1. Zgodnie z art. 14a ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury (Dz. U. z 2011 r. Nr 109, poz. 639; dalej: ustawa o pracownikach sądów), podwyższenie wynagrodzeń urzędników i innych pracowników sądów następuje w terminach i na zasadach określonych dla pracowników państwowej sfery budżetowej nieobjętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń. Zasady te reguluje ustawa z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 79, poz. 431, ze zm.; dalej: ustawa o wynagrodzeniach). W myśl tego aktu, wynagrodzenia osób nieobjętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń (w tym m.in. pracowników sądów) waloryzowane są średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń (por. art. 4 ust. 2 tej ustawy).

Średnioroczny wskaźnik wzrostu wynagrodzeń w danym roku jest ustalany w ustawie budżetowej (por. art. 9 ust. 1 pkt 3 ustawy o wynagrodzeniach). W 2010 r. wyniósł on 101,0% (por. art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 22 stycznia 2010 r. – Ustawa budżetowa na rok 2010, Dz. U. Nr 19, poz. 102; dalej: ustawa budżetowa na 2010 r.), zaś w latach 2011-2013 – 100,0%, co oznaczało „zamrożenie” w tym okresie wynagrodzeń pracowników sądów na poziomie z 2010 r. (por. art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. – Ustawa budżetowa na rok 2011, Dz. U. Nr 29, poz. 150; dalej: ustawa budżetowa na 2011 r.; art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 2 marca 2012 r. – Ustawa budżetowa na rok 2012; Dz. U. poz. 273; dalej: ustawa budżetowa na 2012 r. oraz art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 25 stycznia 2013 r. – Ustawa budżetowa na rok 2013, Dz. U. poz. 169; dalej: ustawa budżetowa na 2013 r.).

2. Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe w Gdańsku, VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (dalej: sąd pytający, SR w Gdańsku) w postanowieniach z 16 października 2014 r. oraz 3 i 13 lutego 2015 r. (dalej odpowiednio: pierwsze, drugie i trzecie pytanie prawne) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie, czy:

– art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na 2010 r. (przepis kwestionowany tylko w pierwszym pytaniu prawnym),

– art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na 2011 r.,

– art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na 2012 r. oraz

– art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy budżetowej na 2013 r. (przepis zaskarżony jedynie w drugim i trzecim pytaniu prawnym; dalej łącznie: przepisy ustaw budżetowych)

w zakresie, w jakim pozbawiają pracowników prawa do wypłaty waloryzowanego wynagrodzenia za pracę (odpowiednio) w latach 2010, 2011 i 2012 (pierwsze pytanie prawne) lub w latach 2011, 2012 i 2013 (drugie i trzecie pytanie prawne) według norm określonych w art. 4 ust. 2 i art. 6 ust. 2 ustawy o wynagrodzeniach w związku z art. 14a ustawy o pracownikach sądów, są zgodne z art. 2 (zasadą ochrony praw nabytych oraz „zaufania obywatela do państwa prawa i stanowionego przez nie prawa”) oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji (zasadą ochrony własności).

Powyższe pytania prawne zostały połączone do wspólnego rozpoznania zarządzeniami Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 19 i 25 lutego 2015 r.

2.1. SR w Gdańsku zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego w związku ze sprawami z powództwa łącznie dwudziestu dwóch pracowników sądów (zatrudnionych na stanowiskach: inspektora, sekretarza sądowego, starszego sekretarza sądowego, stażysty, woźnego sądowego, sprzątaczki, kierownika sekretariatu i kierownika Oddziału Administracyjnego) przeciwko Sądowi Rejonowemu w Kartuzach (pierwsze pytanie prawne) lub Sądowi Okręgowemu w Gdańsku (drugie i trzecie pytanie prawne). Powodowie w sprawach zawisłych przed sądem pytającym domagali się zasądzenia od kilkuset do 30 tys. zł tytułem wyrównania wynagrodzenia za lata 2010-2012 (pierwsze pytanie prawne) lub 2011-2013 (drugie i trzecie pytanie prawne). Podnosili, że w 2010 r. ich wynagrodzenie nie zostało dostatecznie zwaloryzowane, a od 2011 r. w ogóle nie ulegało zmianom. W ich opinii, aby zneutralizować przynajmniej spadek siły nabywczej pieniądza, świadczenia te w każdym roku powinny być zwiększane o wskaźnik inflacji za rok poprzedni.

