W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 9 sierpnia 2016 r. (data nadania) A.K. (dalej: skarżąca)
zarzuciła, że art. 2 ust. 1 lit. e dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu
reformy rolnej (Dz. U. z 1945 r. Nr 3. poz. 13, ze zm.; dalej: dekret PKWN z 1944 r.) w zakresie, w jakim stanowi, że określone
w nim nieruchomości przeznaczone były na cele reformy rolnej; art. 2 ust. 2 dekretu PKWN z 1944 r. w zakresie, w jakim „przewidywał
nieważność wszystkich prawnych lub fizycznych działów nieruchomości ziemskich wymienionych w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu
[PKWN z 1944 r.]”; art. 3 ust. 2 lit. e dekretu PKWN z 1944 r. w zakresie, w jakim „dopuszczał zbycie nieruchomości wskazanych
w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu [PKWN z 1944 r.] przejętych na cele reformy rolnej” oraz art. 7 dekretu PKWN z 1944 r. w zakresie,
w jakim „dopuszczał dokonanie przez pełnomocników delegowanych przez Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych usunięcia w terminie
trzydniowym dotychczasowych właścicieli z nieruchomości wskazanych w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu [PKWN z 1944 r.]” są niezgodne
z art. 2, art. 21, art. 32, art. 46 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. Skarżąca zarzuciła także, że art. 17 dekretu PKWN
z 1944 r. w zakresie, w jakim „wykluczał otrzymanie przez wywłaszczonych właścicieli lub współwłaścicieli nieruchomości ziemskich
wymienionych w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu [PKWN z 1944 r.] samodzielnych gospodarstw rolnych w obrębie powiatu, w którym
znajdował się wywłaszczony majątek” jest niezgodny z art. 2, art. 21, art. 32, art. 52 ust. 1 oraz art. 65 ust. 1 Konstytucji,
natomiast art. 20 dekretu PKWN z 1944 r. w związku z § 5 ust. 1 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia
1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu
reformy rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51, ze zm.; dalej: rozporządzenie z 1945 r.) w zakresie, w jakim „na jego mocy orzekanie
w przedmiocie podpadania nieruchomości ziemskich pod działanie przepisu art. 2 ust. 1 lit. e dekretu [PKWN z 1944 r.] przekazano
do kompetencji organu administracji publicznej, a droga sądowa w postępowaniu cywilnym jest niedopuszczalna” jest niezgodny
z art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującą sprawą.
Skarżąca jest jednym ze spadkobierców H.M. – byłej właścicielki nieruchomości ziemskiej położonej w D. (gmina R.) o powierzchni
ponad 300 ha. H.M. zmarła 5 sierpnia 1944 r. w W. Majątek ziemski D. został – na podstawie dekretu PKWN z 1944 r. – przejęty
na rzecz Skarbu Państwa 12 sierpnia 1946 r. i obecnie wchodzi w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. W imieniu Skarbu
Państwa prawo własności w stosunku do tej nieruchomości wykonuje ANR – Oddział Terenowy w B.
Skarżąca wniosła pozew przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych w Warszawie (dalej: ANR) oraz P.B. (dalej: dzierżawca). Domagała
się w nim: po pierwsze – ustalenia nieważności lub orzeczenia bezskuteczności względnej, zawartej we wrześniu 2007 r. między
pozwanymi umowy dzierżawy działki rolnej o powierzchni 82,9 ha położonej w D.; po drugie – stwierdzenia bezskuteczności wobec
niej aneksu do tej umowy, na mocy którego dzierżawa została przedłużona do 2022 r. W toku sprawy skarżąca zgłosiła dalsze
żądania. Wniosła o: ustalenie, że spadkobiercy H. M. zostali bezprawnie pozbawieni majątku D.; ustalenie że pozwanym nie przysługuje
skuteczne uprawnienie do władania nieruchomością; wydanie spadkobiercom objętej sporem nieruchomości i zakazanie zawierania
kolejnych umów dzierżawy.
Na wniosek skarżącej, postanowieniem Sądu Okręgowego w B. z lipca 2010 r., do udziału w sprawie w charakterze pozwanego został
wezwany Skarb Państwa – Minister Skarbu Państwa.
