1. W skardze konstytucyjnej z 9 grudnia 2008 r. skarżący Piotr Zaleski domagał się stwierdzenia niezgodności art. 632 pkt 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.), w brzmieniu obowiązującym po 24 maja 2007 r., w związku z art. 558 k.p.k. w zakresie, w jakim uniemożliwia przyznanie osobie domagającej się zasądzenia zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie zwrotu kosztów procesu związanych z ustanowieniem pełnomocnika i jednocześnie uniemożliwia stosowanie przepisów kodeksu postępowania cywilnego w kwestii dotyczącej zwrotu kosztów procesu związanych z ustanowieniem pełnomocnika, z art. 41 ust. 5 w związku z art. 32 ust. 1 i art. 2 Konstytucji.

1.1. Skarżący wniósł skargę konstytucyjną w związku z następującym stanem faktycznym i prawnym:

Sąd Okręgowy w Gdańsku wyrokiem z 27 lutego 2008 r. (sygn. akt XI Ko 127/07-O) zasądził od Skarbu Państwa na rzecz skarżącego zadośćuczynienie za oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Kosztami postępowania w sprawie – zgodnie z art. 554 § 2 k.p.k. – Sąd Okręgowy obciążył Skarb Państwa. Pismem z 4 marca 2008 r. skarżący wniósł o uzupełnienie wyroku, wskazując, że sąd nie odniósł się do złożonego na rozprawie wniosku o zasądzenie na rzecz skarżącego kosztów związanych z ustanowieniem pełnomocnika procesowego. Sąd Okręgowy w Gdańsku postanowieniem z 20 marca 2008 r. (sygn. akt j.w.) nie uwzględnił wniosku skarżącego o zwrot kosztów związanych z ustanowieniem pełnomocnika. Zażalenie skarżącego na to postanowienie zostało oddalone postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 15 października 2008 r. (sygn. akt II AKz 711/08).

1.2. W ocenie skarżącego, regulacja zawarta w zaskarżonych przepisach, uniemożliwiająca zwrot kosztów związanych z ustanowieniem pełnomocnika w procesie o zadośćuczynienie za oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie, narusza zasady sprawiedliwości społecznej i równości wobec prawa w związku z prawem do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności zagwarantowanym w art. 41 ust. 5 Konstytucji. W uzasadnieniu swojego stanowiska skarżący przedstawił następujące argumenty.

Zasądzenie zadośćuczynienia ma na celu zrekompensowanie szkody wynikłej z pozbawienia wolności osoby, co do której taka sankcja w ogóle nie powinna była zostać zastosowana z uwagi na to, że nie jest ona sprawcą zarzucanego jej czynu zabronionego. Z tego powodu osoba, która dochodzi zadośćuczynienia za oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie, powinna mieć prawo uzyskania zwrotu kosztów poniesionych w związku z postępowaniem o zadośćuczynienie. W przeciwnym wypadku kompensacji nie można uznać za pełną – i tym samym sprawiedliwą – skoro po stronie wnioskodawcy powstaje uszczerbek, wywołany koniecznością poniesienia dodatkowych kosztów. Zasada sprawiedliwości społecznej przemawia w takim wypadku za stosowaniem reguły zawartej w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), zgodnie z którą koszty postępowania ponosi strona przegrywająca proces. Naruszenie zasady równości polega natomiast – w ocenie skarżącego – na tym, że w wypadku skazania osobę oskarżoną obciążają wszystkie koszty sądowe na rzecz Skarbu Państwa oraz wydatki na rzecz oskarżyciela posiłkowego, względnie koszty procesu poniesione przez oskarżyciela prywatnego. Konieczność poniesienia kosztów pełnomocnika procesowego ustanowionego w postępowaniu o zadośćuczynienie przez osobę uniewinnioną stawia Skarb Państwa w uprzywilejowanej pozycji. Ponadto, skoro odpowiedzialność Skarbu Państwa ma charakter deliktowy, a cywilnoprawne roszczenie o zadośćuczynienie jest jedynie dochodzone na podstawie przepisów k.p.k., to taka regulacja stawia osobę uniewinnioną w gorszej sytuacji niż powoda domagającego się odszkodowania w postępowaniu cywilnym, któremu – w razie wygranej – przysługuje zwrot wszystkich kosztów postępowania. Tymczasem – zgodnie z uzasadnieniem skargi konstytucyjnej – w orzecznictwie i literaturze przyjmuje się, że art. 632 pkt 2 k.p.k. nie znajduje w sprawie zastosowania, a zarazem do kosztów postępowania cywilnego nie jest dopuszczalne odpowiednie stosowanie przepisów k.p.c.

