku postępowania, a następnie obciążenie
kosztami sądowymi stoi – zdaniem skarżącej – w wyraźnej sprzeczności ze społecznym odczuciem sprawiedliwości.
Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 7 czerwca 2011 r. pełnomocnik skarżącej został wezwany do usunięcia braków
formalnych skargi konstytucyjnej, w szczególności dokładne określenie sposobu naruszenia konstytucyjnych praw lub wolności
wyrażonych w art. 2, art. 32 oraz art. 42 ust. 2 ustawy zasadniczej przez zakwestionowane przepisy k.k.w. i k.p.k.
W piśmie z 20 czerwca 2011 r., będącym odpowiedzią na zarządzenie sędziego TK, skarżąca ponownie wskazała, że zaskarżone przepisy
naruszają zasadę demokratycznego państwa prawa, zasadę równości wobec prawa oraz prawo do obrony. Skazany prawomocnym wyrokiem
obywatel, któremu została udzielona pomoc prawna z urzędu – mimo złej sytuacji finansowej – zostaje obciążony kosztami obrony,
o którą sam nie wnosił. Kodeks karny wykonawczy dopuszcza możliwość rozłożenia na raty nałożonej grzywny, kosztów procesu,
a także ich umorzenie w całości lub w części, jednakże decyzja w tym przedmiocie uzależniona jest od decyzji i woli sądu.
Skarżąca wskazała, że osoba, która nie miała środków finansowych na pomoc prawną profesjonalnego pełnomocnika i nie wnosiła
o nią, nie może liczyć, w świetle k.p.k. oraz k.k.w., na zwolnienie od ponoszenia kosztów w przypadku wyroku skazującego.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Ma ona gwarantować, że obowiązujące
w systemie prawa akty normatywne nie będą stanowiły źródła ich naruszeń. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji przedmiotem skargi
konstytucyjnej jest wniosek o zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów stanowiących podstawę ostatecznego orzeczenia o prawach
skarżącego. Wskazany przedmiot skargi konstytucyjnej determinuje wymogi formalne, których spełnienie jest konieczne dla stwierdzenia
dopuszczalności skargi konstytucyjnej. Art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.
U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) stanowi, że skarga powinna zawierać wskazanie, jakie konstytucyjne wolności
lub prawa, i w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone. Wymóg precyzyjnego określenia naruszonych praw lub wolności
wynika wprost z zasady wyrażonej w art. 66 ustawy o TK. Zgodnie z nią, Trybunał orzekając jest związany granicami wnoszonej
skargi. Konsekwencją tego unormowania jest, z jednej strony – nałożenie na skarżącego obowiązku szczegółowego przedstawienia
wzorca kontroli kwestionowanych przepisów, z drugiej zaś – niemożność zastąpienia w tym zakresie skarżącego przez działający
z własnej inicjatywy Trybunał Konstytucyjny. Należy jednocześnie podkreślić, że prawidłowe wykonanie powyższego warunku polega
nie tylko na wskazaniu przepisów konstytucyjnych – w ocenie skarżącego – naruszonych kwestionowaną regulacją, ale również
na uprawdopodobnieniu postawionych zarzutów niekonstytucyjności.
W niniejszej sprawie Trybunał uznaje, że skarga nie spełnia powyższych wymogów. W skardze sformułowano zarzut niekonstytucyjności
przepisów k.k.w. i k.p.k., na podstawie których skarżąca otrzymała „obowiązkowego” obrońcę z urzędu, a po uznaniu jej za winną
zarzucanych czynów została obciążona kosztami sądowymi, w tym kosztami z tytułu nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu
przez adwokata. Pomimo wezwania w zarządzeniu sędziego Trybunału Konstytucyjnego skarżąca ograniczyła się jedynie do ogólnego
wskazania postanowień Konstytucji i przywołania wyrażonych w nich zasad. Ani w skardze, ani w piśmie procesowym z 20 czerwca
2011 r. nie przedstawiono argumentów, które uzasadniałyby niekonstytucyjność zakwestionowanych przepisów. Zgodnie z przytoczoną
powyżej zasadą związania granicami skargi konstytucyjnej Trybunał nie może z własnej inicjatywy usunąć braków skargi. Dlatego
też nieokreślenie sposobu naruszenia praw lub wolności w niniejszej sprawie przez skarżącą stanowi samodzielną podstawę odmowy
nadania biegu skardze konstytucyjnej (art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 i art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK).
