1. Sąd Okręgowy w Katowicach II Wydział Cywilny, postanowieniami z: 7 lutego 2011 r., 21 lutego 2011 r., 1 kwietnia 2011 r. oraz 14 czerwca 2011 r., przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu cztery pytania prawne dotyczące zgodności art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.) w zakresie, w jakim najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego przyznaje roszczenie o przeniesienie własności lokalu, będącego poprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Prezes Trybunału Konstytucyjnego zarządził łączne rozpoznanie tych pytań.

Przed pytającymi sądami toczą się sprawy z powództw osób fizycznych o zobowiązanie spółdzielni mieszkaniowych do złożenia oświadczeń woli o ustanowieniu na rzecz tych osób odrębnej własności lokali mieszkalnych. Powodowie są najemcami spółdzielczych lokali mieszkalnych, które wcześniej były mieszkaniami przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej. We wszystkich sprawach pozwane spółdzielnie uznały, że żądania powodów nie mogą być uwzględnione z powodu utraty mocy obowiązującej art. 48 ust. 3 u.s.m. na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r. (sygn. K 64/07, OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110).

Zakwestionowany przez pytające sądy art. 48 ust. 1 u.s.m. stanowi, że na pisemne żądanie najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, spółdzielnia jest obowiązana zawrzeć z nim umowę przeniesienia własności lokalu, po dokonaniu przez niego: 1) spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu; 2) wpłaty wkładu budowlanego określonego przez zarząd spółdzielni w wysokości proporcjonalnej do powierzchni użytkowej zajmowanego mieszkania wynikającej ze zwaloryzowanej ceny nabycia budynku, jeżeli spółdzielnia nabyła budynek odpłatnie. Art. 48 ust. 3 u.s.m. miał następujące brzmienie: „Jeżeli spółdzielnia mieszkaniowa nabyła mieszkanie zakładowe, o którym mowa w ust. 1, nieodpłatnie, najemca, o którym mowa w ust. 1, powinien pokryć koszty dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym znajduje się ten lokal”.

Uzasadniając pytania prawne, pytające sądy stwierdziły, że utrata mocy obowiązującej art. 48 ust. 3 u.s.m. wpłynęła na wykładnię art. 48 ust. 1 u.s.m. Zdaniem pytających sądów, możliwe są dwie odmienne interpretacje tego przepisu. Zgodnie z pierwszą – art. 48 ust. 1 u.s.m. dotyczy przeniesienia własności lokalu mieszkalnego na najemcę, wyłącznie w sytuacji, w której lokal ten znajduje się w budynku odpłatnie nabytym przez spółdzielnię. Zgodnie z drugą – przyjętą przez Sąd Najwyższy w wyroku z 8 stycznia 2010 r. (sygn. akt IV CSK 292/09) – art. 48 ust. 1 u.s.m. jest także podstawą przeniesienia własności lokalu mieszkalnego na najemcę w sytuacji nieodpłatnego nabycia budynku przez spółdzielnię. W takiej sytuacji najemca jest zobowiązany spłacić tylko zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu. Sądy zakwestionowały drugą z tych interpretacji jako niezgodną z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Ich zdaniem takie rozumienie art. 48 ust. 1 u.s.m. prowadzi do nieproporcjonalnego naruszenia prawa własności spółdzielni.

2. Sejm, w piśmie swego Marszałka z 10 czerwca 2011 r., wniósł o stwierdzenie, że art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przyznaje najemcy lokalu mieszkalnego nabytego nieodpłatnie przez spółdzielnię mieszkaniową od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej roszczenie o przeniesienie własności lokalu, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Sejm przyjął, że przedmiotem oceny jest art. 48 ust. 1 u.s.m. w rozumieniu przyjętym w powołanym przez pytające sądy wyroku SN z 8 stycznia 2010 r. (sygn. akt IV CSK 292/09).

Zdaniem Sejmu, argumenty uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r. (sygn. K 64/07), przesądzające o niekonstytucyjności art. 48 ust. 3 u.s.m., są aktualne także w odniesieniu do art. 48 ust. 1 u.s.m. Stanowisko prezentowane w judykaturze prowadzi bowiem do sytuacji jeszcze bardziej dotkliwej dla spółdzielni mieszkaniowych niż zdyskwalifikowana przez Trybunał regulacja art. 48 ust. 3 u.s.m. Przesłanką zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu nie jest bowiem pokrycie kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym znajduje się lokal, czy też szerzej – jakichkolwiek kosztów, które można byłoby zakwalifikować jako świadczenie wzajemne w stosunku do świadczenia spółdzielni, polegającego na przeniesieniu własności lokalu. Konieczna jest wyłącznie spłata zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, jako odrębnego stosunku prawnego. Sejm zaznaczył, że przeniesienie własności lokalu ma zatem nie tylko charakter przymusowy, ale także nieodpłatny.

