1. W piśmie z 17 maja 2013 r. Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: wnioskodawca) wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 244 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) w zakresie, w jakim nie przewiduje prawa zatrzymanego do odmowy złożenia oświadczeń i obowiązku poinformowania zatrzymanego o takim prawie, z art. 42 ust. 2 i art. 42 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

1.1. Wnioskodawca wskazał, że zgodnie z art. 244 § 2 k.p.k.: „Zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach, w tym o prawie do skorzystania z pomocy adwokata, oraz wysłuchać go”. W świetle tego przepisu osoba „wysłuchiwana” pozbawiona jest gwarancji stanowiących istotę prawa do obrony, tj. odmowy składania oświadczeń.

W ocenie wnioskodawcy, prawo do milczenia oraz wolność od zmuszania do samooskarżenia należą do istoty rzetelnego procesu. Organ procesowy jest zobowiązany do udowodnienia zarzutu popełnienia przestępstwa, bez uciekania się do dowodów uzyskanych pod przymusem lub na skutek nadużycia władzy, z pogwałceniem woli podejrzanego. Osoba zatrzymana, która nie jest jeszcze podejrzanym, pozbawiona jest gwarancji prawa do milczenia, a składając oświadczenie może dostarczyć dowodów przeciwko sobie.

Rzecznik Praw Obywatelskich przypomniał, że Trybunał Konstytucyjny, mając na względzie orzecznictwo Sądu Najwyższego, przyjmuje, iż prawo do obrony, o którym mowa w art. 42 ust. 2 Konstytucji, odnosi się także do tej fazy postępowania, która poprzedza formalne postawienie zarzutów danej osobie, przy czym nie postawienie zarzutu popełnienia przestępstwa, lecz już pierwsza czynność organów procesowych skierowana na ściganie określonej osoby czyni ją podmiotem prawa do obrony (zob. wyrok SN z 9 lutego 2004 r., sygn. akt V KK 194/03). Zawarte w art. 42 ust. 2 Konstytucji sformułowanie „we wszystkich stadiach postępowania”, zdaniem wnioskodawcy, należy zatem odnosić także do tego stadium postępowania, które poprzedza postawienie zarzutów zatrzymanemu. Brak wysłowionego expressis verbis w przepisach k.p.k. prawa do odmowy przez zatrzymanego złożenia oświadczeń w ramach wysłuchania, o którym mowa w art. 244 § 2 k.p.k. oraz brak obowiązku poinformowania zatrzymanego o takim prawie, stanowi naruszenie art. 42 ust. 2 Konstytucji w zakresie prawa do obrony materialnej, tj. możności bronienia przez zatrzymanego jego interesów osobiście przez wybór najkorzystniejszej dla niego drogi postępowania.

1.2. Wnioskodawca zwrócił również uwagę, że zasada domniemania niewinności znalazła swoje odzwierciedlenie w art. 42 ust. 3 Konstytucji. Wprawdzie art. 42 ust. 2, jak i wyrażona w art. 42 ust. 3 Konstytucji zasada domniemania niewinności, dotyczy bezpośrednio postępowania karnego, jednakże w żadnym wypadku nie oznacza to, że ustawodawca zwykły nie może jej odnieść także do innych postępowań represyjnych. Podstawowym skutkiem obowiązywania zasady domniemania niewinności jest wymaganie, by ten, kto zarzuca oskarżonemu przestępstwo, musiał je udowodnić. Z drugiej strony, oskarżony może pozostawać bierny, ponieważ stan istniejący w wyniku działania zasady domniemania niewinności jest dla niego korzystny (zob. wyrok TK z 11 września 2001 r., sygn. SK 17/00, OTK ZU nr 6/2001, poz. 165).

Zastrzeżenia wnioskodawcy budzi zatem również okoliczność, że prawo do milczenia nie przysługuje zatrzymanemu, tak jak w wypadku podejrzanego i oskarżonego. Brak przyznania takiego uprawnienia zatrzymanemu oraz brak obowiązku pouczenia go o takim prawie powoduje, że zatrzymany nie ma świadomości skutków, jakie jego oświadczenia – złożone na etapie zatrzymania – mogą wywierać na etapie całego postępowania karnego. W związku z powyższym, art. 244 § 2 k.p.k. jest również niezgodny z art. 42 ust. 3 Konstytucji.

