1. W piśmie z 29 czerwca 2009 r. Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: RPO) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem
o zbadanie zgodności § 18 ust. 1 rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z dnia 2 czerwca 2005 r. w sprawie sposobu i
trybu postępowania w sprawach o świadczenia rodzinne (Dz. U. Nr 105, poz. 881, ze zm.; dalej: zaskarżone rozporządzenie) z
art. 5 ust. 4a i art. 23 ust. 5 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz.
992, ze zm.; dalej: ustawa świadczeniowa) oraz z art. 32 w związku z art. 2, z art. 71 ust. 1 i art. 92 ust. 1 Konstytucji.
RPO przedstawił ustawową regulację zasiłku rodzinnego (dalej: zasiłek) oraz sposób obliczania dochodu rodziny, od wysokości
którego zależy prawo do jego otrzymania. Stwierdził, że w świetle upoważnienia zawartego w art. 23 ust. 5 ustawy świadczeniowej,
minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego powinien określić jedynie sposób i tryb postępowania w sprawach o przyznanie
świadczeń rodzinnych (dalej: świadczenia), wstrzymywania lub zawieszenia wypłaty tych świadczeń, a także sposób ustalania
uprawniającego do nich dochodu i wzory rozmaitych wniosków i innych dokumentów. Zdaniem RPO, § 18 ust. 1 zaskarżonego rozporządzenia
nie nasuwał żadnych wątpliwości aż do czasu jego nowelizacji w lipcu 2007 r., natomiast w brzmieniu nadanym tą nowelizacją
uszczegóławia regulację ustawową w sposób wykraczający poza treść ustawowego upoważnienia. Właściwy minister nie został upoważniony
do powiązania okresu uzyskiwania przez członka rodziny dodatkowego dochodu po roku kalendarzowym poprzedzającym okres zasiłkowy
(stanowiącym podstawę wyliczenia dochodu na potrzeby ustawy świadczeniowej; dalej: rok poprzedni) z koniecznością uzyskiwania
tego dochodu w czasie orzekania o prawie do świadczenia. Zgodnie z art. 5 ust. 4a ustawy świadczeniowej, uzyskanie dochodu
przez członka rodziny powoduje ustalenie prawa do zasiłku na podstawie dochodu rodziny powiększonego o uzyskany dochód, jednak
w opinii wnioskodawcy zaskarżone rozporządzenie, mieszczące się w granicach upoważnienia, powinno regulować jedynie tryb,
nie zaś materialnoprawne warunki nabywania świadczeń. Tymczasem z zaskarżonego przepisu wynika, że dochody uzyskane przez
członka rodziny po upływie roku poprzedniego (na podstawie którego ustalany ma być dochód rodziny uprawniający do uzyskania
świadczeń) będą doliczane do dochodu tylko wówczas, kiedy osoba będzie tenże dochód otrzymywać w dniu ustalania prawa do świadczenia.
Oznacza to zamieszczenie w akcie wykonawczym materii ustawowej, gdy tymczasem rozporządzenia mogą zawierać jedynie uregulowania
dopełniające i uszczegóławiające regulację ustawową, a i to pod warunkiem spełnienia wymagań określonych w art. 92 ust. 1
Konstytucji.
W tych okolicznościach RPO uznał zaskarżony przepis za wykraczający poza granice upoważnienia ustawowego ze względu na wprowadzenie
nieustanowionego ustawą świadczeniową wymogu otrzymywania dochodu w dniu ustalania prawa do świadczeń. Prowadzi to do modyfikacji
kręgu podmiotów, których dodatkowe dochody będą stanowić podstawę zwiększenia dochodu uprawniającego do świadczeń. W związku
z tym przepis ów powinien zostać uznany za niezgodny z art. 5 ust. 4a ustawy świadczeniowej oraz z art. 92 ust. 1 Konstytucji,
gdyż nie został wydany w celu wykonania ustawy.
W opinii RPO, § 18 ust. 1 zaskarżonego rozporządzenia budzi też wątpliwości co do zgodności z art. 32 Konstytucji, bo z zasady
równości wynika nakaz jednakowego traktowania podmiotów w obrębie określonej kategorii. Konieczna jest więc ocena kryteriów,
na podstawie których prawodawca różnicuje sytuację prawną podmiotów.
Celem § 18 ust. 1 zaskarżonego rozporządzenia jest ustalenie faktycznego dochodu rodziny osoby ubiegającej się o świadczenia,
w sytuacji gdy rodzina ta uzyskała dodatkowe dochody po roku, z którego dochody stanowią podstawę ustalenia prawa do zasiłku.