2. Marszałek Sejmu w piśmie z 14 kwietnia 2011 r. przedłożył wyjaśnienia w sprawie, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Przesądziły o tym – w opinii Marszałka Sejmu – następujące powody.

Rozpatrywanie przez Trybunał skargi konstytucyjnej, której przedmiotem kontroli uczyniono przepis niebędący podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia wydanego w sprawie skarżącego, jest niedopuszczalne, gdyż prowadziłoby do zanegowania nadzwyczajnego i subsydiarnego charakteru skargi konstytucyjnej. W ocenie Marszałka, z taką sytuacją mamy do czynienia na tle niniejszej sprawy. Analiza uzasadnień przedłożonych przez skarżącego rozstrzygnięć sądów prowadzi – jego zdaniem – do wniosku, że podstawę odmowy zasądzenia zwrotu kosztów, związanych z ustanowieniem pełnomocnika w sprawie zadośćuczynienia za oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie, stanowi przede wszystkim art. 620 k.p.k., w myśl którego wydatki związane z ustanowieniem obrońcy lub pełnomocnika wykłada strona, która go ustanowiła. Zakwestionowany w skardze art. 632 pkt 2 k.p.k. został natomiast przez sądy przywołany tylko jako – nieznajdujący zastosowania w sprawie – przykład wyjątku od zasady zawartej w art. 620 k.p.k. Ponadto, jednolita linia orzecznicza sądów apelacyjnych potwierdza, że brak możliwości zwrotu kosztów pełnomocnika wynika z interpretacji art. 554 § 2 in fine w zw. z art. 620 k.p.k. W szczególności, skoro językowa wykładnia art. 554 § 2 in fine k.p.k. prowadzi w sposób oczywisty do niedorzecznych rezultatów i aksjologicznej niespójności systemu prawnego, podważających założenie racjonalności ustawodawcy, należy przyznać prymat wykładni funkcjonalnej i celowościowej, zgodnie z którą w pojęciu kosztów użytym w tym przepisie mieszczą się tylko koszty sądowe bez uwzględnienia wydatków poniesionych w związku z udziałem pełnomocnika. W konkluzji – jak podniósł Marszałek – należy stwierdzić, że eliminacja z systemu prawnego art. 632 pkt 2 k.p.k. nie mogłaby skutkować zmianą postanowienia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 15 października 2008 r. (sygn. akt II AKz 711/08), a zarzut skarżącego ma charakter abstrakcyjny.

W opinii Marszałka, zaskarżony art. 632 pkt 2 k.p.k. ma również nieadekwatny do zarzutów skarżącego przedmiot uregulowania. Jego redakcja – zwłaszcza odwołanie się do wydatków z tytułu obrony – jednoznacznie wskazuje, że dotyczy on postępowania głównego, tj. tego, w którym oskarżonego uniewinniono lub postępowanie zostało umorzone. Taki zakres zastosowania tej normy jest akceptowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, a także w doktrynie. Marszałek podkreślił, że cel postępowania w sprawie zadośćuczynienia jest odmienny niż cel postępowania głównego, inicjują je inne podmioty, a nadto, mają one różny przedmiot. Z tego względu, postawiony przez skarżącego zarzut co do zgodności z Konstytucją art. 632 pkt 2 k.p.k. dotyczy pominięcia prawodawczego. Autor skargi – w ocenie Marszałka – wskazuje, że zakwestionowany przepis nie zawiera regulacji, która pozwalałaby na zwrot kosztów pełnomocnika w postępowaniu o zadośćuczynienie. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału zarzut pominięcia nie może jednak być łączony z dowolnym przepisem, ale jedynie z takim, którego zakres zastosowania lub normowania wiąże się ściśle z treścią zarzutu. Ze względu na wskazane powyżej odmienności postępowania głównego i postępowania odszkodowawczego należy stwierdzić, że zarzut niezgodności z Konstytucją w kwestionowanym w skardze konstytucyjnej zakresie powinien być powiązany nie z art. 632 pkt 2 k.p.k., ale z art. 554 § 2 in fine k.p.k.