2. W piśmie z 13 grudnia 2013 r. stanowisko w sprawie, w imieniu Sejmu, zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o stwierdzenie, że art. 244 § 2 k.p.k. w zakresie, w jakim nie przewiduje prawa zatrzymanego do odmowy złożenia oświadczeń i obowiązku poinformowania go o takim prawie, jest niezgodny z art. 42 ust. 2 i art. 42 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

2.1. Marszałek Sejmu, przywołując dotychczasowe orzecznictwo oraz ustalenia doktryny, przypomniał, że prawo do obrony przysługuje od chwili wszczęcia postępowania karnego aż do wydania prawomocnego wyroku, co oznacza, iż wynikające z art. 42 ust. 2 Konstytucji gwarancje muszą być uwzględniane we wszystkich fazach postępowania karnego, w tym również w tych, które toczą się przed organami niesądowymi, np. Policją czy prokuratorem. W świetle zaś orzecznictwa Sądu Najwyższego, to „nie formalne przedstawienie zarzutu popełnienia przestępstwa, lecz już pierwsza czynność organów procesowych skierowana na ściganie określonej osoby, czyni ją podmiotem prawa do obrony” (wyrok SN z 9 lutego 2004 r., sygn. akt V KK 194/03).

2.2. Marszałek Sejmu stwierdził, że kwestionowany przepis nie precyzuje, jakich okoliczności ma dotyczyć wysłuchanie, mające miejsce w związku z zatrzymaniem danej osoby. Status osoby podejrzanej – w odróżnieniu od statusu podejrzanego i oskarżonego – nie jest przedmiotem kompleksowej regulacji w k.p.k. Powszechnie przyjmuje się, że skoro osoba podejrzana nie jest stroną postępowania karnego, to nie przysługują jej gwarancje procesowe, czy też prawa właściwe stronom, w tym stronom biernym, a więc podejrzanemu i oskarżonemu. Osoba ta na gruncie k.p.k. pozbawiona jest uprawnień przysługujących jej z mocy art. 42 ust. 2 Konstytucji.

Wskazana regulacja konstytucyjna przyznaje prawo do obrony, którego nieodłącznym elementem jest prawo do milczenia, już z chwilą podjęcia wobec danej osoby pierwszej czynności organów procesowych, skierowanej na jej ściganie. Tymczasem przyjęty na gruncie k.p.k. status prawny osoby podejrzanej wyklucza, aby była ona beneficjentem prawa do milczenia. Należy podkreślić, że warunkiem koniecznym uzyskania tego prawa przez osobę podejrzaną jest przyznanie go jej wprost w przepisie szczególnym. Prawo do milczenia przysługuje natomiast oskarżonemu i podejrzanemu, którego to statusu zatrzymana osoba podejrzana jeszcze nie ma. To dopiero podejrzany ma prawo odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień i o tym prawie należy go wówczas pouczyć (art. 175 § 1 w związku z art. 71 § 3 k.p.k.).

2.3. W ocenie Marszałka Sejmu, nie ulega żadnej wątpliwości, że prawo do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania i odmowy składania wyjaśnień (art. 175 § 1 k.p.k.) jest elementem prawa do obrony materialnej. Obrona materialna może polegać na bierności, a oskarżonego (podejrzanego) – z uwagi na pozostawiony do jego uznania sposób prowadzenia obrony i dobrowolność w podejmowaniu czynności w tym zakresie – nie można zobligować do złożenia wyjaśnień. Poza sporem jest również, że prawo do milczenia pozostaje w ścisłym związku z zasadą domniemania niewinności.

Wskazane powyżej standardy prawa do obrony i domniemania niewinności odnoszą się także do zatrzymanego, składającego oświadczenia w trybie art. 244 § 2 k.p.k. Jest on osobą podejrzaną, a więc taką, wobec której – mimo nieprzedstawienia zarzutów – faktycznie skierowano ściganie karne i podjęto związane z tym czynności, w tym przede wszystkim zatrzymanie, a zatem czynność istotnie ingerującą w sferę chronioną art. 41 ust. 1 Konstytucji.

