1. W skardze konstytucyjnej z 4 maja 2010 r. Tomasz W. wniósł o stwierdzenie, że art. 3941 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu, o których po raz pierwszy rozstrzygał sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 Konstytucji.

1.1. Skarga konstytucyjna została wniesiona na tle następującego stanu faktycznego: Skarżący (adwokat wpisany na listę adwokatów prowadzoną przez Okręgową Radę Adwokacką we Wrocławiu) został wyznaczony jako pełnomocnik z urzędu do sporządzenia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego we Wrocławiu. Po zapoznaniu się ze sprawą skarżący uznał, iż brak jest podstaw prawnych do wykonania powierzonej mu czynności procesowej. Sporządził zatem opinię prawną, którą przekazał reprezentowanej wnioskodawczyni, Dziekanowi Okręgowej Rady Adwokackiej, oraz poinformował o niej Sąd Okręgowy. Następnie zwrócił się do sądu o zasądzenie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu, ale mimo wezwania do uzupełnienia braków formalnych nie przedstawił sądowi wspomnianej opinii prawnej, wyjaśniając, że informacje w niej zawarte objęte są tajemnicą adwokacką. Postanowieniem z 29 marca 2010 r. (sygn. akt II Co 4/09) Sąd Okręgowy we Wrocławiu odmówił przyznania skarżącemu kosztów niepłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu wnioskodawczyni. Już po wniesieniu skargi konstytucyjnej skarżący złożył zażalenie na postanowienie Sądu Okręgowego, które zostało odrzucone postanowieniem Sądu Najwyższego z 14 lipca 2010 r. (sygn. akt V CZ 51/10).

1.2. W uzasadnieniu przedłożonej skargi konstytucyjnej wskazano, że postanowienie sądu drugiej instancji rozstrzygające po raz pierwszy o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej realizowanej z urzędu nie podlega zaskarżeniu. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, koszty te nie są bowiem zaliczane do kategorii kosztów procesu, a obowiązek ich pokrycia przez Skarb Państwa ma charakter publicznoprawny. To znaczy, zdaniem skarżącego, że droga do zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej nie została przewidziana, co doprowadziło do naruszenia konstytucyjnych gwarancji wynikających z przywołanych w skardze wzorców kontroli. W ocenie skarżącego, brak jest uzasadnionych powodów, dla których pełnomocnik świadczący pomoc prawną z urzędu, nie będąc usatysfakcjonowany rozstrzygnięciem dotyczącym jego wynagrodzenia, nie ma możliwości zakwestionowania tego rodzaju decyzji i zbadania tej sprawy w postępowaniu sądowym toczącym się w drugiej instancji. Jest to tym bardziej niezrozumiałe, że możliwość taką przyznano biegłemu w odniesieniu do przysługującego mu wynagrodzenia. Prowadzi to do nieuzasadnionego zróżnicowania sytuacji prawnej pełnomocnika ustanowionego z urzędu oraz biegłych.

2. Marszałek Sejmu pismem z 4 stycznia 2013 r. przedłożył stanowisko w imieniu Sejmu, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

Zdaniem Marszałka Sejmu, przedmiot i zakres kontroli oraz powołane wzorce są w badanej sprawie identyczne z tymi, które Trybunał Konstytucyjny ocenił w postępowaniu zakończonym wyrokiem z 30 października 2012 r. o sygn. SK 20/11 (Dz. U. poz. 1254). Oznacza to zaistnienie przesłanki zbędności orzekania w sprawie przedstawionej obecnie do rozpatrzenia Trybunału, a tym samym skutkuje koniecznością umorzenia tego postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