W myśl stanowiska Marszałka, niedopuszczalność orzekania zachodzi nawet w wypadku takiej interpretacji żądania skargi konstytucyjnej, zgodnie z którą przedmiotem kontroli ma być art. 554 § 2 in fine w związku z art. 620 k.p.k. Mamy wówczas bowiem do czynienia z brakiem normy ukształtowanej w orzecznictwie w sposób jednolity i akceptowanej przez przedstawicieli doktryny. Marszałek wskazał w tym kontekście na poglądy prezentowane w literaturze oraz wyroki Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, zgodnie z którymi nie ma obecnie powodów do odmowy zwrotu kosztów pełnomocnika ustanowionego przez osobę dochodzącą zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie lub aresztowanie.

3. Prokurator Generalny w piśmie z 4 kwietnia 2011 r. zajął stanowisko, że postępowanie w sprawie podlega umorzeniu na posiedzeniu niejawnym, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Prokurator Generalny – odwołując się do poglądów wyrażonych w literaturze przedmiotu i orzecznictwie – uzasadnił swoje stanowisko w następujący sposób.

Wywodzenie z art. 632 pkt 2 i art. 558 k.p.k. normy uniemożliwiającej przyznanie osobie domagającej się zasądzenia zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie zwrotu kosztów procesu związanych z ustanowieniem pełnomocnika z wyboru jest co najmniej wątpliwe. Zaskarżony art. 632 pkt 2 k.p.k. odwołuje się wyłącznie do wypadków uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania, wskazuje zatem na zasadniczy cel postępowania karnego, polegający na wykryciu sprawcy i pociągnięciu go do odpowiedzialności karnej oraz zapobiegnięciu skazania osoby niewinnej. Oznacza to, że postępowanie w sprawie ustalenia zadośćuczynienia – mimo że toczy się według przepisów o postępowaniu karnym – nie stanowi postępowania karnego sensu stricto. Ze względu na charakter dochodzonych roszczeń wykazuje ono większe podobieństwo do postępowania cywilnego, nakierowanego na kompensację szkód wynikających z oczywiście niesłusznego tymczasowego skazania lub aresztowania. Trafnie zatem – w ocenie Prokuratora Generalnego – w literaturze zwraca się uwagę, że art. 632 pkt 2 k.p.k. nie wskazuje pełnomocnika osoby dochodzącej odszkodowania na postawie przepisów rozdziału 58 k.p.k. Łączenie niekorzystnego dla skarżącego skutku postępowania, w związku z którym została wniesiona skarga konstytucyjna, z art. 558 k.p.k. wynika natomiast z niezrozumienia różnic między postępowaniem odszkodowawczym toczącym się na podstawie k.p.c. i postępowaniem odszkodowawczym uregulowanym w k.p.k. Na przeszkodzie odpowiedniemu stosowaniu przywoływanego przez skarżącego art. 98 k.p.c. stoi bowiem to, że w postępowaniu toczącym się przed sądem karnym brak jest strony przegrywającej sprawę, która mogłaby być zobowiązana do zwrotu kosztów procesu. Specyfika tego postępowania polega na tym, że toczy się ono tylko z udziałem jednej strony – występującego z żądaniem. Skarb Państwa nie bierze w nim udziału, a dłużnikiem staje się de facto dopiero z chwilą uprawomocnienia się wyroku zasądzającego. Natomiast sam udział prokuratora w sprawie, z czym mamy do czynienia także w procesie toczącym się na podstawie rozdziału 58 k.p.k., nie uzasadnia – na podstawie art. 106 k.p.c. – zasądzenia zwrotu kosztów od Skarbu Państwa. Przyczyna ewentualnego naruszenia konstytucyjnych praw i wolności skarżącego nie tkwi zatem w normach obowiązującego prawa, ale w możliwej do przyjęcia ich interpretacji w fazie stosowania w indywidualnej sprawie skarżącego. Z obu zaskarżonych przepisów – w myśl stanowiska Prokuratora Generalnego, popartego analizą odmiennych poglądów prezentowanych w doktrynie i niejednolitego orzecznictwa – nie wynika jednoznacznie niemożność przyznania zwrotu kosztów pełnomocnika osobie domagającej się zadośćuczynienia. Trybunał musiałby w konsekwencji rozstrzygnąć, czy zaskarżoną normę można rzeczywiście wywodzić z art. 632 pkt 2 w związku z art. 558 k.p.k. i dopiero w dalszej kolejności skonfrontować ją z wzorcami konstytucyjnymi. Tego rodzaju rozstrzygnięcie sprowadzałoby się jednak – jak podkreślił Prokurator – do pozostającej poza kognicją Trybunału wykładni obowiązującego prawa. Gdyby zaś nawet przyjąć, wbrew tezie o istnieniu możliwej prokonstytucyjnej wykładni zaskarżonych przepisów, że w przepisach rozdziału 58 k.p.k. brakuje normy wskazującej sposób rozliczenia wydatków wnioskodawcy, związanych z występowaniem pełnomocnika z wyboru, to mamy do czynienia z luką w prawie, której nie da się uzupełnić wnioskami wykładni systemowej i celowościowej.

4. Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie z 22 marca 2011 r. zgłosił udział w postępowaniu przed Trybunałem oraz zajął stanowisko, że art. 632 pkt 2 k.p.k. w zakresie, w jakim w wypadku uznania przez sąd żądania osoby prawomocnie uniewinnionej, domagającej się zasądzenia odszkodowania za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę z tytułu niewątpliwie niesłusznego aresztowania, nie daje podstaw do przyznania zwrotu kosztów procesu związanych z ustanowieniem pełnomocnika, jest niezgodny z art. 41 ust. 5 w związku z art. 2 Konstytucji. Rzecznik przedstawił następujące argumenty.

Na tle art. 554 § 2 in fine k.p.k. w orzecznictwie zdecydowanie przeważa pogląd, że w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie dochodzącemu odszkodowania lub zadośćuczynienia nie przysługuje zwrot wydatków poniesionych w związku z ustanowieniem pełnomocnika, nawet jeśli roszczenie uwzględniono. Podobne głosy prezentowane są również w literaturze. Mimo zatem, że art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k. do uzasadnionych kosztów postępowania zalicza koszty związane z ustanowieniem w sprawie jednego obrońcy lub pełnomocnika, to jednak art. 620 k.p.k. wprowadza zasadę, że koszty ustanowienia pełnomocnika lub obrońcy ponosi ten, kto go ustanowił. Wyjątki od niej przewiduje natomiast art. 632 k.p.k. Ten ostatni przepis, zgodnie z jego gramatycznym brzmieniem, znajduje jednak zastosowanie wyłącznie w wypadkach postępowań zakończonych uniewinnieniem oskarżonego lub umorzeniem postępowania. W ocenie Rzecznika, w zakresie unormowania art. 632 k.p.k. występuje zatem pominięcie legislacyjne. Z wymogów konstytucyjnych, w szczególności wynikających z art. 41 ust. 5 k.p.k., wynika, że powinien on również obejmować prowadzone na podstawie przepisów k.p.k. postępowanie w sprawie przyznania odszkodowania i zadośćuczynienia. Ustalona wykładnia zaskarżonego przepisu, wykluczająca zwrot kosztów pełnomocnika, prowadzi do ograniczenia prawa do pełnego odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Rzecznik zwrócił uwagę, że prawo do odszkodowania zawarte w art. 41 ust. 5 Konstytucji stanowi jeden z wypadków prawa do odszkodowania za niezgodne z prawem działanie władzy publicznej gwarantowanego w art. 77 ust. 1 Konstytucji. Szczególna waga naruszonego dobra, jakim jest wolność osobista, uzasadnia jednak szczególne potraktowanie takiego odszkodowania, również w odniesieniu do kosztów postępowania w sprawie odszkodowania i zadośćuczynienia. Dopuszczona przez Trybunał możliwość ograniczenia tego odszkodowania w tym wypadku nie znajduje usprawiedliwienia w innych wartościach konstytucyjnych.