2.2. Uzasadnienia pytań prawnych – pomimo że dotyczą one waloryzacji wynagrodzeń pracowników sądów częściowo w innych okresach (2010-2012 i 2011-2013) – są tożsame, wobec czego zostaną omówione łącznie.

Sąd pytający podkreślił, że z art. 14a ustawy o pracownikach sądów oraz art. 4 ust. 2 i art. 6 ustawy o wynagrodzeniach wynika zasada stałego, periodycznego (corocznego) waloryzowania wynagrodzeń pracowników sądów w razie wystąpienia przesłanek zastosowania tej instytucji, tj. zmiany siły nabywczej pieniądza. Podwyższanie należnych im świadczeń nie zostało więc pozostawione do swobodnego uznania dysponentów środków budżetowych, lecz jest obowiązkiem właściwych organów państwa. Zdaniem SR w Gdańsku, w momencie rozpoczęcia przez pracownika sądowego kolejnego roku pracy, ma on prawo do uzyskania wynagrodzenia zgodnie z powyższymi zasadami. Gwarantowany powinien być odpowiedni wzrost wynagrodzenia tych osób, a nie tylko utrzymanie go w dotychczasowej wysokości (art. 2 pkt 4 ustawy o wynagrodzeniach nieprzypadkowo posługuje się bowiem pojęciem wskaźnika „wzrostu” wynagrodzeń, które zakłada progresywność tych świadczeń). Sąd pytający zastrzegł, że analizowanej waloryzacji nie należy utożsamiać z podwyżką, gdyż ma ona na celu nie zwiększenie realnej wysokości wynagrodzeń pracowników sądowych, lecz zachowanie ich stałej wartości ekonomicznej.

W kontekście zasady ochrony praw słusznie nabytych (por. art. 2 Konstytucji), SR w Gdańsku podniósł, że regulacje ustaw budżetowych niwelowały prawnie uzasadnione oczekiwania pracowników sądów co do stosownego wzrostu ich wynagrodzeń w kolejnym roku. Art. 4 ustawy o wynagrodzeniach statuuje ekspektatywę nabycia prawa do waloryzacji. W latach 2010-2013 zaktualizowała się zasadnicza przesłanka powstania tej ekspektatywy w postaci zmiany siły nabywczej pieniądza (inflacji). W rezultacie – zdaniem sądu pytającego – „można byłoby więc mówić już nie o ekspektatywie, a o prawie nabytym”.

Odnosząc się natomiast do zasady zaufania obywateli do państwa i prawa (por. art. 2 Konstytucji), SR w Gdańsku wskazał ponadto, że zaniechanie waloryzacji wynagrodzeń stało się normą, naruszającą prawa pracowników sądów. Zamrożenie płac nie było sytuacją jednorazową, związaną ze stanem finansów państwa w danym roku, lecz powtarzalną praktyką, pozwalającą na pewne oszczędności kosztem określonej grupy pracowników sfery budżetowej.

Na tle art. 64 Konstytucji sąd pytający podniósł, że ochrona praw majątkowych (w tym prawa do wynagrodzenia) „polega nie tylko na zapobieganiu i eliminowaniu działań faktycznych uniemożliwiających uprawnionym korzystanie z przysługujących im praw, lecz także na takim ukształtowaniu ich treści, które ograniczałoby niebezpieczeństwo jednostronnego niweczenia ich ekonomicznej istoty”. Tymczasem wynagrodzenie powodów nie zostało w latach 2010-2013 zwaloryzowane o średnioroczny wskaźnik wzrostu wynagrodzeń, pomimo występowania w tym okresie inflacji.