W piśmie z 12 października 2010 r., zawierającym przedmiotową zmianę powództwa, skarżąca wskazała, że oprócz roszczeń zgłoszonych
w pozwie wnosi o: ustalenie, że majątek ziemski D. został przejęty na rzecz Skarbu Państwa w sposób sprzeczny z prawem; ustalenie,
że spadkobiercy H.M. do dziś nie zostali pozbawieni prawa własności przedmiotowego majątku w sposób legalny i z tego względu
nadal są właścicielami tego majątku; nakazanie wszystkim pozwanym, by wydali tę nieruchomość spadkobiercom H.M.
Wyrokiem z lutego 2011 r. (sygn. akt jw.) Sąd Okręgowy w B. (dalej: Sąd Okręgowy w B., sąd pierwszej instancji) oddalił powództwo
skarżącej przeciwko dzierżawcy, ANR oraz Skarbowi Państwa – Ministrowi Skarbu Państwa „w części dotyczącej żądania ustalenia
nieważności umowy dzierżawy, ustalenia prawa własności nieruchomości oraz wydania nieruchomości” (pkt 1) i odrzucił pozew
w pozostałym zakresie (pkt 2). Wyrokiem z października 2012 r. Sąd Apelacyjny w G. (dalej: Sąd Apelacyjny w G., sąd drugiej
instancji) oddalił apelację skarżącej od wyroku sądu pierwszej instancji. Od tego orzeczenia skarżąca wniosła skargę kasacyjną.
W wyniku rozpoznania tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia Sąd Najwyższy, wyrokiem ze stycznia 2014 r. uchylił wyrok Sądu
Apelacyjnego w G. z października 2012 r. i poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowego w B. z lutego 2011 r. oraz przekazał sprawę
do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji.
Wyrokiem z lutego 2015 r. Sąd Okręgowy w B., po ponownym rozpoznaniu sprawy oddalił powództwo skarżącej (pkt 1) i nie obciążył
jej kosztami procesu (pkt 2). Z kolei wyrokiem z lutego 2016 r Sąd Apelacyjny w G., w wyniku rozpoznania apelacji skarżącej
zmienił wyrok Sądu Okręgowego w B. m.in. w ten sposób, że ustalił brak podstaw do przejścia na własność Skarbu Państwa nieruchomości
ziemskiej położonej w Dobiesławicach na podstawie art. 2 ust. 1 lit. b, c i d dekretu PKWN z 1944 r. (pkt 1); uchylił zaskarżony
wyrok w pkt 1 w części oddalającej powództwo o ustalenie braku podstaw do przejścia na własność Skarbu Państwa nieruchomości
ziemskiej położonej w D. na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z 1944 r. W tym zakresie Sąd Apelacyjny w G. – odwoławszy
się do argumentów przedstawionych przez Sąd Najwyższy w wyroku ze stycznia 2014 r. – odrzucił pozew skarżącej (pkt 2) ze względu
na niedopuszczalność drogi sądowej. W pozostałej części sąd oddalił apelację (pkt 3), wskazawszy, że skarżąca nie podważyła
skuteczności przejęcia przez Skarb Państwa, na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z 1944 r., nieruchomości ziemskiej
w D.. Nie przedstawiła ona bowiem właściwej decyzji administracyjnej lub wyroku sądu administracyjnego w tej sprawie. W konsekwencji
– jak stwierdził Sąd Apelacyjny w G. – nie mogło zostać uwzględnione żądanie skarżącej ustalenia, że spadkobiercy H. M. są
właścicielami (współwłaścicielami) tej nieruchomości.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w G., wraz z uzasadnieniem, został doręczony skarżącej 9 maja 2016 r.