Regulacja zakwestionowana w skardze konstytucyjnej stanowi ponadto – w ocenie Rzecznika – naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej określonej w art. 2 Konstytucji. Konieczność samodzielnego ponoszenia kosztów przez osobę niesłusznie tymczasowo aresztowaną prowadzi do swoistego finansowego ukarania osoby niewinnej, co musi być uznane za oczywiście sprzeczne z elementarnym poczuciem sprawiedliwości. Postępowanie w sprawie odszkodowania lub zadośćuczynienia stanowi konsekwencję uniewinnienia oskarżonego, a zatem nigdy by do niego nie doszło, gdyby nie toczyło się postępowanie karne, w którym nie obalono domniemania niewinności osoby pozbawionej wolności. W takiej sytuacji jako niesprawiedliwe jawi się faktyczne ograniczenie zasądzonego na jej rzecz odszkodowania przez odmowę przyznania jej zwrotu kosztów ustanowionego przez nią pełnomocnika.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zarzuty przedstawione w skardze konstytucyjnej podlegają rozpoznaniu wówczas, gdy skarga spełnia przesłanki określone w art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz sprecyzowane w art. 46-48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z ustaloną linią orzeczniczą Trybunału, na każdym etapie postępowania należy badać, czy nie zachodzi któraś z ujemnych przesłanek wydania wyroku, skutkujących obligatoryjnym umorzeniem postępowania, a skład rozpoznający sprawę merytorycznie nie jest związany stanowiskiem zajętym w zarządzeniu wydanym w toku wstępnego rozpoznania skargi konstytucyjnej (zob. postanowienia TK z: 24 października 2006 r., sygn. SK 65/05, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 145, 30 czerwca 2008 r., sygn. SK 15/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 98; 16 czerwca 2009 r., sygn. SK 22/07, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 97 i 2 grudnia 2010 r., sygn. SK 11/10, OTK ZU nr 10/A/2010, poz. 131). Zagadnienie wstępne, które wymaga w niniejszej sprawie rozstrzygnięcia przed przystąpieniem do merytorycznej oceny zarzutów skarżącego, dotyczy określenia przedmiotu kontroli. Na tym tle rysują się rozbieżne stanowiska uczestników postępowania. Zarówno Marszałek Sejmu, jak i Prokurator Generalny podali w wątpliwość możliwość wywiedzenia normy wyłączającej zwrot kosztów poniesionych w związku z ustanowieniem pełnomocnika w postępowaniu w sprawie odszkodowania i zadośćuczynienia za oczywiście niesłuszne pozbawienie wolności z art. 632 pkt 2 w związku z art. 558 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k. Przy tak ujętym zarzucie, przedmiotem kontroli powinny być – w ocenie Marszałka Sejmu – niewskazane wyraźnie w skardze konstytucyjnej art. 554 § 2 in fine k.p.k. w związku z art. 620 k.p.k. Zdaniem Prokuratora Generalnego, chodzi natomiast o niepodlegające kognicji Trybunału zaniechanie legislacyjne. Kluczowy argument, w pewnym zakresie podzielany również przez Rzecznika Praw Obywatelskich, sprowadza się do stwierdzenia, że art. 632 pkt 2 k.p.k. nie znajduje zastosowania w postępowaniu w sprawie ustalenia odszkodowania i zadośćuczynienia, gdyż w zakresie jego unormowania mieści się wyłącznie główne postępowanie w sprawie ustalenia odpowiedzialności karnej. Dla wyjaśnienia powyższych wątpliwości konieczne jest przedstawienie zawartych w k.p.k. zasad ponoszenia kosztów postępowania karnego ze szczególnym uwzględnieniem przepisów rozdziału 58 k.p.k.

2. Kosztom postępowania karnego został poświęcony dział XIV k.p.k. Zawarty w nim art. 616 k.p.k. określa, że do kosztów procesu należą koszty sądowe, obejmujące opłaty i wydatki poniesione przez Skarb Państwa od chwili wszczęcia postępowania, oraz uzasadnione wydatki stron, w tym z tytułu ustanowienia w sprawie jednego obrońcy lub pełnomocnika. Zgodnie z art. 619 § 1 k.p.k., jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, wszelkie wydatki wykłada tymczasowo Skarb Państwa, na podstawie art. 620 k.p.k. wydatki związane z ustanowieniem obrońcy lub pełnomocnika wykłada natomiast strona, która go ustanowiła. Zasady zasądzenia zwrotu kosztów procesu zawiera rozdział 70. Sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie określa, kto, w jakiej części i zakresie ponosi koszty procesu. Dalsze przepisy tego rozdziału dotyczą zasądzenia kosztów procesu od skazanego w sprawach z oskarżenia publicznego (art. 627 i art. 630 k.p.k.), zasądzenia kosztów od skazanego w sprawach z oskarżenia prywatnego (art. 628 i art. 631 k.p.k.) oraz ponoszenia kosztów procesu w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania (zaskarżony art. 632 k.p.k. oraz art. 632a k.p.k.), kosztów postępowania odwoławczego (art. 634 - 637 k.p.k.), postępowania kasacyjnego (art. 638 k.p.k.), wznowienia postępowania (art. 639 k.p.k.) oraz kosztów udziału oskarżyciela posiłkowego w sprawie z oskarżenia publicznego (art. 640 k.p.k.). Kolejny, 71 rozdział k.p.k. określa zasady ponoszenia kosztów procesu związanych z powództwem cywilnym i zasądzeniem odszkodowania dla pokrzywdzonego z urzędu. W tym zakresie na uwagę zasługuje odesłanie zawarte w art. 642 k.p.k., zgodnie z którym w kwestii kosztów procesu wynikłych z powództwa cywilnego stosuje się przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilnym. Omawiany dział XIV k.p.k. nie zawiera przepisów odnoszących się wyraźnie do postępowania w sprawie ustalenia odszkodowania lub zadośćuczynienia za oczywiście niesłuszne pozbawienie wolności.