Reasumując swoje stanowisko, Marszałek Sejmu pokreślił, że nieprzysługiwanie zatrzymanemu, składającemu oświadczenia w trybie art. 244 § 2 k.p.k., prawa do milczenia istotnie ingeruje w jego prawo do obrony, a także koliduje z zasadą domniemania niewinności.

3. W piśmie z 4 października 2013 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, wnosząc o stwierdzenie, że art. 244 § 2 k.p.k. w zakresie, w jakim nie przewiduje prawa zatrzymanego do odmowy złożenia oświadczeń oraz obowiązku poinformowania zatrzymanego o takim prawie, jest niezgodny z art. 42 ust. 2 i 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

3.1. Zdaniem Prokuratora Generalnego, nie ma sporu co do tego, że wprawdzie po przedstawieniu zatrzymanemu zarzutu popełnienia przestępstwa oświadczenia złożone w związku z zatrzymaniem nie będą miały waloru dowodu i nie będą mogły być podstawą niekorzystnych dla niego ustaleń, co gwarantuje art. 174 k.p.k., to jednak treść złożonego oświadczenia (ujawnione fakty i okoliczności) będzie mogła stanowić podstawę do uzyskania dowodów procesowych przeciwko zatrzymanemu albo jego najbliższym. Sam fakt, że wypowiedź nastąpiła poza formalnym przesłuchaniem, niczego jeszcze nie przesądza.

3.2. Prokurator Generalny wyraził pogląd, że art. 244 § 2 k.p.k., w zaskarżonym zakresie, nieproporcjonalnie ogranicza osobie zatrzymanej prawo do obrony materialnej.

Zdaniem Prokuratora Generalnego, art. 244 § 2 k.p.k., w zaskarżonym zakresie, pozwala na zdobycie przez organ procesowy informacji o przestępstwie lub o dowodach przestępstwa wprost od osoby zatrzymanej, jeżeli ta złoży oświadczenie, w którym, działając nieświadomie przeciwko sobie, ujawni fakty i okoliczności znane wyłącznie sprawcy przestępstwa. W tej sytuacji art. 244 § 2 k.p.k., nie obligując do uprzedzenia osoby zatrzymanej o możliwości niewypowiadania się o przestępstwie, w związku z którym została zatrzymana, zastawia na nią swego rodzaju pułapkę, która polega na tym, że realizując przysługujące jej prawo do wysłuchania, osoba zatrzymana może ujawnić fakty i okoliczności także dla siebie niekorzystne (samooskarżenie się).

Zatrzymanie osoby w związku z uzasadnionym przypuszczeniem, że popełniła ona przestępstwo, jest czynnością organów procesowych skierowaną na ściganie tej osoby. Okoliczność ta czyni więc osobę zatrzymaną podmiotem prawa do obrony. Na tym wczesnym etapie postępowania karnego znaczenia nabiera obrona w jej aspekcie materialnym, dla powodzenia której ważna jest świadomość broniącego się konsekwencji własnych działań, a to może zapewnić tylko pełna wiedza zatrzymanego o jego prawach i obowiązkach. Brak uprzedzenia zatrzymanego o prawie do odmowy złożenia oświadczenia, a także brak obowiązku poinformowania go o takim prawie przez organ postępowania, stanowi naruszenie prawa do obrony w aspekcie materialnym. Jednocześnie ograniczenie to nie jest konieczne dla ochrony wartości, wymienionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

3.3. Prokurator Generalny stwierdził, że zasada domniemania niewinności gwarantuje oskarżonemu pozycję strony biernej w procesie, a ponieważ zatrzymanie osoby w związku z uzasadnionym przypuszczeniem, iż popełniła ona przestępstwo, jest czynnością organów procesowych skierowaną na ściganie danej osoby, to – podobnie jak w przypadku prawa do obrony – przez czynność zatrzymania osoba zatrzymana staje się także podmiotem prawa do pozostawania w procesie stroną bierną.