Objęte wnioskiem przepisy tego aktu różnicują krąg podmiotów ze względu na czas uzyskiwania dodatkowych dochodów. Osobom,
które uzyskały takie dochody, ale utraciły je przed dniem ustalania prawa do świadczeń, dochód nie zostanie zwiększony. Natomiast
osobom, które dodatkowy dochód uzyskują w dniu ustalania prawa do świadczeń, wymiar dochodu rodziny zostanie podwyższony.
Zdaniem RPO, zakwestionowany przepis nie realizuje celu ustawowego, a mianowicie ustalenia faktycznej sytuacji materialnej
(dochodowej) rodziny, która powinna stanowić punkt odniesienia dla ustalania prawa do pomocy finansowej świadczonej przez
państwo. Przyjęta konstrukcja nie ma charakteru proporcjonalnego, gdyż powodować może, że osoby, które uzyskały dochód tuż
przed złożeniem wniosku o świadczenia i nadal go uzyskują, będą tracić prawo do świadczeń. Znajdą się zatem w gorszej sytuacji
niż osoby, które ten dochód uzyskiwały przez dłuższy czas i utraciły go przed złożeniem wniosku o przyznanie świadczenia.
Prowadzi to do niesprawiedliwego i dyskryminującego ograniczenia szans niektórych rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji
materialnej tylko dlatego, że rodzic otrzymywał dochód w dniu ustalania prawa do świadczeń.
RPO zwrócił uwagę, że z art. 71 ust. 1 Konstytucji wynikają określone obowiązki państwa, które − prowadząc politykę społeczną
i ekonomiczną − jest zobowiązane do uwzględniania dobra rodziny. Jednym z przejawów tej polityki jest pomoc władz publicznych
udzielana rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej. Do szczególnej pomocy władz publicznych mają
prawo rodziny wielodzietne, a także niepełne. Zdaniem wnioskodawcy, § 18 ust. 1 zaskarżonego rozporządzenia pozostaje w sprzeczności
z tym wzorcem kontroli, ponieważ zamiast uzależniać wsparcie rodzin od ich rzeczywistego dochodu − wprowadza nieuzasadnione
kryterium różnicujące.
2. Minister Pracy i Polityki Społecznej (dalej: MPiPS) przedstawił wyjaśnienia w piśmie z 14 sierpnia 2009 r. Stwierdził,
że generalną zasadą jest ustalanie prawa do świadczeń na podstawie dochodów z roku poprzedniego. Jednak ze względu na możliwość
zmiany sytuacji finansowej rodziny, wprowadzone zostały przepisy dotyczące uzyskania i utraty dochodu, stanowiące wyjątek
od tej generalnej zasady. W razie uzyskania przez członka rodziny dochodu w roku składania wniosku (dalej: rok bieżący), do
dochodu rodziny dodaje się miesięczną kwotę uzyskanego dochodu, o ile jest on otrzymywany w dniu ustalania prawa do świadczeń.
Celem regulacji jest ustalenie faktycznego dochodu rodziny ubiegającej się o świadczenia, a zmiana brzmienia przepisu w 2007
r. miała na celu zapobieżenie wcześniej występującym sytuacjom, w których organy ustalające prawo do świadczeń dodawały do
dochodu rodziny dochód uzyskany po upływie roku poprzedniego, mimo że dochód ten nie był już uzyskiwany przez wnioskodawcę
(powodowało to, że osoby te nie otrzymywały świadczeń, mimo iż ich dochód w momencie ustalania prawa do świadczeń nie przekraczał
kryterium dochodowego, co prowadziło do różnego traktowania osób, których dochody w momencie ustalania prawa do świadczeń
znajdowały się na tym samym poziomie).
W związku z powyższym MPiPS nie podzielił argumentacji RPO i stwierdził, że to właśnie zmiana zaskarżonego rozporządzenia
doprowadziła do udzielania pomocy publicznej osobom, które w okresie otrzymywania świadczeń znajdują się faktycznie w trudnej
sytuacji materialnej.