2.3. W końcowej części uzasadnienia pytań prawnych SR w Gdańsku uzasadnił formalną dopuszczalność pytań prawnych.

W opinii sądu pytającego, nie ma możliwości takiej wykładni zaskarżonych przepisów ustaw budżetowych, która pozwalałaby na wyinterpretowanie z nich normy zgodnej z Konstytucją. Treść tych regulacji jest jednoznaczna i sprzeczna ze wskazanymi w pytaniu prawnym zasadami konstytucyjnymi.

SR w Gdańsku podkreślił, że pomimo utraty mocy obowiązującej kwestionowanych przepisów, ocena ich konstytucyjności przez Trybunał Konstytucyjny jest konieczna, ponieważ zmierza do ochrony praw podmiotowych powodów.

Ponadto stwierdził, że od odpowiedzi na pytania prawne co do zgodności z Konstytucją zaskarżonych regulacji zależy rozstrzygnięcie spraw rozpatrywanych przez sąd pytający. „Stwierdzenie niekonstytucyjności tych przepisów uczyni zasadnym rozważenie przesłanek waloryzacji wynagrodzeń w oparciu o (…) art. 3581 § 2 k.c. w zw. z art. 300 k.p. Uznanie, iż przepisy będące przedmiotem pytania prawnego nie są sprzeczne z ustawą zasadniczą, skutkować zaś będzie oddaleniem powództwa w całości”.

3. Prokurator Generalny w piśmie z 20 kwietnia 2015 r. przedstawił stanowisko w sprawie oraz wniósł o umorzenie postępowania na podstawie ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) z uwagi na zbędność wydania wyroku.

Powołując się na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 11 lutego 2015 r., sygn. P 44/14, wydane na tle podobnych pytań prawnych, Prokurator Generalny uznał, że pytania sądu pytającego nie spełniają przesłanki funkcjonalnej. W razie orzeczenia niezgodności kwestionowanych przepisów ustaw budżetowych z Konstytucją powstałaby bowiem luka prawna, wymagająca interwencji ustawodawcy. Sąd pytający nie mógłby natomiast wydać orzeczeń uwzględniających powództwa pracowników sądów.

W opinii Prokuratora Generalnego, zastosowanie w niniejszej sprawie powinna mieć zasada ne bis in idem. Zarówno przedmiot, jak i wzorce kontroli oraz zarzuty prezentowane w niniejszej sprawie są bowiem tożsame z analizowanymi w postanowieniu o sygn. P 44/14.

4. Stanowisko Sejmu nie wpłynęło.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Warunki formalne dopuszczalności pytania prawnego – uwagi ogólne.

Merytoryczne rozpoznanie przez Trybunał Konstytucyjny pytania prawnego uzależnione jest od spełnienia wymogów, wynikających z Konstytucji oraz ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

Kryteria dopuszczalności pytania prawnego można podzielić na dwie grupy.

1.1. Pierwszą stanowią przesłanki związane bezpośrednio ze specyfiką pytania prawnego jako jednego ze sposobów inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym:

– pytanie prawne może być zadane wyłącznie przez sąd w rozumieniu art. 175 Konstytucji (por. postanowienie z 4 października 2010 r., sygn. P 12/08, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 86), czyli państwowy organ władzy sądowniczej, oddzielony i niezależny od władzy ustawodawczej i wykonawczej (por. postanowienie z 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36) – tzw. przesłanka podmiotowa;