3. Udział w postępowaniu zgłosił Rzecznik Praw Obywatelskich. W piśmie z 17 września 2012 r. Rzecznik zajął stanowisko, że kwestionowany art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie przyznania od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Rzecznik Praw Obywatelskich, nawiązując do stanowiska wyrażonego w orzecznictwie Sądu Najwyższego, dowodził, że rozstrzygnięcie o ponoszonych przez Skarb Państwa kosztach nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu w postępowaniu przed sądem drugiej instancji nie jest orzeczeniem o kosztach procesu. Nie jest więc ono identyfikowane jako jedno z postanowień sądu drugiej instancji, na które może zostać wniesione zażalenie podlegające rozpoznaniu przez Sąd Najwyższy. Tego rodzaju sytuacja pozostaje w sprzeczności z zasadą sprawiedliwości proceduralnej, stanowiącej jeden z aspektów prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Obowiązek poszanowania wspomnianej zasady wiąże się m.in. z koniecznością zapewnienia środków prawnych umożliwiających kontrolę orzeczeń, w ramach których sąd po raz pierwszy orzeka o wolnościach i prawach jednostek. Rzecznik wskazywał również, że przepis kwestionowany w skardze konstytucyjnej różnicuje sytuację prawną pełnomocników działających w postępowaniu cywilnym w zależności od tego, czy pochodzą oni z wyboru, czy są pełnomocnikami z urzędu. Przepis ten odmiennie kształtuje bowiem możliwości wystąpienia z zażaleniem na postanowienie sądu rozstrzygające o wynagrodzeniu w zależności od statusu pełnomocników. Jak wyjaśniał Rzecznik, świadczenie pieniężne należne pełnomocnikowi z wyboru zaliczane jest zawsze do kosztów procesu w rozumieniu przepisów k.p.c. Inaczej przedstawia się sytuacja pełnomocnika z urzędu, którego wynagrodzenie zasądzane od Skarbu Państwa w sytuacji przegranego procesu nie jest wliczane do tego rodzaju kosztów. To znaczy, że postanowienie sądu rozstrzygające w przedmiocie wynagrodzenia takiego pełnomocnika nie jest objęte zakresem kwestionowanego art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c., a tym samym nie podlega zażaleniu. Prowadzi to – zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich – do nieuzasadnionego zróżnicowania sytuacji prawnej pełnomocników występujących w postępowaniu cywilnym w zależności od ich statusu, a tym samym świadczy o niezgodności kwestionowanego przepisu z zasadą równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji).

Rzecznik Praw Obywatelskich podniósł również zarzut niezgodności art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. z art. 31 ust. 3 Konstytucji, polegający na naruszeniu zasady proporcjonalności. W ocenie Rzecznika, ograniczenie możliwości zażalenia postanowienia w przedmiocie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu w postępowaniu przed sądem drugiej instancji nie jest konieczne. Brak jest racjonalnego związku między zastosowanym ograniczeniem a prawdopodobnymi celami ustawodawcy, identyfikowanymi przez Rzecznika jako dążenie do zwiększenia szybkości postępowania oraz obniżenia kosztów funkcjonowania aparatu wymiaru sprawiedliwości. Cele te można bowiem osiągnąć używając innych środków. Nie są to także wartości, których osiągnięcie może uzasadniać tak daleko idące ograniczenie ochrony prawnej pełnomocnika z urzędu w zakresie przysługujących mu praw majątkowych.

