1. W skardze konstytucyjnej, Mariusz C. (dalej: skarżący) wniósł o stwierdzenie, że art. 55 § 1 w związku z art. 330 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) jest niezgodny z art. 5, art. 30, art. 31 ust. 1 i 3, art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji.

1.1. Skarga konstytucyjna została złożona w związku z następującym stanem faktycznym:

Pismem złożonym 6 kwietnia 2009 r. skarżący domagał się wszczęcia postępowania karnego w sprawie o czyn z art. 245 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.) przeciwko Tomaszowi S. Postanowieniem z 15 maja 2009 r. prokurator odmówił wszczęcia postępowania. Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach, postanowieniem z 20 sierpnia 2009 r. uwzględnił zażalenie skarżącego i uchylił postanowienie prokuratora. Postanowieniem z 16 października 2009 r. prokurator wszczął dochodzenie w sprawie, a następnie 29 stycznia 2010 r. wydał postanowienie o umorzeniu postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. z uwagi na brak znamion czynu zabronionego.

W dniu 8 lutego 2010 r. skarżący wniósł do Sądu Rejonowego w Tarnowskich Górach subsydiarny akt oskarżenia przeciwko Tomaszowi S. oskarżając go o popełnienie przestępstwa z art. 245 k.k. Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach postanowieniem z 8 września 2010 r. umorzył postępowanie w sprawie ze względu na brak skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.). Sąd Okręgowy w Gliwicach postanowieniem z 15 grudnia 2010 r., wydanym po wniesieniu zażalenia przez skarżącego, utrzymał w mocy zaskarżone postanowienie.

Postanowienie Sądu Okręgowego w Gliwicach zostało doręczone skarżącemu 3 stycznia 2011 r. Skarżący 20 stycznia 2011 r. złożył w Sądzie Rejonowym w Tarnowskich Górach wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do reprezentowania go w sprawie sporządzenia skargi konstytucyjnej. Pełnomocnik skarżącego został powiadomiony o wyznaczeniu go do sporządzenia skargi konstytucyjnej 27 września 2011 r. Skarga została nadana w placówce pocztowej 20 grudnia 2011 r.

1.2. Skarżący kwestionuje zgodność z Konstytucją art. 55 § 1 w związku z art. 330 § 2 k.p.k. w zakresie, w jakim przepisy te warunkują możliwość wystąpienia przez pokrzywdzonego z subsydiarnym aktem oskarżenia od wydania przez prokuratora dwóch tożsamych decyzji procesowych, czyli dwóch postanowień o odmowie wszczęcia postępowania albo dwóch postanowień o umorzeniu postępowania. Zdaniem skarżącego kwestionowany art. 55 § 1 k.p.k. ogranicza korzystanie z subsydiarnego aktu oskarżenia w stopniu, który powoduje naruszenie podstawowych konstytucyjnych praw i wolności.

Uzasadniając zarzut naruszenia art. 30 Konstytucji skarżący wskazał, że kwestionowane przepisy naruszają godność pokrzywdzonego, który zostaje pozbawiony możliwości skierowania sprawy do rozpoznania przez niezawisły sąd, pomimo tego, że prokurator wydał dwie negatywne decyzje procesowe, które nie są tożsame. Pokrzywdzony nie ma zatem możliwości procesowej dochodzenia swych praw w odniesieniu do przestępstw publicznoskargowych, które zostały popełnione na jego szkodę.

W ocenie skarżącego, kwestionowane przepisy ograniczają jego konstytucyjne prawa bez adekwatnego uzasadnienia prawnego, co powoduje naruszenie art. 31 ust. 3 Konstytucji. Skarżący wskazał w szczególności na ograniczenie prawa do sądu poprzez pozbawienie pokrzywdzonego prawa do rozpatrzenia wszczętej przez niego sprawy przez niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Ograniczenie uprawnień pokrzywdzonych związane było zapewne z realizacją zasady szybkości i ekonomiki postępowania karnego, jednakże – w jego ocenie – wartości te nie mogą mieć pierwszeństwa przed innymi wartościami, w szczególności przed prawem do sądu. Zdaniem skarżącego, kwestionowane przepisy naruszają również art. 45 ust. 1 Konstytucji, ponieważ nie zapewniają pokrzywdzonym instrumentów, które umożliwiłyby im dochodzenie ich praw. Pokrzywdzeni w sprawach karnych, którym zamknięto drogę do złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia, dążą jedynie do tego, aby ich argumenty ocenił niezawisły sąd, nie zaś wyłącznie prokurator, który nie posiada przymiotu niezawisłości.