3. W piśmie z 5 maja 2010 r. Prokurator Generalny zajął stanowisko, że § 18 ust. 1 zaskarżonego rozporządzenia jest zgodny
z art. 23 ust. 5 i art. 5 ust. 4a ustawy świadczeniową oraz z art. 2, art. 32, art. 71 ust. 1 i art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, minister nie przekroczył granic upoważnienia zawartego w art. 23 ust. 5 ustawy świadczeniowej
i nie naruszył jej art. 5 ust. 4a, wobec czego nie złamał również art. 92 ust. 1 Konstytucji. Organ ten został bowiem upoważniony
między innymi do określenia sposobu ustalania dochodu uprawniającego do świadczeń. Użyty w art. 23 ust. 5 ustawy świadczeniowej
wyraz „sposób” oznacza określoną metodę, czy formę wykonania czegoś, a wyraz „ustalenie” oznacza szczegółowe określenie czegoś,
rozstrzygnięcie, zdecydowanie o ostatecznej formie. Prowadzi to Prokuratora Generalnego do wniosku, że prawodawca upoważniony
został do określenia w akcie wykonawczym szczegółowej metody określania dochodu uprawniającego do świadczeń. Delegacja ustawowa
nie upoważnia do modyfikacji materialnoprawnych przesłanek nabycia prawa do świadczeń określonych ustawą świadczeniowej, ale
też kwestionowany przepis zaskarżonego rozporządzenia tego nie czyni, a więc nie wykracza poza granice upoważnienia.
Prokurator Generalny stwierdził, że prawo do świadczeń ustawa przyznaje rodzinom wychowującym dzieci i znajdującym się w trudnej
sytuacji materialnej, mierzonej kryterium dochodowym. Stosownych ustaleń dokonuje się na podstawie dochodu rodziny z roku
poprzedniego, jednak ustawodawca wprowadził mechanizm aktualizacji, polegający na zmniejszeniu go, jeśli członek rodziny ów
dochód utracił (art. 5 ust. 4 ustawy świadczeniowej), oraz podwyższeniu, gdy uzyskał on dodatkowy dochód (art. 5 ust. 4a ustawy
świadczeniowej). Taka konstrukcja korygowania wielkości dochodu osiąganego w roku poprzednim pozwala na ustalenie przeciętnego
aktualnego dochodu rodziny ubiegającej się o świadczenia, ponieważ dochód rodziny może zostać zmniejszony w razie utraty źródła
dochodu, albo podwyższony, jeśli nastąpiło uzyskanie nowego źródła dochodu.
W opinii Prokuratora Generalnego, z ustawowej regulacji wynika, że korygowanie dochodu ma na celu ustalenie faktycznej sytuacji
dochodowej rodziny na dzień ustalania prawa do świadczeń.
Analiza niezakwestionowanych we wniosku art. 5 ust. 4 i 4a ustawy świadczeniowej doprowadziła Prokuratora Generalnego do wniosku,
że w sytuacji uzyskania w roku bieżącym przez członka rodziny dochodu, a następnie jego utraty (przed rozpoczęciem okresu
zasiłkowego), do ustalenia rzeczywistego dochodu na dzień ustalenia prawa do świadczeń niezbędne byłoby przeprowadzenie dwóch
operacji: zwiększającej przeciętny miesięczny dochód z roku poprzedniego o miesięczną kwotę dochodu uzyskanego, a następnie
− pomniejszającej ustaloną w ten sposób wysokość dochodu o tę samą kwotę − jako o miesięczną kwotę dochodu utraconego.
Z § 18 ust. 1 zaskarżonego rozporządzenia wynika – w opinii Prokuratora Generalnego − że dochód rodziny z roku poprzedniego
jest zwiększany o dodatkowy dochód z roku bieżącego tylko wtedy, gdy jest uzyskiwany w dacie ustalania prawa do świadczeń.
Jeśli zaś nie jest uzyskiwany w dacie ustalania prawa do świadczenia, to dochód z roku poprzedniego nie zostaje zwiększony.
