1. Postanowieniem z 15 maja 2008 r. (sygn. akt II Ko 59/08) Sąd Okręgowy w Płocku, II Wydział Karny, zwrócił się z pytaniem prawnym, czy art. 8 ust. 1a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149, ze zm.; dalej: ustawa lutowa) w zakresie, w jakim ogranicza osobom represjonowanym z powodu działalności mającej miejsce od 31 grudnia 1956 r. możliwość dochodzenia odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę do łącznej kwoty 25 000 zł, jest zgodny z art. 32 ust. 1, art. 64 ust. 2, art. 77 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

1.1. Wątpliwość co do konstytucyjności przepisów powstała w związku z rozpatrywaniem przez Sąd Okręgowy wniosku z 17 marca 2008 r. Jerzego K. o przyznanie na podstawie art. 8 ust. 1a i 2c ustawy lutowej odszkodowania i zadośćuczynienia w łącznej kwocie 25 000 zł z tytułu bezprawnego pozbawienia go wolności, szykanowania i represjonowania za działalność związkową i niepodległościową w latach 1980-1989. Wysokość należnego odszkodowania i zadośćuczynienia określona została na 180 000 zł, ale ze względu na ograniczenie ustawowe powód zawęził żądanie do kwoty 25 000 zł. Następnie, dochodzone odszkodowanie i zadośćuczynienie rozszerzył do kwoty 280 000 zł.

1.2. Pytający sąd stawia zaskarżonemu przepisowi zarzuty sformułowane w następujący sposób: „nierównego potraktowania i nierównej ochrony praw majątkowych”, „niesprawiedliwość nierówności”, „przekroczenia granic celowości i proporcjonalności”, „ograniczenia drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności i praw”.

Zarzut „nierównego potraktowania i nierównej ochrony praw majątkowych” pytający sąd odnosi do kryterium czasu uznanego przez ustawodawcę na cechę różnicującą osoby represjonowane za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, tj. do 31 grudnia 1956 r. Zgodnie z regulacją, osoby, wobec których wydano orzeczenie uznane za nieważne lub decyzję o internowaniu w związku z wprowadzeniem w Polsce 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego, mogą ubiegać się o odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w kwocie nieprzekraczającej łącznie 25 000 zł, podczas gdy za działalność prowadzoną przed tą datą nie wprowadzono limitu odszkodowania.

Odnosząc się do wprowadzonego kryterium czasu, sąd wskazuje, że nie jest ono w żaden sposób racjonalnie uzasadnione. Za takie uzasadnienie nie została uznana konieczność zachowania równowagi budżetowej, która, chociaż stanowi istotną wartość konstytucyjną, nie prowadzi do celu, jaki ma realizować regulacja podstawowych zasad konstytucyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem zasad równości, sprawiedliwości społecznej i prawa do odszkodowania.

Zarzut „niesprawiedliwej nierówności” zaskarżonej regulacji pytający sąd wiąże z naruszeniem art. 2 Konstytucji. W pytaniu podnosi, że dowolność, niespójność i niekonsekwencja wprowadzonych w życie rozwiązań prawnych jest złamaniem zasady poprawnej legislacji, wywodzonej z art. 2 Konstytucji.

Wskazane przez ustawodawcę jako uzasadnienie ograniczenia dochodzenia odszkodowania w pełnej wysokości dążenie do zachowania równowagi budżetowej, zdaniem pytającego sądu, stanowiło „przekroczenie granic celowości i proporcjonalności”, a tym samym stanowiło naruszenie art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Zarzut „ograniczania drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności i praw” pytający sąd odnosi do naruszenia art. 77 ust. 2 Konstytucji przywołanego w petitum pytania prawnego, jak również art. 77 ust. 1 Konstytucji, co wynika z uzasadnienia pytania prawnego.

2. Pismem z 24 września 2008 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny. Stwierdził, że art. 8 ust. 1a ustawy lutowej w zakresie, w jakim ogranicza osobom represjonowanym z powodu działalności mającej miejsce od 31 grudnia 1956 r. możliwość dochodzenia odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę do łącznej kwoty 25 000 zł, jest niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 w związku z art. 64 ust.2 i art. 77 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2 Konstytucji Polskiej.

Zdaniem Prokuratora, przedstawione przez pytający sąd argumenty mające świadczyć o niezgodności zaskarżonej regulacji z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 64 ust. 2 i art. 77 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji są w dużym stopniu przekonywające i zasługują na akceptację, ponieważ ograniczenie odszkodowania i zadośćuczynienia na podstawie zaskarżonego przepisu nie znajduje aksjologicznego uzasadnienia, nie daje się pogodzić ze swobodą uznania sędziowskiego ani wytłumaczyć koniecznością zachowania równowagi budżetowej.