– przedmiotem pytania prawnego może być zgodność każdego aktu normatywnego (a więc aktu zawierającego normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym – por. postanowienie z 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68) z przepisami, które mają wyższą rangę w hierarchicznym systemie prawa niż akt normatywny poddawany kontroli (w zależności od sytuacji, mogą to być przepisy Konstytucji, ratyfikowanej umowy międzynarodowej lub ustawy – por. np. postanowienie z 6 października 2009 r., sygn. P 77/08, OTK ZU nr 9/A/2009, poz. 140) – tzw. przesłanka przedmiotowa (zasada, że Trybunał Konstytucyjny rozpoznaje jedynie „pionowe” konflikty w systemie prawa jest wspólna dla wniosków, pytań prawnych i skarg konstytucyjnych, lecz w tym ostatnim wypadku doznaje jednak dodatkowego ograniczenia, ponieważ przedmiotem skargi konstytucyjnej może być jedynie zgodność aktu normatywnego z Konstytucją – por. art. 79 ust. 1 Konstytucji, co uzasadnia ujęcie przesłanki przedmiotowej wśród specyficznych wymogów pytania prawnego);

– od odpowiedzi na pytanie prawne musi zależeć rozstrzygnięcie konkretnej sprawy toczącej się przed sądem pytającym (stąd kontrolę w tym trybie często nazywa się incydentalną – por. np. postanowienia z: 22 października 2007 r., sygn. P 24/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 118 oraz 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 26/07, OTK ZU nr 3/A/2008, poz. 52); w orzecznictwie TK wskazywano, że przedmiotem sprawy musi być przepis (proceduralny, materialnoprawny lub kompetencyjny), który powinien być zastosowany przez sąd w toczącym się postępowaniu i w oparciu o który sąd jest zobowiązany wydać stosowane orzeczenie, a więc który będzie stanowił podstawę rozstrzygnięcia (por. wspomniane postanowienie o sygn. P 12/08 i postanowienia z: 27 lutego 2008 r., sygn. P 31/06, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 24 i 19 października 2011 r., sygn. P 42/10, OTK ZU nr 8/A/2011, poz. 92) – tzw. przesłanka funkcjonalna; znaczenie tej przesłanki jest podkreślone w art. 32 ust. 3 ustawy o TK, zgodnie z którym pytanie prawne powinno wskazywać, „w jakim zakresie” ewentualne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego „może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy”.

1.2. Drugą grupę przesłanek dopuszczalności pytania prawnego stanowią kryteria wspólne dla wszystkich sposobów inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Należą do nich m.in.:

– obowiązek zachowania formy przewidzianej dla pism procesowych i zawarcia w pytaniu prawnym niezbędnych elementów konstrukcyjnych, wymienionych w art. 32 ust. 1 ustawy o TK (por. np. postanowienie z 8 marca 2011 r., sygn. P 33/10, OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 15);

– możliwość skutecznego kwestionowania – co do zasady – jedynie obowiązujących aktów normatywnych (por. art. 39 ust. 1 pkt 1 i ust. 3 ustawy o TK oraz m.in. postanowienia z: 18 listopada 2008 r., sygn. P 56/07, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 165 i 14 stycznia 2014 r., sygn. P 12/12, OTK ZU nr 1/A/2014, poz. 6);

– przestrzeganie zasady ne bis in idem i res iudicata (w myśl art. 190 ust. 1 Konstytucji orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne, więc nie orzeka on powtórnie o tych samach kwestiach – por. np. postanowienia z: 29 maja 2006 r., sygn. P 29/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 61; 4 września 2008 r., sygn. P 25/08, OTK ZU nr 7/A/2008, poz. 129 i 22 maja 2013 r., sygn. P 37/12, OTK ZU nr 4/A/2013, poz. 53);

– brak kompetencji Trybunału Konstytucyjnego do rozstrzygania sporów o wykładnię przepisów (por. np. powołane postanowienie o sygn. P 33/10); w odniesieniu do pytań prawnych kryterium to jest uzupełniane przesłanką subsydiarności, w świetle której sąd pytający przed wystąpieniem do Trybunału Konstytucyjnego powinien rozważyć możliwość samodzielnego rozstrzygnięcia zawisłej przed nim sprawy za pomocą prokonstytucyjnej interpretacji zaskarżonego przepisu, a dopiero w razie niepowodzenia skierować sprawę do Trybunału Konstytucyjnego (por. np. powołane już postanowienia o sygn.: P 24/07, P 31/06, P 26/07 i P 12/08).