Ponadto, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że art. 42 ust. 2 Konstytucji stanowi nieadekwatny wzorzec w rozpatrywanej sprawie.
Zgodnie z art. 42 ust. 2 Konstytucji każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich
stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z
urzędu. W procesie karnym prawo do obrony ma wymiar materialny i formalny. Obrona materialna to możność bronienia przez oskarżonego
jego interesów osobiście (np. możność odmowy składania wyjaśnień, prawo wglądu w akta i składania wniosków dowodowych). Obrona
formalna to prawo do korzystania z pomocy obrońcy z wyboru lub z urzędu. Obrońca jest pełnomocnikiem oskarżonego, jego procesowym
przedstawicielem; a głównym zadaniem obrońcy jest ochrona oskarżonego w taki sposób, by cel procesu karnego osiągnięty został
z zagwarantowaniem prawa do obrony. Charakter jego działań determinowany jest interesem prawnym oskarżonego, dla którego ochrony
przepisy procedury karnej przewidują szereg koniecznych uprawnień (por. wyrok z 17 lutego 2004 r., SK 39/02, OTK ZU nr 2/A/2004,
poz. 7). Prawo do obrony nie obejmuje natomiast kwestii dotyczących rozłożenia na raty albo umorzenia należności sądowych
regulowanych przez zakwestionowane przepisy art. 49 § 1 i art. 206 § 2 k.k.w. Trybunał uznaje, że wskazane regulacje nie służą
realizacji prawa do obrony w procesie karnym, dlatego też art. 42 ust. 2 Konstytucji nie stanowi w niniejszej sprawie adekwatnego
wzorca. Jedynie na marginesie należy dodać, że zarzuty skarżącej dotyczące naruszenia prawa do obrony przez wskazane w petitum skargi przepisy są oczywiście bezzasadne. Skarżąca niekonstytucyjność zakwestionowanego unormowania upatruje w konieczności
poniesienia kosztów sądowych nieopłaconej pomocy prawnej, jednocześnie zaznaczając, że przyznanie obrońcy z urzędu służyło
wzmocnieniu jej pozycji procesowej oraz ochronie jej praw w trakcie postępowania. Nie można zatem podzielić zawartych w skardze
twierdzeń, że konieczność poniesienia kosztów sądowych uwzględniających również koszty nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej
przez adwokata z urzędu wynikająca z uznania skarżącej za winną, miała wpływ na prawo do obrony przysługujące w czasie trwania
postępowania. Trybunał uznaje zatem, że wzorzec z art. 42 ust. 2 Konstytucji jest nieadekwatny, a zarzuty dotyczące naruszenia
wyrażonego w nim prawa są oczywiście bezzasadne.
Ponadto, Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że pozostałe postanowienia Konstytucji powołane w niniejszej sprawie – art. 2 oraz
art. 32 Konstytucji nie mogą zostać uznane za samodzielne wzorce kontroli w trybie skargi konstytucyjnej (por. wyrok z 13
stycznia 2004 r., SK 10/03, OTK ZU nr 1/A/2004 poz. 2). W wyroku z 10 lipca 2000 r. w sprawie o sygn. SK 21/99 (OTK ZU nr
5/2000, poz. 144), Trybunał stwierdził, że dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw w trybie skargi konstytucyjnej podstawy
poszukiwać należy nie w ogólnej klauzuli demokratycznego państwa prawnego (art. 2), lecz w konkretnych postanowieniach ustawy
zasadniczej. W odniesieniu do art. 32 Trybunał zaznaczył, że ma on charakter niejako prawa „drugiego stopnia” („metaprawa”),
tzn. przysługuje w związku z konkretnymi normami prawnymi, a nie w oderwaniu od nich, samoistnie. Jeżeli te normy lub działania
nie nawiązują do konkretnych, określonych w Konstytucji wolności i praw, prawo do równego traktowania nie ma w pełni charakteru
prawa konstytucyjnego, a to sprawia, że nie może być chronione za pomocą skargi konstytucyjnej. Artykuł 32 Konstytucji wyraża
przede wszystkim zasadę ogólną i dlatego winien być w pierwszej kolejności odnoszony do konkretnych przepisów Konstytucji,
nawet jeżeli konstytucyjna regulacja danego prawa jest niepełna i wymaga konkretyzacji ustawowej (zob. postanowienie z 24
października 2001 r., SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001 poz. 225).
W tym stanie rzeczy należało odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.