Brak poszanowania zasad ogólnosystemowych oraz zachowania należytych aksjologicznych standardów wskazuje, że przepis w zaskarżonym zakresie nie spełnia kryteriów poprawności legislacyjnej.

Odnosząc się do odejścia od zasady kompensacji wynagrodzenia za szkody, o którym mowa w art. 77 ust. 1 Konstytucji, Prokurator podzielił stanowisko sądu, zgodnie z którym rozszerzenie grupy podmiotów uprawionych do dochodzenia roszczeń majątkowych na podstawie ustawy lutowej, chociaż może spowodować znaczne obciążenie dla budżetu państwa, to nie stanowi jeszcze podstawy do tak drastycznego ograniczania uprawnień osób nią objętych. Powyższa konstatacja prowadzi do niedopuszczalnego na gruncie Konstytucji naruszenia istoty prawa do odszkodowania za niezgodne z prawem działania organu władzy publicznej.

Ograniczenie kwotowe prowadzi do nierówności, która nie jest uzasadniona ani potrzebą ochrony interesu publicznego, ani ochroną dobra wspólnego. Powoduje również naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej. Podobnie też zaskarżona regulacja stanowi naruszenie zasady równej ochrony praw majątkowych, zawartej w art. 64 ust. 2 Konstytucji, zróżnicowanie bowiem ochrony majątkowego prawa do odszkodowania nie znajduje oparcia w argumentacji odnoszącej się do relewantności, proporcjonalności i powiązania z innymi normami, zasadami lub wartościami konstytucyjnymi.

3. Marszałek Sejmu w piśmie z 3 lutego 2009 r. wniósł o stwierdzenie, że art. 8 ust. 1a ustawy lutowej jest niezgodny z art. 32 ust. 1, art. 64 ust. 2, art. 77 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Marszałek Sejmu uznał, że ograniczenie wysokości odszkodowania za szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę na podstawie kryterium czasowego nie stanowi traktowania według jednakowej miary, a tym samym prawa majątkowe do odszkodowania zostały zróżnicowane. Podzielił również stanowisko pytającego sądu, że odmienne traktowanie podmiotów, które prowadziły taką samą działalność, zmierzającą do tego samego celu, tylko że w innym okresie, budzi zastrzeżenia konstytucyjne i nie znajduje uzasadnienia w zasadzie ochrony równowagi budżetowej. Zachowanie bezpieczeństwa finansów publicznych nie pozostaje w tym wypadku w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które przez ustanowienie kwotowego pułapu odszkodowania i zadośćuczynienia zostały naruszone.

Przyjęte przez ustawodawcę powody ograniczenia rekompensaty dla części osób represjonowanych, zdaniem Marszałka Sejmu, nie miały charakteru relewantnego i tym samym miarkowanie zakresu odszkodowania za bezprawne wyrządzenie szkody przez działanie władzy publicznej nastąpiło pomimo braku istotnych względów konstytucyjnych. Ani w uzasadnieniu projektu ustawy, ani w trakcie prac legislacyjnych nie umotywowano decyzji o arbitralnym wskazaniu odszkodowania w wysokości 25 000 zł.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zakres przedmiotowy pytania prawnego rozpoznawanego w niniejszym postępowaniu obejmuje art. 8 ust. 1a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149, ze zm.; dalej: ustawa lutowa).

2. Kwestionowany art. 8 ust. 1a ustawy lutowej był już przedmiotem orzekania Trybunału Konstytucyjnego w wyroku z 1 marca 2011 r. w sprawie o sygn. P 21/09. Przedmiotem badania był wówczas art. 8 ust. 1a i 1d ustawy lutowej. W zakresie art. 8 ust. 1a w pytaniu prawnym wskazano następujące wzorce kontroli: art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i art. 2 oraz z art. 41 ust. 5 w związku z art. 77 ust. 1 i art. 31 ust. 3, z art. 31 ust. 1 i 2, a także z art. 77 ust. 2 Konstytucji. Przywołane wzorce konstytucyjne wskazują, że zakres badania w sprawie o sygn. P 21/09 był szerszy w stosunku do wzorców wskazanych w niniejszej sprawie.

Wyrok ten został opublikowany w Dzienniku Ustaw z 2011 r. Nr 53 pod poz. 277. Dziennik Ustaw został wydany 10 marca 2011 r. i w tym dniu przepisy uznane przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją utraciły swoją moc obowiązującą.