Tym samym, § 18 ust. 1 zaskarżonego rozporządzenia pozostaje w ścisłym związku z ustawą świadczeniową (przewidującą korygowanie
wielkości dochodu uzyskanego w roku poprzednim), nie ustanawia natomiast dodatkowych materialnoprawnych warunków nabycia prawa
do świadczeń, a tym samym nie modyfikuje kręgu podmiotów uprawnionych do świadczeń. Wobec tego, przepis nie może być – zdaniem
Prokuratora Generalnego − uznany za wykraczający poza granice upoważnienia ustawowego i niezgodny z art. 5 ust. 4a ustawy
świadczeniowej. W tych okolicznościach zgodny jest on również z art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Prokurator Generalny nie podzielił również zarzutu naruszenia zasady równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji), a przez to zakazu
dyskryminacji (art. 32 ust. 2 Konstytucji), ani art. 2 i art. 71 ust. 1 Konstytucji. Stwierdził, że wprawdzie zaskarżony przepis
w różny sposób traktuje osoby ubiegające się o świadczenia, charakteryzujące się generalną cechą wspólną − osiąganiem w roku
poprzednim dochodu na zbliżonym poziomie oraz uzyskaniem dodatkowego dochodu w roku następnym, niemniej kryterium różnicującym
tę grupę podmiotów jest to, czy w dniu ustalania prawa do świadczeń uzyskują one dodatkowy dochód, czy też przed tym dniem
dochód taki utraciły. Kryterium to – w opinii Prokuratora Generalnego − spełnia konstytucyjne wymagania dopuszczalności różnicowania
podmiotów podobnych. Wynika to z faktu, że prawo rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej do świadczeń uzależnione
zostało od wielkości osiąganego dochodu w rodzinie (w przeliczeniu na jednego jej członka) w roku poprzednim; jednocześnie
jednak ustawodawca, chcąc zapewnić, że przewidziane ustawą świadczeniową formy pomocy trafią do rodzin faktycznie znajdujących
się w trudnej sytuacji dochodowej, wprowadził instrumenty umożliwiające ustalenie rzeczywistej sytuacji rodziny na dzień ustalania
prawa do świadczeń. Paragraf 18 ust. 1 zaskarżonego rozporządzenia pozostaje w związku z art. 5 ust. 4 i 4a ustawy świadczeniowej
i realizuje cel tych przepisów, którym jest ustalenie faktycznej sytuacji dochodowej rodziny i, w rezultacie, skierowanie
pomocy finansowej do rodzin spełniających kryterium dochodowe.
Prokurator Generalny stwierdził, że ustawa świadczeniowa stanowi jedną z form realizacji wyrażonego w art. 71 ust. 1 Konstytucji
prawa rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej do pomocy państwa, a ustawowe rozwiązania dotyczące korygowania
wysokości osiąganego dochodu służą temu, by świadczenia trafiały do rodzin rzeczywiście potrzebujących wsparcia finansowego.
Dlatego też regulacji zaskarżonego rozporządzenia, upraszczającej sposób ustalania rzeczywistej sytuacji dochodowej rodziny
(na dzień ustalania prawa do takiej pomocy) nie można ocenić jako naruszającej art. 71 ust. 1 Konstytucji.
Prokurator Generalny podkreślił, że na gruncie ustawy świadczeniowej sytuacja majątkowa rodziny, rozumiana jako stan majątku
zgromadzonego w związku z uzyskaniem dodatkowego dochodu, nie ma znaczenia. Istotna jest jednak wielkość faktycznie osiąganych
dochodów, służących zaspokajaniu bieżących potrzeb dzieci, na dzień ustalania prawa. W tej sytuacji autor stanowiska nie podzielił
poglądu wnioskodawcy, że osoby, które nie utraciły dodatkowego dochodu przed dniem ustalania prawa do świadczeń, potraktowane
zostały gorzej, niż te osoby, które dochód taki wcześniej utraciły. Wynika to z tego, że przeciętny dochód osiągany przez
pierwszą z wymienionych grup osób na dzień ustalania prawa kształtuje się na poziomie wyższym niż dochód drugiej grupy. Tym
samym przyjętej w zaskarżonym rozporządzeniu konstrukcji nie można zarzucić naruszenia art. 32 i art. 71 ust. 1 Konstytucji.
W tej sytuacji § 18 ust. 1 zaskarżonego rozporządzenia Prokurator Generalny uznał również za zgodny z zasadą sprawiedliwości
społecznej, ponieważ zasada równości została ściśle powiązana z zasadą sprawiedliwości.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Przedmiotem zaskarżenia w niniejszej sprawie jest § 18 ust. 1 rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z dnia 2 czerwca
2005 r. w sprawie sposobu i trybu postępowania w sprawach o świadczenia rodzinne (Dz. U. Nr 105, poz. 881, ze zm.; dalej:
zaskarżone rozporządzenie), stanowiący, że „W przypadku uzyskania przez członka rodziny dochodu po roku, z którego dochody
stanowią podstawę do ustalenia prawa do świadczeń rodzinnych, do dochodu rodziny dodaje się miesięczną kwotę dochodu uzyskanego
przez członka rodziny, o ile dochód ten osoba otrzymuje w dniu ustalania prawa do świadczeń rodzinnych”. Wzbudził on zastrzeżenia
wnioskodawcy co do zgodności z art. 5 ust. 4a i art. 23 ust. 5 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych
(Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992, ze zm.; dalej: ustawa świadczeniowa) oraz z art. 32 w związku z art. 2, z art. 71 ust.
1 i art. 92 ust. 1 Konstytucji.