Zdaniem skarżącego, pomimo wyraźnego i jednoznacznego brzmienia art. 77 ust. 2 Konstytucji, ustawodawca w art. 55 § 1 w związku z art. 330 § 2 k.p.k. nadmiernie ograniczył prawa pokrzywdzonych w postępowaniu karnym. Kwestionowane przepisy kształtują przesłanki wystąpienia z subsydiarnym aktem oskarżenia w sposób zamykający znacznej części pokrzywdzonych drogę sądową. Wymaganie, aby wystąpienie z subsydiarnym aktem oskarżenia było poprzedzone wydaniem przez prokuratora dwóch tożsamych decyzji albo o odmowie wszczęcia postępowania albo o umorzeniu postępowania powoduje, że subsydiarne akty oskarżenia należą do rzadkości, a prawa pokrzywdzonych są naruszane.

Zdaniem skarżącego, kwestionowane przepisy naruszają również art. 5 oraz art. 31 ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniu skargi nie wskazano jednak argumentów, które miałyby przemawiać za zasadnością tych zarzutów.

2. W piśmie z 7 marca 2013 r. w imieniu Sejmu stanowisko zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Zdaniem Sejmu, skarżący nie skorzystał z przysługującego mu prawa do wniesienia zażalenia na postanowienie prokuratora o umorzeniu dochodzenia. Zamiast tego, skarżący pominął tryb postępowania przewidziany przepisami k.p.k. i od razu wystąpił z subsydiarnym aktem oskarżenia. Sejm wskazał, że skarżący nie spełnił warunku wyczerpania wszystkich możliwych środków prawnych i wyczerpania toku instancyjnego, przez co jego skarga konstytucyjna nie może zostać merytorycznie rozpoznana a postępowanie podlega umorzeniu.

3. W piśmie z 11 lipca 2012 r. Prokurator Generalny wniósł o umorzenie postępowania w niniejszej sprawie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Zdaniem Prokuratora Generalnego, skarga konstytucyjna w niniejszej sprawie oparta jest na błędnym założeniu, że umorzenie postępowania przez prokuratora, po wcześniejszym uchyleniu przez sąd postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania, zamyka skarżącemu możliwość wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia. Skarżący nie dostrzegł bowiem, że postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania, będące w takiej sytuacji pierwszą w tej postaci decyzją procesową, podlega zaskarżeniu do sądu na zasadach ogólnych, co wynika wprost z art. 465 § 2 k.p.k. Skarżący nie wyczerpał przewidzianych prawem procedur odwoławczych, poprzedzających wystąpienie z subsydiarnym aktem oskarżenia. Konsekwencją tego było uznanie skarżącego przez sądy orzekające w jego sprawie, za nieuprawnionego oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego. Skoro skarżący nie skorzystał z przysługującego mu środka odwoławczego, zmierzającego do zakwestionowania postanowienia prokuratora, to tym samym nie spełnił warunków, pozwalających na uznanie jego skargi konstytucyjnej za dopuszczalną.

4. Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie z 23 lipca 2012 r. poinformował, że nie zgłasza swojego udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w niniejszej sprawie.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Trybunał Konstytucyjny na każdym etapie rozpoznania sprawy – także po zakończeniu procedury wstępnej kontroli skargi – może badać, czy zostały spełnione warunki wydania orzeczenia (por. np. postanowienia z: 21 marca 2000 r., sygn. SK 6/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 66; 14 listopada 2007 r., sygn. SK 53/06, OTK ZU nr 10/A/2007, poz. 139; 28 lutego 2012 r., sygn. SK 32/10, OTK ZU nr 2/A/2012, poz. 21).

2. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji ustawa określa zasady wnoszenia skargi do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o konstytucyjnych wolnościach lub prawach skarżącego.

W kontekście niniejszej sprawy niezbędne jest przedstawienie wybranych regulacji prawnych dotyczących składania skarg konstytucyjnych oraz powstałej na ich tle praktyki orzeczniczej Trybunału.

Jednym z warunków wniesienia skargi konstytucyjnej jest określone w art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) wymaganie złożenia takiej skargi po wyczerpaniu przez skarżącego przysługującej mu w sprawie drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od dnia doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia.

Zgodnie z art. 48 ust. 1 ustawy o TK skargę sporządza adwokat lub radca prawny, chyba, że skarżącym jest sędzia, prokurator, notariusz, profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych. Skarżący, który nie ma możliwości poniesienia kosztów ustanowienia profesjonalnego pełnomocnika może wystąpić do sądu rejonowego o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu (art. 48 ust. 2 ustawy o TK).

Stosownie do art. 48 ust. 2 zdanie drugie ustawy o TK, trzymiesięczny termin na wniesienie skargi konstytucyjnej nie biegnie do czasu rozstrzygnięcia przez sąd wniosku o ustanowienie dla skarżącego adwokata lub radcy prawnego z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej.

Z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu należy wystąpić przed upływem trzymiesięcznego terminu na złożenie skargi konstytucyjnej (zob. postanowienia TK z: 14 grudnia 2000 r., sygn. Ts 141/00, OTK ZU nr 5/2001, poz. 135; 21 maja 2001 r., sygn. Ts 18/01, OTK ZU nr 4/2001, poz. 116; 26 czerwca 2001 r., sygn. Ts 48/01, OTK ZU nr 6/2001, poz. 205; 16 stycznia 2002 r., sygn. Ts 158/01, OTK ZU nr 2/B/2002, poz. 158). Trybunał wskazywał również, że na bieg określonego w art. 46 ust. 1 ustawy o TK terminu nie mają wpływu inne okoliczności, niż wystąpienie do sądu o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu, w tym zwrócenie się do organów samorządu adwokackiego czy radcowskiego o udzielenie pomocy prawnej lub wystąpienie z wnioskiem o pomoc prawną do sądu niewłaściwego (zob. postanowienie z 31 marca 2011 r., sygn. Ts 121/10, OTK ZU nr 5/B/2011, poz. 362).

3. Trybunał Konstytucyjny podtrzymuje w niniejszej sprawie dotychczasową jednolitą linię orzeczniczą, zgodnie z którą wystąpienie z wnioskiem do sądu o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej powoduje zawieszenie, nie zaś przerwanie biegu terminu na wniesienie skargi konstytucyjnej. Tak należy rozumieć wyrażenie „termin (…) nie biegnie” zawarte w art. 48 ust. 2 ustawy o TK. W razie, gdyby skutkiem wystąpienia o ustanowienie pełnomocnika z urzędu miałoby być przerwanie biegu terminu do wniesienia skargi omawiany przepis wyraźnie stwierdzałby, że od daty ustanowienia pełnomocnika termin do złożenia skargi konstytucyjnej biegnie na nowo (zob. postanowienia z: 7 września 1998 r., sygn. Ts 96/98, OTK ZU nr 6/1998, poz. 106; 24 listopada 1999 r., sygn. Ts 78/99, OTK ZU nr 7/1999, poz. 185; 23 listopada 1999 r., sygn. Ts 23/99, OTK ZU nr 7/1999, poz. 187, s. 956; 23 listopada 1999 r., sygn. Ts 40/99, OTK ZU nr 7/1999, poz. 191; 16 lutego 2000 r., sygn. Ts 135/99, OTK ZU nr 1/2000, poz. 36; 2 lutego 2000 r., sygn. Ts 138/1999, OTK ZU nr 1/2000, poz. 40, 19 marca 2003 r., sygn. Ts 27/03, OTK ZU nr 2/B/2003, poz. 157, 17 lutego 2009 r., sygn. Ts 148/08, OTK ZU nr 2/B/2009, poz. 133, 16 maja 2012 r., Ts 339/11, OTK ZU nr 3/B/2012, poz. 318).