3. Postępowanie w sprawie odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie zostało uregulowane w rozdziale 58 k.p.k. Mimo cywilnoprawnego charakteru dochodzonego w nim roszczenia, postępowanie toczy się przed sądem karnym. Celem tego postępowania nie jest jednak stosowanie norm prawa karnego, lecz zbadanie przesłanek odpowiedzialności Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Postępowanie to stanowi specyficzną instytucję karnoprocesową (zob. T. Woźny, Charakter prawny postępowania o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, „Państwo i Prawo” nr 8/2004, s. 62), podlegającą regulacji zawartej w k.p.k. oraz – subsydiarnie w zakresie nieuregulowanym – również w k.p.c. Odesłanie do przepisów k.p.c. zawarte w art. 558 k.p.k. obejmuje przy tym nie tylko te zagadnienia, o których k.p.k. milczy, lecz także te, które ze względu na cywilnoprawny charakter roszczenia nie mogą zostać poddane przepisom k.p.k. (zob. T. Woźny, Charakter…, s. 62). Problematyka kosztów postępowania została uregulowana w rozdziale 58 wyłącznie w niezaskarżonym w niniejszej sprawie art. 554 § 2 in fine k.p.k., w myśl którego postępowanie jest wolne od kosztów. W literaturze przepis ten jest interpretowany w ten sposób, że sformułowanie „postępowanie wolne jest od kosztów” odsyła do przepisów o kosztach uregulowanych w k.p.k. (zob. W. Jasiński, uwaga 22 do art. 554, [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa 2011; J. Matras, Glosa do postanowienia SN z 11 czerwca 2002 r., sygn. akt WZ 13/02, „Prokuratura i Prawo” nr 9/2003, s. 115 i n.). Także w orzecznictwie podnosi się, że skoro przepisy regulujące postępowanie cywilne mogą być w postępowaniu o odszkodowanie stosowane tylko w kwestiach nieuregulowanych w k.p.k. (zaskarżony związkowo art. 558 k.p.k.), to w związku z tym, iż zawiera on unormowania w tej materii (przywołany powyżej dział XIV k.p.k.), nie jest to w odniesieniu do zagadnienia kosztów procesu możliwe (por. wyrok SN z 18 lutego 2009 r., sygn. akt II KK 359/08, niepubl. i postanowienie SN z 28 kwietnia 1992 r., sygn. akt III KZ 1/92, OSNKW nr 7-8/1992, poz. 58). Co istotne z punktu widzenia problemu przedstawionego Trybunałowi w niniejszej sprawie, zwolnienie z ponoszenia kosztów sądowych zawarte w art. 554 § 2 in fine k.p.k. przysługuje niezależnie od wyniku postępowania w sprawie, a zatem stosuje się również wówczas, gdy żądanie zostało oddalone (por. P. Hofmański, uwaga 10 do art. 554, [w:] P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2007; F. Prusak, uwaga 16 do art. 554, [w:] Komentarz do kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1999). Z tego względu w literaturze i orzecznictwie przyjął się pogląd, że – skoro systemowo sprzeczne byłoby rozwiązanie pozwalające na zwrot kosztów pełnomocnika w razie nieuwzględnienia żądania – to zwolnienie od kosztów postępowania odszkodowawczego nie obejmuje kosztów związanych z ustanowieniem w nim pełnomocnika (por. J. Matras, Glosa…; P. Hofmański, art. 554, nb. 11, op. cit.; K. T. Boratyńska, art. 554, nb. 5, [w:] K. T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2009; F. Prusak, uwaga 22 do art. 554, op. cit. oraz cytowane tam orzecznictwo). Powyższa analiza prowadzi do wniosku, że zagadnienie zwrotu kosztów pełnomocnika w postępowaniu odszkodowawczym nie może być logicznie powiązane z odesłaniem do subsydiarnego stosowania przepisów k.p.c. zawartym w art. 558 k.p.k. Argument ten wzmacnia wspomniane wcześniej wyraźne odesłanie do zawartej w k.p.c. regulacji odnoszącej się do kosztów postępowania przewidzianej dla powództwa adhezyjnego i zasądzenia odszkodowania dla poszkodowanego z urzędu (art. 642 k.p.k.). Rozstrzygnięcia wymaga w konsekwencji kwestia, czy istotnie można mówić o pominięciu w treści zaskarżonego art. 632 pkt 2 k.p.k. w zakresie wskazanym w skardze konstytucyjnej.