4. Prokurator Generalny w piśmie z 24 lutego 2012 r. zajął stanowisko, że kwestionowany art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie przyznania od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, jest zgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Rekonstruując przedmiot zaskarżenia, Prokurator Generalny podkreślił, że skarga konstytucyjna w niniejszej sprawie dotyczy pominięcia prawodawczego. Przedstawiony Trybunałowi Konstytucyjnemu problem odnosi się zatem do treści, której ustawodawca nie zawarł w ramach kwestionowanej regulacji, a którą powinien był uwzględnić, biorąc pod uwagę obowiązujący standard konstytucyjny. Zdaniem Prokuratora Generalnego, standard ten wynika z wymogu sprawiedliwości proceduralnej, stanowiącej jeden z elementów prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Uwzględniając ów wymóg, ustawodawca powinien w taki sposób ukształtować rozwiązania proceduralne, aby umożliwić pełnomocnikowi skuteczną ochronę jego prawa do wynagrodzenia obejmującego koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu. Prokurator zaznaczył, że kwestia wynagrodzenia pełnomocnika z urzędu dotyczy gwarantowanych konstytucyjnie praw i wolności osoby wykonującej zawód adwokata lub radcy prawnego – swobody prowadzenia działalności gospodarczej (art. 22 Konstytucji) oraz prawa do sądowej ochrony praw majątkowych (art. 64 Konstytucji). Rozstrzyganie o prawach danego podmiotu – w tym wypadku pełnomocnika z urzędu – wiąże się ściśle z koniecznością urzeczywistnienia konstytucyjnych gwarancji prawa do sądu. Wyłączenie możliwości zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji rozstrzygającego o przyznaniu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu nie może być uzasadnione dążeniem do przyspieszenia postępowania. Rozstrzygnięcie w przedmiocie wynagrodzenia pełnomocnika z urzędu dotyczy bowiem wyłącznie sfery jego praw i nie wpływa w żadnym razie na sytuację stron postępowania toczącego się przed sądem. W konsekwencji – w ocenie Prokuratora Generalnego – wyłączenie zaskarżalności wspomnianego postanowienia sądu nie znajduje uzasadnienia w przesłankach wynikających z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Prokurator Generalny stwierdził, że wskazane przez skarżącego wzorce kontroli w postaci art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji są nieadekwatne do oceny konstytucyjności kwestionowanego art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. Nawiązując do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator wskazał, że dyspozycją art. 176 ust. 1 Konstytucji objęte są jedynie orzeczenia kończące postępowanie w pierwszej instancji. Rozstrzygnięcie w przedmiocie wynagrodzenia pełnomocnika z urzędu nie jest elementem materialnym wyroku sądowego rozstrzygającego spór prawny. Zasada dwuinstancyjności nie wymaga natomiast, aby w każdej sprawie mającej w istocie rzeczy charakter incydentalny, a więc niezwiązany z merytorycznym rozstrzyganiem sprawy toczącej się przed sądem, istniał środek zaskarżenia do sądu wyższej instancji. Prokurator Generalny zaznaczył również, że orzeczenia zapadające w kwestiach incydentalnych zaistniałych w postępowaniu odwoławczym, są rozstrzygnięciami wydanymi w drugiej instancji, nawet jeżeli sąd odwoławczy orzeka o nich po raz pierwszy. Nie można przy tym przyjąć, że „orzeczeniem wydanym w pierwszej instancji” jest każde orzeczenie, którym sąd po raz pierwszy rozstrzyga daną kwestię. Z tego względu art. 78 Konstytucji nie może stanowić adekwatnego wzorca kontroli uregulowań dotyczących tego rodzaju orzeczeń.

Wbrew stanowisku Rzecznika Praw Obywatelskich, Prokurator Generalny nie dopatrzył się w badanej sprawie naruszenia art. 32 ust. 1 Konstytucji. W jego ocenie, nie można bowiem mówić o zróżnicowaniu sytuacji prawnej pełnomocnika z wyboru oraz pełnomocnika z urzędu. W ramach rozbudowanej argumentacji Prokurator Generalny dokonał pogłębionej analizy istniejących uregulowań odnoszących się do problematyki kosztów procesu, w tym także kosztów zastępstwa procesowego. Prokurator zaznaczył, że w wypadku wygranego procesu sąd rozstrzyga o kosztach oraz o wynagrodzeniu pełnomocnika, niezależnie od tego, czy strona była reprezentowana przez pełnomocnika z wyboru, czy z urzędu. Wynagrodzenie pełnomocnika – niezależnie od jego statusu – nie wchodzi natomiast w skład kosztów procesu przegranego przez stronę. W ocenie Prokuratora, brak możliwości zaskarżenia postanowienia w przedmiocie przyznania kosztów nieopłaconej pomocy prawnej w postępowaniu przed sądem drugiej instancji nie wynika ze statusu podmiotu zobowiązanego do zapłaty kosztów zastępstwa procesowego. Wiąże się bowiem z tym, czy koszty te zaliczane są do kosztów procesu, czy też nie. Jak szczegółowo wyjaśnia Prokurator Generalny, nieprawdziwe jest twierdzenie, że pełnomocnik z wyboru ma większe możliwości wystąpienia z zażaleniem na postanowienie o wysokości przysługującego mu wynagrodzenia niż pełnomocnik z urzędu. Nie można zatem – posługując się cechą relewantną odwołującą się do statusu pełnomocnika strony – wskazywać na niezgodność art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Warunkiem wstępnym merytorycznego rozpatrzenia zarzutów stawianych przez podmiot inicjujący postępowanie w sprawie hierarchicznej kontroli norm jest ustalenie, czy prowadzenie konkretnego postępowania wszczętego przed Trybunałem Konstytucyjnym jest możliwe. Na każdym etapie postępowania Trybunał ma zatem obowiązek badać, czy wydanie orzeczenia nie jest zbędne lub niedopuszczalne. Stwierdzenie występowania negatywnej przesłanki procesowej, wyłączającej dopuszczalność merytorycznej kontroli zgłoszonych zarzutów, skutkuje umorzeniem postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