Skoro zatem zasada domniemania niewinności i wynikający z niej ciężar dowodu oraz zasada prawa do obrony i łącząca się z nią reguła nemo se ipsum accusare tenetur wzajemnie się przenikają i uzupełniają w kwestii zapewnienia pozycji strony biernej w procesie oskarżonemu, to wspomniane zasady zobowiązują do zapewnienia pozycji strony biernej w postępowaniu również osobie zatrzymanej. W tej sytuacji, naruszenie w sposób nieproporcjonalny prawa do obrony w aspekcie materialnym, przez brak sformułowania prawa do odmowy złożenia oświadczeń, a także przez brak obowiązku poinformowania osoby zatrzymanej o takim prawie przez organ postępowania, oznacza równoczesne naruszenie z tych samych powodów i w ten sam sposób zasady domniemania niewinności.

4. Rzecznik Praw Obywatelskich pismem z 3 lipca 2014 r. wycofał swój wniosek o stwierdzenie niezgodności art. 244 § 2 k.p.k. w zakresie, w jakim nie przewiduje prawa zatrzymanego do odmowy złożenia oświadczeń i obowiązku poinformowania zatrzymanego o takim prawie, z art. 42 ust. 2 i art. 42 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Wnioskodawca wskazał, że ustawą z dnia 7 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1247) został dodany § 5 do art. 244 k.p.k. (art. 1 pkt 65 lit. b ustawy, na mocy którego dodano § 5, wszedł w życie 2 czerwca 2014 r.).

Zgodnie z art. 244 § 5 k.p.k.: „Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, wzór pouczenia, o którym mowa w § 2, zawierającego w szczególności informacje o przysługujących zatrzymanemu uprawnieniach: do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, do złożenia oświadczenia i odmowy złożenia oświadczenia w przedmiocie zatrzymania, do otrzymania odpisu protokołu zatrzymania, do dostępu do pierwszej pomocy medycznej, jak również prawach wskazanych w § 2, w art. 245, art. 246 § 1, art. 248 § 1 i 2 oraz art. 612 § 2, mając na względzie konieczność zrozumienia pouczenia także przez osoby niekorzystające z pomocy pełnomocnika”.

Stosowne rozporządzenie zostało wydane 27 maja 2014 r. i weszło w życie 4 lipca 2014 r. (rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 maja 2014 r. w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach zatrzymanego w postępowaniu karnym; Dz. U. poz. 737). Załącznikiem do tego rozporządzenia jest „Wzór pouczenia o uprawieniach zatrzymanego w postępowaniu karnym”. Wzór pouczenia w punkcie 2 stanowi, że zatrzymanemu w postępowaniu karnym przysługuje m.in. prawo do złożenia lub odmowy złożenia oświadczenia w swojej sprawie.

W związku z tym – zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich – uznać wypada, że ustawodawca przyznał zatrzymanemu prawo do odmowy złożenia oświadczeń i nałożył obowiązek poinformowania go o takim prawie i w tym stanie rzeczy, mając na uwadze zmianę stanu prawnego, wycofał wniosek i wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) wnioskodawca może do rozpoczęcia rozprawy wycofać wniosek, pytanie prawne albo skargę konstytucyjną. Jak przyjmuje się w orzecznictwie Trybunału, prawo do wycofania wniosku przed rozpoczęciem rozprawy mieści się w granicach swobodnego uznania wnioskodawcy. Jest to jeden z przejawów dyspozycyjności, na której opiera się postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym (zob. zamiast wielu postanowienie TK z 9 kwietnia 2013 r., sygn. K 20/12, OTK ZU nr 4/A/2013, poz. 43). Wycofanie wniosku przed rozpoczęciem rozprawy nie podlega w związku z tym ocenie Trybunału. Trybunał jest takim stanowiskiem wnioskodawcy związany. W konsekwencji, zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK, zachodzi konieczność umorzenia postępowania.

Mając powyższe na uwadze, Trybunał stwierdził skuteczność wycofania przez Rzecznika Praw Obywatelskich wniosku z 17 maja 2013 r.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.