4. Przed udzieleniem odpowiedzi na powyższe pytanie nie sposób nie zwrócić uwagi, że zagadnienie zwrotu kosztów postępowania karnego uregulowane w art. 632 k.p.k. stanowiło również przedmiot orzecznictwa Trybunału. W wyroku z 30 marca 2004 r. (sygn. SK 14/03, OTK ZU nr 3/A/2004, poz. 23) Trybunał stwierdził, że art. art. 632 pkt 1 k.p.k. jest zgodny z art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, nie narusza bowiem Konstytucji obowiązek ponoszenia kosztów procesu karnego przez ten podmiot (tu: oskarżyciela prywatnego), którego racje nie ostały się w toku procesu. Wyrokiem z 23 maja 2005 r. (sygn. SK 44/04, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 52) Trybunał stwierdził jednak, że art. 632 pkt 1 k.p.k., w zakresie, w jakim w sprawach z oskarżenia prywatnego, w razie umorzenia postępowania z powodu przedawnienia karalności, przewidywał, że koszty postępowania ponosi obligatoryjnie oskarżyciel prywatny, był niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji. Przesądził o tym brak możliwości miarkowania przez sąd kosztów w zależności od okoliczności konkretnego wypadku, skutkujący obciążeniem oskarżyciela prywatnego kosztami postępowania karnego nawet wówczas, gdy umorzenie postępowania stanowiło konsekwencję zajścia ujemnej przesłanki procesowej. Proces nie byłby sprawiedliwy – w ocenie Trybunału – gdyby jego kosztami, zwłaszcza wtedy, gdy zostały one spowodowane wadliwymi lub ze względów prawnych zbędnymi czynnościami procesowymi, obciążany był obywatel, który dochodzi należnej mu od państwa ochrony prawnej. Ponadto, wyrokiem z 26 lipca 2006 r. (sygn. SK 21/04, OTK ZU nr 7/A/2006, poz. 88) Trybunał uznał art. 632 pkt 2 k.p.k. za niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 42 ust. 2 Konstytucji w zakresie, w jakim ograniczał możliwość przyznania osobie uniewinnionej w sprawie z oskarżenia publicznego zwrotu kosztów wynagrodzenia jednego obrońcy jedynie do uzasadnionych przypadków. Trybunał w uzasadnieniu tego wyroku stwierdził, że wyłączenie zwrotu kosztów w takiej sytuacji kłóci się z elementarnym poczuciem sprawiedliwości, gdyż nakłada na osobę, w stosunku do której postępowanie karne nie powinno było się toczyć, obowiązek ponoszenia części jego kosztów, co może zostać uznane za swoiste finansowe „ukaranie” osób niewinnych. Regulacja, zgodnie z którą oskarżony musi się liczyć z tym, że nawet w razie uniewinnienia nie ma podstaw zwrotu wydatków z tytułu ustanowionej obrony, prowadzi w sposób ewidentny do ograniczenia prawa oskarżonego od obrony. Trybunał zgodził się z tezą przedstawianą przez uczestników postępowania w sprawie o sygn. SK 21/04, że prawo do obrony jest naruszane wówczas, gdy skorzystanie z niego nawet w minimalnym zakresie ustanowienia jednego obrońcy musi być przedmiotem kalkulacji ekonomicznych.