1.3. Aby pytanie prawne mogło zostać merytorycznie rozpoznane, musi spełniać kumulatywnie wszystkie powyższe przesłanki. Niespełnienie choć jednego z powyższych warunków powoduje konieczność umorzenia postępowania na podstawie art. 39 (odpowiednich ustępów i punktów) ustawy o TK.

2. Ocena pytań prawnych Sądu Rejonowego dla Gdańska-Południe w Gdańsku.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, pytania prawne Sądu Rejonowego dla Gdańska-Południe w Gdańsku (dalej: sąd pytający albo SR w Gdańsku) budzą następujące zastrzeżenia formalne:

2.1. Po pierwsze, wydaje się, że celem pytań prawnych nie jest ocena hierarchicznej zgodności aktów prawnych, lecz kontrola „pozioma” przepisów o tej samej randze, co nie mieści się w kognicji Trybunału Konstytucyjnego i powoduje niespełnienie przez analizowane pytania prawne przesłanki przedmiotowej (por. wyżej).

Analiza postanowień SR w Gdańsku prowadzi do wniosku, że – wbrew brzmieniu ich petitum – źródłem zastrzeżeń sądu pytającego jest nie tyle sprzeczność zaskarżonych przepisów ustaw budżetowych „zamrażających” wynagrodzenia pracowników sądów z art. 2 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji, co ich niezgodność z innymi regulacjami ustawowymi, z których ma wynikać prawo podmiotowe pracowników sądów do corocznej waloryzacji ich wynagrodzeń co najmniej o wskaźnik inflacji.

We wszystkich pytaniach prawnych kwestionowane normy (tj. art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 22 stycznia 2010 r. – Ustawa budżetowa na rok 2010, Dz. U. Nr 19, poz. 102; art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. – Ustawa budżetowa na rok 2011, Dz. U. Nr 29, poz. 150; art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 2 marca 2012 r. – Ustawa budżetowa na rok 2012; Dz. U. poz. 273 oraz art. 13 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 25 stycznia 2013 r. – Ustawa budżetowa na rok 2013, Dz. U. poz. 169; dalej łącznie: przepisy ustaw budżetowych) są konfrontowane przede wszystkim z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 79, poz. 431, ze zm.; dalej: ustawa o wynagrodzeniach), w myśl którego wynagrodzenia osób nieobjętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń (m.in. pracowników sądów) waloryzowane są średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń. Sąd pytający wielokrotnie powtarza, że to ten właśnie przepis stanowi źródło prawnego obowiązku periodycznego podwyższania wynagrodzeń powodów co najmniej o wskaźnik inflacji, tak aby zachowana została realna wartość tych świadczeń.

Powołane w tym kontekście wzorce konstytucyjne nie są koniecznym elementem tej argumentacji. Sąd pytający stawia wprawdzie tezę, że prawo do waloryzacji jest prawem słusznie nabytym, a ochrona praw majątkowych obejmuje także zakaz ich uszczuplania (obniżania ich realnej wartości), lecz nie zostało to w sposób szczegółowy uzasadnione. Tymczasem taka wykładnia art. 2 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji nie znajduje podstaw w dotychczasowym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, w którym kwestia waloryzacji świadczeń była wielokrotnie analizowana m.in. na tle:

– emerytur i rent z systemu powszechnego oraz mundurowego (por. np. orzeczenie z 15 października 1997 r., sygn. K 11/97, OTK ZU nr 3-4/1997, poz. 39; wyroki z: 12 lipca 2001 r., sygn. SK 1/01, OTK ZU nr 5/2001, poz. 127; 22 października 2001 r., sygn. SK 16/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 214; 20 grudnia 1999 r., sygn. K 4/99, OTK ZU nr 7/1999, poz. 165; 30 października 2007 r., sygn. P 36/06, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 110; 19 grudnia 2012 r., sygn. K 9/12, OTK ZU nr 11/A/2012, poz. 136 i 17 grudnia 2014 r., sygn. SK 29/12, OTK ZU nr 9/A/2013, poz. 138);

– wynagrodzeń sędziowskich (por. np. wyrok pełnego składu TK z 12 grudnia 2012 r., sygn. K 1/12, OTK ZU nr 11/A/2012, poz. 134 – dotyczący zamrożenia wynagrodzeń sędziowskich w 2012 r., postanowienie z 20 maja 2009 r., sygn. K 25/08, OTK ZU nr 5/A/2009, poz. 77 oraz – wydane na tle podobnych stanów faktycznych – postanowienia z: 20 listopada 2008 r., sygn. P 18/08, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 168; 10 grudnia 2008 r., sygn. P 19/08 i P 39/08, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 186 i 187; 17 lutego 2009 r., sygn. P 30/08 i P 51/08, OTK ZU nr 2/A/2009, poz. 18 i 19; 27 marca 2009 r., sygn. P 10/09, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 40);

– wynagrodzeń pracowników sfery budżetowej (por. wyrok z 17 listopada 2003 r., sygn. K 32/02, OTK ZU nr 9/A/2003, poz. 93);

– wynagrodzeń pracowników sądowych (por. postanowienie z 11 lutego 2015 r., sygn. P 44/13, niepubl.).

Dla rekonstrukcji wzorców kontroli w niniejszej sprawie relewantne wydają się zwłaszcza ustalenia Trybunału Konstytucyjnego zawarte w uzasadnieniu wyroku o sygn. K 32/02, dotyczącego „zamrożenia” wynagrodzeń pracowników sfery budżetowej w 2002 r. na mocy art. 1 pkt 3 ustawy z dnia 21 grudnia 2001 r. o zmianie ustawy o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 154, poz. 1799; dalej: nowela ustawy o wynagrodzeniach). Stwierdzono w nim m.in., że ustawa o wynagrodzeniach „nie gwarantuje w sposób bezwarunkowy pracownikom sfery budżetowej stałego corocznego wzrostu ich wynagrodzeń w określonej wysokości. Przewiduje jedynie waloryzację wynagrodzeń średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń ustalanych corocznie, tj. okresowo, na podstawie prognoz budżetowych i corocznie ustalonego wskaźnika. (…) wysokość wynagrodzeń tej grupy społecznej determinowana jest i to bezpośrednio sytuacją budżetową państwa. W związku z tym trzeba dopuścić występowanie ryzyka możliwości ograniczenia potencjalnego wzrostu wynagrodzeń, a to w przypadku niekorzystnego kształtowania się prognozowanych składników określających sytuację budżetową państwa. W tych uwarunkowaniach nie można mówić o pracowniczym prawie podmiotowym do automatycznej waloryzacji wynagrodzenia i co za tym idzie – o nabyciu takiego prawa przez pracowników państwowej sfery budżetowej. Nie istnieje tu nawet prawna ekspektatywa, a tym bardziej – ekspektatywa maksymalnie ukształtowana. Przepisy przewidujące waloryzację wynagrodzeń, aczkolwiek nieobojętne dla sytuacji majątkowej pracowników, nie tworzą bezpośrednio indywidualnych praw podmiotowych i są – przede wszystkim – dyrektywami dla organów państwa, dotyczącymi gospodarowania funduszem płac sfery budżetowej”. Ponadto, „nawet jeżeli przyjąć, że pracownicy państwowej sfery budżetowej ponieśli w roku 2002 uszczerbek finansowy noszący pewne znamiona ograniczenia praw majątkowych ujmowanych in abstracto, to wbrew temu, co twierdzi wnioskodawca, znajduje to usprawiedliwienie w konieczności ochrony innej wyraźnie chronionej wartości konstytucyjnej, jaką jest dbałość o zachowanie równowagi budżetowej (art. 220 Konstytucji). Nie można bowiem zapominać, że zapewnienie równowagi budżetowej jest ważną wartością konstytucyjną, od niej zależy bowiem zdolność państwa do działania i do wypełniania jego różnorodnych zadań (…), a waloryzacja wynagrodzeń pozostaje gwarantowana li tylko przez ustawę zwykłą”. W rezultacie, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 1 pkt 3 nowelizacji ustawy o wynagrodzeniach jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2 i art. 7 oraz nie jest niezgodny z art. 21 ust. 1 Konstytucji.