Trybunał w sprawie o sygn. P 21/09 badał, czy przyjęte w art. 8 ust. 1a ustawy lutowej ograniczenie kwoty dochodzonego odszkodowania do 25 000 zł stanowi naruszenie konstytucyjnej zasady równości (art. 32 Konstytucji) oraz czy zapewnia równą ochronę praw majątkowych (art. 64 ust. 2 Konstytucji), a także, czy ograniczenie możliwości dochodzenia odszkodowania może prowadzić do nieproporcjonalnego (naruszającego art. 31 ust. 3 Konstytucji) ograniczenia prawa do wynagrodzenia całości szkody. Kolejnym zarzutem podnoszonym w stosunku do zaskarżonego przepisu było zamknięcie drogi sądowej dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia (art. 77 ust. 1 Konstytucji), szczególnie w wypadku dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia w związku z bezprawnym pozbawieniem wolności (art. 41 ust. 5 Konstytucji). Ostatni z zarzutów konstytucyjnych dotyczył godzenia przez zaskarżony przepis w zasadę sprawiedliwości społecznej wynikającą z art. 2 Konstytucji.

W wyroku w sprawie o sygn. P 21/09 Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 8 ust. 1a ustawy lutowej, dodany ustawą z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 191, poz. 1372), jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i art. 2 oraz z art. 41 ust. 5 w związku z art. 77 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 31 ust. 1 i 2, a także z art. 77 ust. 2 Konstytucji. Chociaż to sąd ustala w każdym wypadku indywidualnie wysokość odszkodowania i zadośćuczynienia, to jednak art. 8 ust. 1a ustawy lutowej ogranicza do 25 000 zł maksymalną łączną kwotę odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Ograniczenie to nie ma zastosowania w wypadku, gdy osoba ubiegająca się o odszkodowanie lub zadośćuczynienie była represjonowana z powodu działalności mającej miejsce przed 31 grudnia 1956 r. (art. 8 ust. 1b ustawy lutowej), jak również w wypadku, w którym w wyniku wykonania orzeczeń albo decyzji, o których mowa w art. 8 ust. 1 ustawy lutowej, osoba poszkodowana poniosła śmierć (art. 8 ust. 1c ustawy lutowej). Szkoda podlega wtedy naprawieniu bez ograniczenia kwotowego, a zadośćuczynienie nie ma górnej granicy.

Trybunał stwierdził wówczas, że zaskarżony art. 8 ust. 1a ustawy lutowej bezzasadnie różnicuje prawo do odszkodowania lub zadośćuczynienia w zależności od tego, czy osoba ubiegająca się o odszkodowanie lub zadośćuczynienie była represjonowana przed czy po 31 grudnia 1956 r. Zróżnicowanie to dotyczy podmiotów mających wspólną cechę istotną – osób, które były represjonowane za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego i które zostały w związku z tą działalnością pozbawione wolności. Trybunał nie znalazł konstytucyjnie istotnego kryterium, które uzasadniałoby cel i treść wprowadzanego ograniczenia.

3. W związku z przywołanym wyrokiem w sprawie o sygn. P 21/09, konieczne jest rozważenie celowości merytorycznego rozpoznania zarzutów sformułowanych w niniejszej sprawie, z uwagi na tożsamość przedmiotu kontroli – art. 8 ust. 1a ustawy lutowej, a także ustalenie przesłanki ewentualnego umorzenia postępowania.

Trybunał stwierdza, że w niniejszej sprawie, ze względu na brak tożsamości podmiotowej ze sprawą o sygn. P 21/09 nie można mówić o spełnieniu się ujemnej przesłanki procesowej, jaką jest powaga rzeczy osądzonej (res iudicata), zobowiązująca do umorzenia postępowania z powodu niedopuszczalności wydania wyroku. Jednakże uprzednie rozpoznanie sprawy konstytucyjności określonego przepisu prawnego (normy prawnej) z punktu widzenia tych samych zarzutów nie może być uznane za prawnie obojętne. Powoduje to konieczność wydania rozstrzygnięcia opartego na zasadzie ne bis in idem. Jest ona rozumiana w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym z uwzględnieniem specyfiki tego postępowania. O ile w wypadku zaistnienia przesłanki powagi rzeczy osądzonej Trybunał Konstytucyjny musiałby na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) umorzyć postępowanie jako niedopuszczalne, o tyle w wypadku przesłanki ne bis in idem Trybunał dokonuje oceny w kategoriach pragmatycznych, ocenia celowość, a także dopuszczalność prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta przez ten organ (por. np.: postanowienia TK z 10 lipca 2007 r., sygn. P 40/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 86 oraz z 14 stycznia 2009 r., sygn. P 68/08, OTK ZU nr 1/A/2009, poz. 6 i powołane tam orzecznictwo TK).

W niniejszej sprawie Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że prowadzenie postępowania, ze względu na wyeliminowanie – na skutek wyroku w sprawie o sygn. P 21/09 – z porządku prawnego przepisu, co do którego pytający sąd sformułował tożsame zarzuty naruszania postanowień Konstytucji, jest zbędne. Z tego względu postępowanie w sprawie pytania prawnego Sądu Okręgowego w Płocku podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność wydania wyroku.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.