Zgodnie z powołanym art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne. Występowanie tej negatywnej przesłanki procesowej identyfikowane jest w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego z sytuacją, w której Trybunał dokonał już uprzednio kontroli kwestionowanego unormowania, uznając je za niekonstytucyjne. Stwierdzenie tożsamości przedmiotu oraz wzorca kontroli w sprawie toczącej się przed Trybunałem z wcześniejszą sprawą, zakończoną usunięciem kwestionowanej normy z systemu prawa, aktualizuje przesłankę zbędności orzekania. W takiej sytuacji osiągnięty został bowiem podstawowy cel postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, jakim jest wyeliminowanie z porządku prawnego stanu niezgodności z Konstytucją. Taki sam skutek następuje wówczas, kiedy Trybunał wskazuje brak unormowania, bez którego, ze względu na naturę objętej aktem regulacji, powstaje stan niekonstytucyjności (por. m.in. postanowienia z: 13 maja 2008 r., sygn. K 26/07, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 67, cz. II, pkt 2 uzasadnienia; 8 maja 2012 r., sygn. P 52/11, OTK ZU nr 5/A/2012, poz. 54, cz. II, pkt 4 uzasadnienia; 16 maja 2012 r., sygn. SK 29/10, OTK ZU nr 5/A/2012, poz. 60, cz. II, pkt 2.1 uzasadnienia).

2. Przedmiotem zaskarżenia w niniejszej sprawie uczyniono art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c., wskazując na zakresową niezgodność tego unormowania z Konstytucją. Skarżący stwierdził, że przepis ten w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu, o których po raz pierwszy rozstrzygał sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 Konstytucji.

Zaskarżony przepis był już przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego. Wyrokiem z 30 października 2012 r. o sygn. SK 20/11 (Dz. U. poz. 1254) Trybunał orzekł, że art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c., w brzmieniu obowiązującym do 2 maja 2012 r., w zakresie, w jakim nie przewidywał zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji oddalające wniosek pełnomocnika ustanowionego z urzędu o przyznanie od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 32 i art. 78 Konstytucji. W uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że zwrot kosztów pomocy prawnej udzielanej stronie z urzędu jest elementem wynagrodzenia za usługę wykonywaną przez wyznaczonego pełnomocnika i powinien podlegać ochronie przewidzianej dla praw majątkowych. Koszty nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu należy traktować jak „sprawę” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, co oznacza jednocześnie obowiązek jej rozpatrzenia w dwuinstancyjnym postępowaniu sądowym (art. 176 ust. 1 Konstytucji). Badany przez Trybunał art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c., z uwagi na to, iż nie przewidywał możliwości złożenia zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji odmawiające przyznania kosztów niepłaconej pomocy prawnej świadczonej stronie z urzędu, uznany został za niezgodny z konstytucyjnym standardem określonym w powołanych wzorcach kontroli. Przepis ten został zatem, w podanym tu zakresie, uznany za wadliwy ze względu na stwierdzone przez Trybunał Konstytucyjny pominięcie ustawodawcze. Chociaż więc powołane orzeczenie odnosi się do nieobowiązującego stanu prawnego, zawiera jednocześnie ostateczną, a przy tym negatywną ocenę uregulowania, które nie przewidywało skutecznego mechanizmu ochrony praw majątkowych pełnomocnika z urzędu w zakresie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie przed sądem drugiej instancji.