SR w Gdańsku w uzasadnieniu swoich pytań prawnych nie wykazał, jakie powody nakazywałyby odstąpienie od powyższej interpretacji wskazanych przepisów ustawy zasadniczej. Nie przytoczył żadnych argumentów, które dowodziłyby możliwości odnalezienia w art. 2 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji bezwzględnego konstytucyjnego prawa podmiotowego pracowników sądów do corocznej waloryzacji ich wynagrodzeń. Eksponowane przez sąd pytający prawo podmiotowe było wywodzone jedynie z – także wadliwie interpretowanych (por. powołane cytaty z wyroku o sygn. K 32/02 oraz wyrok z 7 grudnia 2010 r., sygn. P 11/09, OTK ZU nr 10/A/2010, poz. 128 i przytoczone w nim wcześniejsze orzeczenia) – przepisów ustawowych (tj. przede wszystkim art. 4 ust. 2 ustawy o wynagrodzeniach). W pytaniach prawnych nie powołano natomiast konstytucyjnych wzorców kontroli, których treść byłaby adekwatna do zarzutów stawianych kwestionowanym przepisom ustaw budżetowych.

Na marginesie można wskazać, że ustawa zasadnicza wprost reguluje kwestię wynagrodzeń jednej tylko grupy zawodowej – sędziów (por. art. 178 ust. 2 Konstytucji, zgodnie z którym sędziom zapewnia się warunki pracy i wynagrodzenie „odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków”). Także w tym wypadku Trybunał Konstytucyjny uznał, że w warunkach kryzysu gospodarczego „zamrożenie” wynagrodzeń tej kategorii osób w 2012 r. jest zgodne z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji (por. powołany wyrok pełnego składu Trybunału Konstytucyjnego o sygn. K 1/12). W uzasadnieniu tego wyroku podkreślono, że nawet w odniesieniu do sędziów „nie istnieje abstrakcyjnie pojmowane prawo podmiotowe do wynagrodzenia w określonej wysokości ani też prawo do podwyżki wynagrodzenia”. Należy jednak zauważyć, że orzeczenie to dotyczyło jednorazowego braku waloryzacji wynagrodzeń sędziowskich, podczas gdy w niniejszej sprawie „zamrożenie” wynagrodzeń pracowników sądów trwa już kilka lat.

2.2. Po drugie, w uzasadnieniu pytania prawnego brak jest też argumentacji przemawiającej o konieczności orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny o nieobowiązujących już przepisach ustaw budżetowych, które w sposób oczywisty i nieodwracalny skonsumowały się z upływem danego roku budżetowego (por. art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK).

Kwestia ta jest istotna nie tylko dlatego, że każde zastosowanie wyjątku od ogólnych zasad orzekania podlega restrykcyjnej interpretacji i wymaga szczegółowego uzasadnienia. Jest ona ważna również z tej przyczyny, że w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego prezentowany był pogląd, że art. 39 ust. 3 ustawy o TK miał w założeniu służyć ochronie praw i wolności autorów skarg konstytucyjnych. Jeżeli zaś chodzi o stosowanie tego przepisu w innego typu postępowaniach, to w odniesieniu do pytań prawnych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wyrażono pogląd, że orzekanie o nieobowiązujących normach jest dopuszczalne jedynie wtedy, gdy zastosowanie już derogowanej regulacji przez sąd pytający wynika z reguł prawa intertemporalnego (por. np. – w kontekście braku waloryzacji wynagrodzeń sędziowskich i utraty mocy przez przepisy ustaw budżetowych – wspomniane postanowienia o sygn. P 18/08, P 19/08, P 39/08, P 30/08, P 51/08 i P 10/09).