Zdaniem skarżącej, zakwestionowane w skardze przepisy dekretu PKWN z 1944 r., a w szczególności art. 2 ust. 1 lit. e tego
aktu prawnego, naruszają zasadę demokratycznego państwa prawnego i równości oraz prawo własności. Z kolei art. 20 dekretu
PKWN z 1944 r. w związku z § 5 rozporządzenia z 1945 r. nie spełnia wymogów określonych w art. 92 ust. 1 Konstytucji, gdyż
nie wskazuje organu właściwego do wydania tego aktu prawnego. Ponadto zdaniem skarżącej, sprawa „dotycząca podpadania nieruchomości
pod działanie przepisu art. 2 ust. 1 lit. e dekretu [PKWN z 1944 r.] powinna (..) podlegać rozpoznaniu przez sąd powszechny
w toku postępowania cywilnego, albowiem [wbrew temu co stwierdził Sąd Apelacyjny w G.] droga sądowa jest w tej kategorii spraw
dopuszczalna”.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Na podstawie art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 13 grudnia 2016 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o organizacji i trybie postępowania
przed Trybunałem Konstytucyjnym oraz ustawę o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego do postępowań przed Trybunałem wszczętych
i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym stosuje
się przepisy tej ustawy. Skoro postępowanie zainicjowane skargą skarżącej nie zostało zakończone do 3 stycznia 2017 r., tzn.
dnia wejścia w życie ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym
(Dz. U. poz. 2072; dalej: ustawa o TK), to zarówno wstępne, jak i merytoryczne rozpoznanie tej skargi określają przepisy ustawy
o TK.
Zgodnie z art. 61 ust. 1 ustawy o TK skarga konstytucyjna podlega wstępnemu rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym. Służy ono
wyeliminowaniu – już w początkowej fazie postępowania – spraw, które nie mogą być przedmiotem merytorycznego rozstrzygania.
Trybunał wydaje postanowienie o odmowie nadania skardze dalszego biegu, gdy nie spełnia ona określonych przez prawo wymagań,
jest oczywiście bezzasadna, a także gdy zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 59 ust. 1 pkt 2-4 ustawy o TK.
Skarżąca zakwestionowała kilka przepisów dekretu PKWN, wśród nich art. 2 ust. 1 lit. e tego aktu w brzmieniu: „Na cele reformy
rolnej przeznaczone będą nieruchomości ziemskie: (…) stanowiące własność albo współwłasność osób fizycznych lub prawnych,
jeżeli ich rozmiar łączny przekracza bądź 100 ha powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województw
poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekracza 100 ha powierzchni ogólnej, niezależnie od wielkości
użytków rolnych tej powierzchni”. Kontroli Trybunału skarżąca poddała także § 5 ust. 1 rozporządzenia z 1945 r., który stanowi:
„Orzekanie w sprawach, czy dana nieruchomość podpada pod działanie przepisów art. 2 ust. 1 lit. e, należy w I instancji do
kompetencji wojewódzkich urzędów ziemskich”.
W rozpatrywanej sprawie zasadnicze znaczenie ma kwestia obowiązywania zaskarżonych przepisów. Utrata mocy obowiązującej przez zakwestionowany przepis przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny skutkuje bowiem
niedopuszczalnością merytorycznego rozpoznania skargi na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału przepis obowiązuje w systemie prawa, dopóki na jego podstawie są lub mogą być
podejmowane indywidualne akty stosowania prawa, a utrata mocy obowiązującej będąca przesłanką umorzenia postępowania przed
Trybunałem Konstytucyjnym następuje dopiero wówczas, gdy przepis ten nie może być stosowany do żadnej sytuacji faktycznej
(zob. wyrok TK z 31 stycznia 2001 r., P 4/99, OTK ZU nr 1/2001, poz. 5).
Postanowieniem z 28 listopada 2001 r. (SK 5/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 266), Trybunał, orzekając w pełnym składzie, umorzył
postępowanie w sprawie stwierdzenia niekonstytucyjności art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z 1944 r., stwierdziwszy, że przepis
ten wyczerpał swoją moc prawną wraz z przejęciem określonych w nim nieruchomości rolnych przez Skarb Państwa i nie mógł być
później stosowany. Obecnie jego skutki mogą być ustalane jedynie ex post w sposób deklaratoryjny. Trybunał uznał, że skoro dekret PKWN został „skonsumowany”, to zaskarżony art. 2 ust. 1 lit. e tego
dekretu utracił moc obowiązującą w rozumieniu art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym
(Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r., obecnie art. 59 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK). W dalszej części
postanowienia Trybunał stwierdził, że nie została spełniona przesłanka określona w art. 39 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r. (obecnie
art. 59 ust. 3 ustawy o TK), umożliwiająca zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów aktu normatywnego, który utracił moc
obowiązującą. Wniosek ten Trybunał uzasadnił następująco: „Po upływie ponad 50 lat od czasu przeprowadzenia reformy rolnej
zmiany o charakterze społecznym i ekonomicznym stały się nieodwracalne. Ani względy społeczne, ani względy prawne nie pozwalają
na przywrócenie stanu poprzedniego. (…) Dekret stworzył jedynie zasoby gruntów państwowych, z których następowały nadziały
poszczególnym osobom. Wzajemne relacje pomiędzy aktami stanowiącymi podstawę przejęcia gruntów i ich przekazywania oraz instrumenty
prawne, którymi dysponuje Trybunał Konstytucyjny dla wykonywania jego konstytucyjnych kompetencji nie pozwalają skonstruować
rozwiązań, które pogodziłyby prawa osób, którym odjęto własność z legalnie nabytymi prawami beneficjentów reformy rolnej”.
W uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia Trybunał odniósł się także do podnoszonego przez skarżącą braku konstytucyjnej legitymacji
PKWN do wydawania dekretów z mocą ustawy. Trybunał orzekł, że sprawa legalności działania władz państwowych narzuconych Polsce
w 1944 r. należy dziś do sfery ocen historycznych i politycznych. Oceny te nie mogą być przenoszone bezpośrednio na sferę
ukształtowanych wówczas stosunków prawnych.
Stanowisko Trybunału wyrażone w przywołanym postanowieniu zostało doprecyzowane w postanowieniu z 6 kwietnia 2005 r. (SK
8/04, OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 44), w którym przedmiotem kontroli był art. 1 dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego
z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82, ze zm.). W orzeczeniu
tym Trybunał wyjaśnił: „Przepis zachowuje moc obowiązującą dopóty, dopóki na jego podstawie mogą być wydawane indywidualne
akty stosowania prawa. Podkreślić jednak należy, że tak rozumiane stosowanie określonego przepisu prawnego nie jest tożsame
z każdą sytuacją, w której sąd lub inny organ stosujący prawo w wyroku lub innym rozstrzygnięciu dotyczącym indywidualnej
sprawy powołuje się na uchylony przepis. Ustalenie w określonym postępowaniu skutków wcześniejszych zdarzeń prawnych (w niniejszej
sprawie – przejęcia lasu lub gruntu leśnego na własność Skarbu Państwa) i odwołanie się w tym kontekście do przepisów regulujących
daną problematykę w przeszłości (w okresie nastąpienia owych zdarzeń) nie oznacza, że przepisy te stanowią w momencie orzekania
część obowiązującego porządku prawnego. (…) Inaczej mówiąc, przepisy zaskarżonego dekretu znajdowały zastosowanie wtedy, gdy
dochodziło do przejścia własności lasu (gruntu leśnego) na rzecz Skarbu Państwa, zaś obecnie – po ich uchyleniu – ustalanie,
czy istotnie doszło do przejścia własności, nie jest stosowaniem przepisów dekretu, a jedynie uwzględnieniem wywołanych ich
zastosowaniem skutków prawnych”.
Z kolei postanowieniem z 1 marca 2010 r. (P 107/08, OTK ZU nr 3/A/2010, poz. 27) Trybunał umorzył postępowanie w sprawie stwierdzenia
niekonstytucyjności § 5 ust. 1 rozporządzenia z 1945 r., uznawszy, że moc obowiązująca tego przepisu „wyczerpała się z chwilą
zakończenia prowadzonych do lat 50. XX wieku działań związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej” (pkt 4.6.2. uzasadnienia).
Utrata mocy obowiązującej przez zakwestionowane przepisy przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny skutkuje niedopuszczalnością
merytorycznego rozpoznania skargi.
Okoliczność ta jest – zgodnie z art. z art. 61 ust. 4 pkt 1 w związku z art. 59 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK – podstawą odmowy
nadania analizowanej skardze konstytucyjnej dalszego biegu.
W tym stanie rzeczy Trybunał postanowił jak na wstępie.
Strona korzysta z plików cookies w celu realizacji usług. Możesz określić warunki przechowywania lub dostępu do plików cookies w Twojej przeglądarce.