5. Ustawodawca dostosował art. 632 pkt 2 k.p.k. do treści wyroku Trybunału w sprawie o sygn. SK 21/04 ustawą z dnia 7 marca 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 80, poz. 539), która nadała mu następujące brzmienie: „Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania koszty procesu ponosi (…) w sprawach z oskarżenia publicznego – Skarb Państwa, z wyjątkiem należności z tytułu udziału adwokata lub radcy prawnego ustanowionego w charakterze pełnomocnika przez pokrzywdzonego, oskarżyciela posiłkowego, powoda cywilnego albo inną osobę, a także z tytułu obrony oskarżonego w sprawie, w której oskarżony skierował przeciwko sobie podejrzenie popełnienia czynu zabronionego”. Po wejściu w życie tej ustawy, w literaturze pojawiły się poglądy, że na tle regulacji zawartej w zmienionym art. 632 pkt 2 k.p.k. brak jest podstaw do odmowy zwrotu wydatków poniesionych na pełnomocnika z wyboru także w postępowaniu odszkodowawczym (por. W. Jasiński, uwaga 25 do art. 554…; odmiennie jednak L. Paprzycki, uwaga 9 do art. 554, [w:] Kodeks postępowania karnego, Lex/el, stan na 1 maja 2011 r.). Niezależnie jednak od tych wysiłków, podejmowanych również – jak zwrócili uwagę zarówno Marszałek Sejmu, jak i Prokurator Generalny – przez niektóre sądy, nie sposób nie zauważyć, że taka wykładnia nie odpowiada treści normatywnej zawartej w zaskarżonym art. 632 k.p.k. Systematyka rozdziału 70 k.p.k. jasno i w sposób kazuistyczny nawiązuje do poszczególnych sytuacji procesowych, do których może dojść na tle postępowania zmierzającego do ustalenia odpowiedzialności karnej. Następcze postępowanie w sprawie ustalenia odszkodowania za oczywiście niesłuszne pozbawienie wolności nie zostało w tej strukturze uwzględnione. Nie może budzić wątpliwości, że w zamierzeniu ustawodawcy problematykę tę miał w całości regulować art. 554 § 2 in fine k.p.k. W zakresie unormowania art. 632 k.p.k. nie mieszczą się postępowania inne niż postępowanie główne. Jego treść nie miała i nie mogła mieć w konsekwencji wpływu na rozstrzygnięcie zapadłe w sprawie skarżącego. Konstytucyjności normy zawartej w art. 554 § 2 in fine k.p.k. skarżący nie podał natomiast w wątpliwość w skardze konstytucyjnej. Nawet gdyby jednak uznać – zgodnie z zasadą falsa demonstratio non nocet – że skarżący prawidłowo wskazał zaskarżoną normę, wiążąc ją jedynie błędnie z art. 632 pkt 2 k.p.k., orzekanie o jej zgodności z Konstytucją w trybie skargi konstytucyjnej nie jest dopuszczalne. Nie sposób bowiem przyjąć, że mamy do czynienia z polegającym kognicji Trybunału pominięciem. Przedstawiona powyżej analiza struktury regulacji dotyczącej ponoszenia kosztów postępowania karnego wskazuje, że wprowadzenie normy pozwalającej na zwrot kosztów pełnomocnika ustanowionego w postępowaniu odszkodowawczym wymagałoby dodania do art. 554 § 2 k.p.k. zupełnie nowej treści, w szczególności odróżnienia sytuacji, w których żądanie skarżącego zostało uwzględnione, zostało uwzględnione częściowo albo zostało oddalone. Inną alternatywą – także wspierającą tezę, że w zakresie wskazanym przez skarżącego doszło do zaniechania ustawodawczego – jest dodanie do rozdziału 70 k.p.k. odrębnego przepisu określającego zasady ponoszenia innych niż koszty sądowe kosztów postępowania w sprawie ustalenia zadośćuczynienia i odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Zaniechania ustawodawcy – jak wielokrotnie Trybunał podkreślał w swoim orzecznictwie (por. postanowienia TK z: 9 lipca 2002 r., sygn. K 1/02, OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 55; 11 grudnia 2002 r., sygn. SK 17/02, OTK ZU nr 7/A/2002, poz. 98; 30 maja 2007 r., sygn. SK 3/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 62 i 17 października 2007 r., sygn. P 29/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 116) nie mogą jednak stanowić przedmiotu rozstrzygnięcia merytorycznego i z tego względu rozpoznanie zarzutu przedstawionego przez skarżącego w niniejszej sprawie nie jest dopuszczalne.

W związku z powyższym wystąpiła przesłanka niedopuszczalności wydania wyroku, skutkująca koniecznością umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.