Tymczasem sąd pytający poprzestał na deklaracji (stanowiącej w istocie parafrazę art. 39 ust. 3 ustawy o TK), że pytania prawne są dopuszczalne, „zmierzają bowiem do ochrony praw podmiotowych jednostki”. Takie uzasadnienie należy uznać za niewystarczające dla uczynienia wyjątku od art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK.

2.3. Z powyższych przyczyn należy przyjąć, że pytania prawne nie kwalifikują się do merytorycznego rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny. Ich wady mają przy tym dwojaki charakter: braków merytorycznych (niespełnienie przesłanki przedmiotowej i funkcjonalnej) oraz formalnych (braków w uzasadnieniu pytania prawnego – por. art. 32 ustawy o TK oraz omówienie tych wymogów wyżej). Postępowanie w niniejszej sprawie podlega więc umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 i pkt 3 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku oraz utratę mocy obowiązującej zaskarżonych przepisów.

Uzupełniająco należy zaznaczyć, że przyczyną umorzenia niniejszej sprawy nie była zasada ne bis in idem. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał 11 lutego 2015 r. połączone pytania prawne Sądów Rejonowych w Rzeszowie, Wrocławiu i Sandomierzu, sygn. P 44/13, w sprawie zgodności przepisów ustaw budżetowych (w związku z innymi regulacjami) z art. 2 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. Postępowanie to zakończyło się jednak umorzeniem postępowania z powodów formalnych (niespełnienia przez pytania prawne przesłanki funkcjonalnej), a nie wydaniem wyroku merytorycznego. Postanowienie o sygn. P 44/13 nie stanowiło więc przeszkody dla orzekania merytorycznego w aktualnie rozpatrywanej sprawie.

3. Uwagi końcowe.

Trybunał Konstytucyjny ze wskazanych wyżej przyczyn postanowił umorzyć postępowanie w sprawie zbadania zgodności zaskarżonych przepisów ustaw budżetowych z art. 2 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji.

Przy okazji niniejszej sprawy ujawniło się jednak ponownie (por. postanowienie o sygn. P 44/13) niepokojące zjawisko wieloletniego braku waloryzacji wynagrodzeń pracowników sądów (w tej sprawie do Trybunału Konstytucyjnego wpływają kolejne pytania prawne, zarejestrowane pod sygn. P 52/15). Trybunał Konstytucyjny dostrzega, że ma ono negatywny wpływ nie tylko na sytuację ekonomiczną i osobistą tych osób, ale także na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości. Pogłębiający się spadek siły nabywczej wynagrodzeń może się bowiem przyczyniać do zniekształcenia mechanizmu naboru pracowników sądowych (tzw. negatywna selekcja), spadku ich wydajności (m.in. z powodu konieczności poszukiwania dodatkowych źródeł dochodów) i motywacji.

Niniejsze orzeczenie nie powinno być rozumiane jako wyraz akceptacji dla takiej praktyki. Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że zaniechanie waloryzacji wynagrodzeń pracowników sfery budżetowej może być dopuszczalne jedynie w wyjątkowych sytuacjach. W tym kontekście wieloletni brak waloryzacji wynagrodzeń pracowników sądów, przy równoczesnym podwyższaniu wynagrodzeń niektórych innych grup pracowników sfery budżetowej, budzi niepokój z punktu widzenia realizacji zasad i wartości konstytucyjnych (por. podobnie: postanowienie o sygn. P 44/13).

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.