Ponadto, przyjęcie odmiennej interpretacji art. 48 ust. 2 zdanie drugie ustawy o TK, stosownie do której wystąpienie o ustanowienie pełnomocnika z urzędu powoduje przerwanie biegu terminu do wystąpienia ze skargą konstytucyjną, prowadziłoby do nieuzasadnionego zróżnicowania sytuacji prawnej skarżących, którzy samodzielnie ustanowili pełnomocnika do sporządzenia skargi konstytucyjnej w porównaniu ze skarżącymi, którzy zwrócili się o udzielenie im pomocy prawnej z urzędu.

Dla skutecznego składania skargi konstytucyjnej przez skarżących, którzy nie występują o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, skarżący są zobowiązani w ustawowym terminie wskazanym w art. 46 ust. 1 ustawy o TK podjąć decyzję o wystąpieniu ze skargą, wybrać oraz udzielić pełnomocnictwa radcy prawnemu lub adwokatowi, który sporządzi skargę konstytucyjną i wniesie do Trybunału Konstytucyjnego.

W takich przypadkach ryzyko zbyt późnego zwrócenia się do adwokata lub radcy prawnego o sporządzenie skargi konstytucyjnej zawsze obciążałoby skarżących. Natomiast, w przypadku skarżących, którzy wystąpili o pomoc prawną z urzędu, zwłoka w złożeniu wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego nie miałaby żadnego znaczenia, gdyby przyjąć, że wystąpienie do sądu rejonowego o pomoc prawną przerywa bieg terminu do złożenia skargi konstytucyjnej (zob. postanowienia TK z: 22 marca 1999 r., sygn. Ts 92/98, OTK ZU nr 3/1999, poz. 47; 4 lipca 2000 r., sygn. Ts 145/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 160).

4. W niniejszej sprawie, wskazane przez skarżącego jako ostateczne rozstrzygnięcie, w rozumieniu art. 46 ust. 1 ustawy o TK postanowienie Sądu Okręgowego w Gliwicach z 15 grudnia 2010 r., zostało doręczone skarżącemu 3 stycznia 2011 r. Od tej daty rozpoczął bieg trzymiesięczny termin do wniesienia skargi konstytucyjnej. Zgodnie z art. 48 ust. 2 ustawy o TK, bieg tego terminu uległ zawieszeniu 20 stycznia 2011 r., czyli w dniu, w którym skarżący złożył wniosek o ustanowienie dla niego pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej. Postanowieniem Sądu Rejonowego w Tarnowskich Górach z 5 kwietnia 2011 r. ustanowiono pełnomocnika do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Pismem z 23 września 2011 r. Okręgowa Rada Adwokacka w Katowicach wyznaczyła pełnomocnika do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Pełnomocnik skarżącego otrzymał to pismo 27 września 2011 r. i od tego dnia rozpoczął się dalszy bieg terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej. Skarga została nadana w placówce pocztowej 20 grudnia 2011 r.

W związku z powyższym, należy uznać, że bieg terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej rozpoczął się 3 stycznia 2011 r. i uległ zawieszeniu 21 stycznia 2011 r. (trwał zatem 17 dni). Rozpoczęcie dalszego biegu terminu nastąpiło 28 września 2011 r., kiedy to do jego upływu pozostało 73 dni, a więc termin do wniesienia skargi konstytucyjnej w niniejszej sprawie upłynął 9 grudnia 2011 r. Skarga została złożona 20 grudnia 2011 r., a więc z przekroczeniem wskazanego w art. 46 ust. 1 ustawy o TK terminu o 11 dni.

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że skarga konstytucyjna została złożona z naruszeniem ustawowego terminu do jej wniesienia. Oznacza to, że skarga nie spełnia określonej w art. 46 ust. 1 ustawy o TK przesłanki wniesienia w ciągu 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Wobec tego, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, umarza postępowanie w niniejszej sprawie ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.

Biorąc powyższe pod uwagę, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.