1 stycznia 2012 r. weszła w życie ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz ustawy
o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. Nr 205, poz. 1212; dalej: nowela sierpniowa), modyfikująca stan prawny, również
w zakresie istotnym dla sprawy. Nowe brzmienie uzyskał bowiem wskazany przez wnioskodawcę wzorzec kontroli − art. 5 ust. 4a
ustawy świadczeniowej, który obecnie stanowi: „W przypadku uzyskania dochodu przez członka rodziny, osobę uczącą się lub dziecko
pozostające pod opieką opiekuna prawnego (…), ustalając dochód członka rodziny, osoby uczącej się lub dziecka pozostającego
pod opieką opiekuna prawnego, uzyskany w tym roku dochód dzieli się przez liczbę miesięcy, w których dochód ten został osiągnięty,
jeżeli dochód ten jest uzyskiwany w dniu ustalania prawa do świadczeń rodzinnych”. Zmieniła się też definicja „dochodu rodziny”,
zawarta w art. 3 pkt 2 ustawy świadczeniowej (obecnie jest nim suma „dochodów członków rodziny”, przy czym „dochodem członka
rodziny” jest „przeciętny miesięczny dochód członka rodziny osiągnięty w roku kalendarzowym poprzedzającym okres zasiłkowy,
z zastrzeżeniem art. 5 ust. 4-4b.”).
W Dzienniku Ustaw z 31 grudnia 2011 r. opublikowane zostało rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27
grudnia 2011 r. w sprawie sposobu i trybu postępowania w sprawach o świadczenia rodzinne (Dz. U. Nr 298, poz. 1769; dalej:
nowe rozporządzenie), wydane na podstawie art. 23 ust. 5 ustawy świadczeniowej, które weszło w życie 1 stycznia 2012 r. (§
15). W tych okolicznościach rozważenia wymaga kwestia dalszego obowiązywania zakwestionowanego aktu normatywnego.
Nowe rozporządzenie nie uchyla wprost zaskarżonego rozporządzenia, zawiera natomiast odnośnik (do § 15) o treści: „Niniejsze
rozporządzenie było poprzedzone rozporządzeniem Ministra Polityki Społecznej z dnia 2 czerwca 2005 r. w sprawie sposobu i
trybu postępowania w sprawach o świadczenia rodzinne (Dz. U. Nr 105, poz. 881 i Nr 116, poz. 976, z 2006 r. Nr 58, poz. 401,
z 2007 r. Nr 114, poz. 783 oraz z 2009 r. Nr 108, poz. 910 i Nr 114, poz. 950), które traci moc z dniem 1 stycznia 2012 r.,
w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o świadczeniach rodzinnych oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym
do alimentów (Dz. U. Nr 205, poz. 1212)”. Niezależnie od błędnego przytoczenia tytułu noweli sierpniowej (pominięcia frazy
„o zmianie ustawy”), taka praktyka legislacyjna stosowana była dotychczas w razie utraty przez akt wykonawczy mocy obowiązującej
w sytuacjach, o których mowa w § 32 ust. 1 i 2 załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002
r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz. U. Nr 100, poz. 908; dalej: ZTP). Nowela sierpniowa nie tylko jednak nie uchyla
w całości ustawy świadczeniowej (jedynie wprowadza w niej zmiany), ale nie uchyla też ani nie zmienia przepisu upoważniającego
do wydania aktu wykonawczego (art. 23 ust. 5 ustawy świadczeniowej). W tych okolicznościach – zdaniem Trybunału Konstytucyjnego
– zastosowanie powinien znaleźć § 126 ust. 1 pkt 1 lit. b ZTP, a nowe rozporządzenie powinno zawierać przepis uchylający zaskarżone
rozporządzenie.
Niezależnie od powyższego, stwierdzić trzeba, że oba rozporządzenia – zaskarżone i nowe − wydane zostały na tej samej podstawie
prawnej (art. 23 ust. 5 ustawy świadczeniowej), noszą takie same tytuły, a ich pierwsze paragrafy zawierają tę samą treść
normatywną (mimo niewielkich zmian w strukturze podjednostek redakcyjnych i doprecyzowania kwestii zasad ogólnych opodatkowania
podatkiem dochodowym od osób fizycznych). Ponieważ w porządku prawnym nie mogą równocześnie istnieć dwa akty prawne normujące
te same zagadnienia, uznać trzeba, że w tej sytuacji zastosowanie znajduje uniwersalna reguła kolizyjna – lex posterior derogat legi priori (akt późniejszy uchyla akt wcześniejszy).
W powyższych okolicznościach Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zaskarżone rozporządzenie utraciło moc obowiązującą, co
stanowi przesłankę umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym
(Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.).
Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.