3. Prokurator Generalny w piśmie z 23 listopada 2011 r. wniósł o stwierdzenie, że art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przyznaje najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego roszczenie o przeniesienie własności lokalu, będącego przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, po dokonaniu jedynie spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji. Ponadto, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.), wniósł o umorzenie postępowania w zakresie art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m. ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Prokurator Generalny przyjął, tak jak pozostali uczestnicy postępowania, że przedmiotem kontroli konstytucyjności może być treść przepisu art. 48 ust. 1 u.s.m. w takim kształcie, w jakim ustaliło ją orzecznictwo sądowe. Przy czym Prokurator Generalny zaznaczył, że pytające sądy koncentrują się na kwestii warunków finansowych zbywania na rzecz najemcy przez spółdzielnię mieszkaniową własności lokalu mieszkalnego, będącego przed jego nieodpłatnym przejęciem przez tę spółdzielnię mieszkaniem zakładowym, natomiast nie kwestionują konstytucyjności samego uprawnienia najemcy do żądania przeniesienia własności lokalu mieszkalnego i odpowiadającego mu obowiązku spółdzielni mieszkaniowej. Dlatego – zdaniem Prokuratora Generalnego – przedmiotem kontroli Trybunału Konstytucyjnego może być tylko art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. we wskazanym zakresie; co do art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m. postępowanie powinno być umorzone, ponieważ przepis ten odnosi się do lokali mieszkalnych, które były przez spółdzielnię nabyte odpłatnie.

Prokurator Generalny stwierdził, że na skutek utraty mocy obowiązującej art. 48 ust. 3 u.s.m. warunki przekształcenia tytułu prawnego do lokalu mieszkalnego, będącego wcześniej mieszkaniem zakładowym, nabytego przez spółdzielnię nieodpłatnie, są korzystniejsze niż te, które zostały zdyskwalifikowane przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 15 lipca 2009 r. (sygn. K 64/07). W opinii Prokuratora ocena i motywy wyroku w sprawie o sygn. K 64/07 przesądzają o niekonstytucyjności regulacji zakwestionowanej przez pytające sądy.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

We wszystkich połączonych pytaniach prawnych Sądu Okręgowego w Katowicach zakwestionowano zgodność art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.) w zakresie, w jakim najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego przyznaje roszczenie o przeniesienie własności lokalu, będącego poprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, z art. 64 ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniach pytań prawnych pytające sądy powołały wyrok Sądu Najwyższego z 8 stycznia 2010 r. (sygn. akt IV CSK 292/09). Sąd Najwyższy odniósł się w nim do skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r. (sygn. K 64/07, OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110) i stwierdził, że wskutek utraty mocy obowiązującej art. 48 ust. 3 u.s.m., w wypadku nieodpłatnego nabycia przez spółdzielnię mieszkaniową budynku, w którym znajdują się dawne mieszkania zakładowe, najemca ubiegający się o przeniesienie własności lokalu jest obowiązany spłacić spółdzielni jedynie zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu, odpada natomiast, ze skutkiem ex tunc, podstawa prawna żądania przez spółdzielnię spłaty poniesionych przez nią nakładów.

Analiza pytań prawnych prowadzi do wniosku, że pytające sądy kwestionują konstytucyjność roszczenia najemcy o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, nabytego przez spółdzielnię nieodpłatnie, powiązanego wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu.

Tożsame zarzuty były już przedmiotem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Trybunał w wyroku z 14 lutego 2012 r. (sygn. P 17/10), po rozpoznaniu czterech pytań prawnych, orzekł, iż art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przyznaje najemcy roszczenie o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (pkt 1 powołanego przepisu), jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji, oraz że przepis ten – we wskazanym w wyroku zakresie – traci moc obowiązującą z upływem dwunastu miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Wyrok ten został opublikowany w Dzienniku Ustaw z 2012 r. pod poz. 201, oznaczonym datą 22 lutego 2012 r.

W uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. P 17/10 Trybunał wyjaśnił, że przedmiotem kontroli był art. 48 ust. 1 u.s.m.: po pierwsze – w rozumieniu przyjętym w utrwalonym orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego; po drugie – w zakresie, w jakim jest podstawą roszczenia najemcy o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, nabytego przez spółdzielnię nieodpłatnie, powiązanego wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu. Trybunał podkreślił, że ograniczenie przedmiotu kontroli tylko do warunków finansowych przekształcenia prowadziłoby do sytuacji, w której „w systemie prawnym (…) pozostałaby podstawa prawna takiego roszczenia bez żadnych normatywnych wskazówek co do tego, czy roszczenie to może być realizowane, a jeżeli tak, to na jakich zasadach”. Pytania prawne Sądu Okręgowego w Katowicach, na podstawie których wszczęte zostało postępowanie w niniejszej sprawie, dotyczą tak samo określonego przedmiotu kontroli. Ponadto w pytaniach tych wskazano ten sam wzorzec kontroli (art. 64 ust. 1 Konstytucji), co w wyroku w sprawie P 17/10.

W obydwu sprawach występuje zatem tożsamość przedmiotu kontroli, wzorca kontroli oraz zarzutów: sformułowanych w pytaniach prawnych Sądu Okręgowego w Katowicach i ocenionych przez Trybunał. To znaczy, że w niniejszym postępowaniu zachodzi przesłanka ne bis in idem, co skutkuje zbędnością wydania wyroku i koniecznością umorzenia postępowania (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.).

Na marginesie, należy wskazać, że Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. P 17/10 wypowiedział się co do motywów odroczenia utraty mocy obowiązującej art. 48 ust. 1 u.s.m. w określonym zakresie, a także co do skutków wyroku, przedstawiając jednocześnie Sejmowi postanowienie sygnalizacyjne (zob. postanowienie z 14 lutego 2012 r., sygn. S 1/12).

Zważywszy powyższe okoliczności, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.