3. Postępowanie zainicjowane skargą konstytucją w niniejszej sprawie dotyczy tożsamego z powołanym wyroku o sygn. SK 20/11 przedmiotu kontroli, jakim jest art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. Kwestionując konstytucyjność tego przepisu, skarżący wskazał na jego wadliwość wynikającą z braku możliwości zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji rozstrzygającego po raz pierwszy o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej realizowanej z urzędu. Skarżący domagał się zatem zbadania art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. w tym zakresie, w jakim przepis ten nie dawał podstawy prawnej do kwestionowania decyzji sądu drugiej instancji w przedmiocie wynagrodzenia przysługującego pełnomocnikowi z urzędu. Warto zaznaczyć, że zarzuty sformułowane w skardze konstytucyjnej w odniesieniu do art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. dotyczyły stanu prawnego sprzed 3 maja 2012 r., gdyż zarówno ostateczne rozstrzygnięcie o prawach i wolnościach skarżącego, jak i sama skarga sporządzone zostały w pierwszej połowie 2010 r.

Biorąc pod uwagę wskazane okoliczności, można jednoznacznie stwierdzić, że zarówno przedmiot kontroli, jak i zarzuty sformułowane przez skarżącego w niniejszej sprawie, pozostają w pełni tożsame z analogicznymi elementami wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. SK 20/11. Wskazany tutaj wyrok dotyczył nie tylko tego samego przepisu k.p.c. w tym samym brzmieniu (obowiązującym do 2 maja 2012 r.), ale jednocześnie wskazywał na wadliwość tego uregulowania właśnie w takim zakresie, w jakim zostało ono zakwestionowane w bieżącej sprawie. W rezultacie można stwierdzić, że w rozpatrywanej obecnie skardze konstytucyjnej skarżący zażądał przeprowadzenia kontroli konstytucyjności art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. w taki sam sposób, w jaki kontrola ta została już uprzednio przeprowadzona.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku o sygn. SK 20/11 zidentyfikował wadliwość art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c., wynikającą z posłużenia się przez ustawodawcę uregulowaniem niepełnym, a przez to niespełniającym wymogów konstytucyjnych. Fakt ten ma zasadnicze znaczenie dla niniejszego postępowania. Skutkuje bowiem koniecznością jego umorzenia na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z uwagi na wystąpienie przesłanki zbędności orzekania (por. postanowienia TK z: 28 kwietnia 2010 r., sygn. P 10/08, OTK ZU nr 4/A/2010, poz. 41, cz. II, pkt 2 uzasadnienia; 12 kwietnia 2012 r., sygn. P 33/11, OTK ZU nr 4/A/2012, poz. 47, cz. II uzasadnienia; 9 października 2012 r., sygn. SK 22/12, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 113, cz. II, pkt 4 uzasadnienia). Stwierdzenie niekonstytucyjności kwestionowanego art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. spowodowało osiągnięcie podstawowego celu kontroli realizowanej przez Trybunał Konstytucyjny w warunkach przywołanej sprawy. Trybunał zidentyfikował brak unormowania, którego pominięcie powodowało niezgodność z Konstytucją. Ponowne wypowiadanie się na temat tego samego i dostrzeżonego uprzednio braku jest więc całkowicie bezprzedmiotowe i musi skutkować umorzeniem niniejszego postępowania z powodu zbędności orzekania.

Zważywszy powyższe okoliczności, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.