1. W skardze konstytucyjnej, sporządzonej przez adwokata ustanowionego pełnomocnikiem z urzędu i wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 22 maja 2015 r. (data nadania), M.J. (dalej: skarżący) zarzucił niezgodność art. 118 § 5 i 6 w związku z art. 117 i art. 1173 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.) oraz art. 20 i art. 48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.) z art. 79 ust. 1 w związku z art. 2, art. 10 ust. 2, art. 31 ust. 3, art. 37 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 188 pkt 5 i art. 190 ust. 5 Konstytucji.

2. Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym:

2.1. Postanowieniem z 5 czerwca 2013 r. (sygn. akt I Co 813/13/6) Sąd Rejonowy w Tychach – I Wydział Cywilny ustanowił dla skarżącego pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia i wniesienia skargi konstytucyjnej w związku z postanowieniem Trybunału Konstytucyjnego z 11 kwietnia 2013 r. o sygn. Ts 154/11 (OTK ZU nr 2/B/2013, poz. 158) w sprawie nieuwzględnienia zażalenia skarżącego na postanowienie Trybunału z 12 września 2012 r. o sygn. Ts 154/11 (OTK ZU nr 2/B/2013, poz. 157) o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

Ustanowiony pełnomocnik sporządził opinię o braku podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej, którą przedłożył skarżącemu oraz sądowi. W reakcji na tę opinię skarżący złożył wniosek o jej odrzucenie oraz o ustanowienie nowego pełnomocnika z urzędu w celu wniesienia skargi konstytucyjnej.

Postanowieniem z 25 lipca 2013 r. (sygn. akt I Co 813/13/6) Sąd Rejonowy w Tychach – I Wydział Cywilny oddalił wniosek skarżącego.

2.2. Pismem z 12 sierpnia 2013 r. skarżący złożył wniosek o sporządzenie pisemnego uzasadnienia postanowienia z 25 lipca 2013 r.

Na podstawie art. 357 § 2 k.p.c. postanowieniem z 20 sierpnia 2013 r. (sygn. akt I Co 813/13/6) Sąd Rejonowy w Tychach – I Wydział Cywilny odmówił sporządzenia uzasadnienia swojego orzeczenia z 25 lipca 2013 r. Rozstrzygnięcie to zostało podtrzymane przez Sąd Okręgowy w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy postanowieniem z 11 grudnia 2013 r. (sygn. akt III Cz 1265/13), wydanym na podstawie art. 394 § 1 k.p.c.

2.3. Pismem z 4 lutego 2014 r. skarżący złożył wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu w celu wniesienia skargi konstytucyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego w Katowicach z 11 grudnia 2013 r.

Ustanowiony przez Sąd Rejonowy w Tychach – I Wydział Cywilny pełnomocnik z urzędu sporządził opinię o braku podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej, którą przedłożył skarżącemu oraz sądowi. W reakcji na tę opinię skarżący złożył wniosek o ustanowienie nowego pełnomocnika z urzędu w celu wniesienia skargi konstytucyjnej, który został oddalony przez sąd postanowieniem z 12 czerwca 2014 r. (sygn. akt I Co 219/14).

3. Zdaniem skarżącego niekonstytucyjność zaskarżonych przepisów wynika z mechanizmu, zgodnie z którym wyznaczeniu przez właściwą okręgową radę adwokacką lub okręgową izbę radców prawnych pełnomocnika z urzędu, ustanowionego na mocy postanowienia sądu, towarzyszy zwykła czynność techniczna polegająca na zawiadomieniu sądu, nie zaś odpowiednia czynność procesowa przewidziana w art. 118 § 1 k.p.c. Skutkiem takiego rozwiązania jest – według skarżącego – przeniesienie praw do umocowania procesowego w imieniu strony z sądu na „podmiot niebędący sądem”, a w konsekwencji – pozbawienie skarżącego prawa do skorzystania z instytucji skargi konstytucyjnej.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Na podstawie art. 138 w związku z art. 139 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa o TK z 2015 r.) z dniem 30 sierpnia 2015 r. utraciła moc ustawa o TK z 1997 r. Zgodnie z art. 134 pkt 1 ustawy o TK z 2015 r. w sprawach wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie tej ustawy w postępowaniu przed Trybunałem w zakresie dotyczącym wstępnego rozpoznania stosuje się przepisy dotychczasowe, tzn. przepisy ustawy o TK. Rozpatrywana skarga konstytucyjna została wniesiona przed dniem wejścia w życie ustawy o TK z 2015 r., dlatego do jej wstępnej kontroli zastosowanie mają przepisy ustawy o TK z 1997 r.

2. Zgodnie z art. 36 ust. 1 w związku z art. 49 ustawy o TK z 1997 r. skarga konstytucyjna podlega wstępnemu rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym, podczas którego Trybunał Konstytucyjny bada, czy spełnia ona warunki określone przez prawo, a także czy postępowanie wszczęte na skutek jej wniesienia podlegałoby umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r.

3. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji jedynym dopuszczalnym przedmiotem skargi konstytucyjnej może być przepis ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o konstytucyjnych wolnościach, prawach lub obowiązkach skarżącego. Kwestionując określone unormowanie, skarżący jest przy tym zobowiązany do wyjaśnienia, w jaki sposób naruszyło ono konstytucyjne wolności lub prawa wskazane jako podstawa skargi (art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK z 1997 r.). Innymi słowy, uzasadnienie zarzutów sformułowanych wobec przepisów będących przedmiotem skargi musi pozostawać w związku z zaistniałym (wskutek wydanego na ich podstawie orzeczenia) naruszeniem tzw. praw podstawowych skarżącego. Brak takiego merytorycznego związku powoduje bowiem, że przedmiot skargi jest niejako „oderwany” od sprawy, w związku z którą skarga została wniesiona. Podważa to również legitymację skarżącego do posłużenia się tym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw.

3.1. Zdaniem Trybunału w analizowanym przypadku przesłanki dopuszczalności skargi nie zostały spełnione.

3.2. Z okoliczności rozpatrywanej sprawy niezbicie wynika, że skarżący wniósł skargę konstytucyjną w związku z postanowieniem Sądu Rejonowego w Tychach – I Wydział Cywilny z 12 czerwca 2014 r. (sygn. akt I Co 219/14) o oddaleniu wniosku o ustanowienie (kolejnego) pełnomocnika z urzędu (w związku z opinią prawną dotychczasowego pełnomocnika w sprawie braku podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej), które jest ostateczne. Przedmiotowe postanowienie wydanego w sprawie skarżącego pozwala na stwierdzenie, że bez związku z jego treścią pozostaje zakwestionowany w skardze art. 117 i art. 1173 k.p.c. oraz art. 20 i art. 48 ustawy o TK z 1997 r. Związku takiego nie wykazuje w szczególności – podważany w skardze – mechanizm wyznaczania przez organ samorządu zawodowego adwokatów lub radców prawnych konkretnego pełnomocnika z urzędu. Tym samym nie można przyjąć, że orzeczenie wydane w sprawie skarżącego doprowadziło do naruszenia konstytucyjnych praw – wskazywanych jako podstawa skargi – w sposób określony w jej uzasadnieniu.

3.3. Zdaniem Trybunału rozpatrywana skarga konstytucyjna nie spełnia również wymogów stawianych temu środkowi ochrony w kontekście drugiego z zakwestionowanych przepisów, tj. art. 118 § 5 i 6 k.p.c. Skarżący uzasadnał zarzut naruszenia prawa do sądu, błędnie utożsamiając czynności podejmowane przez pełnomocnika z urzędu z „wymierzaniem sprawiedliwości” przez niezależne sądy i niezawisłych sędziów. Gdyby przyjąć tok rozumowania skarżącego, także działania podejmowane przez pełnomocników z wyboru należałoby uznać za niedopuszczalne w świetle konstytucyjnej zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości. W związku z tym Trybunał podkreśla, że sformułowanej przez adwokata lub radcę prawnego z urzędu opinii, o której mowa w art. 118 § 5 k.p.c., w żadnym razie nie można przypisać cech właściwych dla władczego rozstrzygnięcia o wolnościach lub prawach podmiotu reprezentowanego. Stanowisko skarżącego, sprowadzające rolę pełnomocnika z urzędu wyłącznie do reprezentowania – bez względu na własny pogląd na sprawę – poglądów mandanta, jest nie do pogodzenia z istotą i celem regulacji przewidzianej w art. 48 ust. 1 ustawy o TK z 1997 r. To właśnie wzgląd na fachowość i kompetencje wykwalifikowanych pełnomocników procesowych świadczących pomoc prawną przesądził o tym, że ustawodawca objął „przymusem adwokackim i radcowskim” szczególnie skomplikowane środki zaskarżenia (do których zalicza się skarga konstytucyjna). Konsekwencją tego rozwiązania jest upoważnienie pełnomocników z urzędu, wykonujących swoją powinność na mocy postanowienia sądu o ich ustanowieniu, do sporządzenia opinii o braku podstaw do wniesienia określonego środka prawnego (in casu: skargi konstytucyjnej). Gwarancją prawidłowego wykonywania powierzonej im funkcji jest zarówno wymagana przez prawodawcę należyta staranność pełnomocnika, jak i możliwość poddania sądowej ocenie przedłożonej przez niego opinii (art. 118 § 6 k.p.c. w związku z art. 20 ustawy o TK z 1997 r.). Pogląd skarżącego negujący taką rolę pełnomocnika z urzędu podważa więc w istocie nie tyle mechanizm określony w zaskarżonym przepisie, ile samą zasadę zastępstwa przewidzianą w art. 48 ust. 1 ustawy o TK z 1997 r.

3.4. Niezależnie od powyższego Trybunał zauważa, że zastrzeżenia budzi argumentacja skarżącego sprowadzająca problem niemożności skorzystania z instytucji skargi konstytucyjnej (opinia pełnomocnika z urzędu dotyczyła braku podstaw do wniesienia tego właśnie środka prawnego) do naruszenia konstytucyjnego prawa do sądu. Model skargi konstytucyjnej przyjęty w polskim porządku prawnym ma in primis na celu eliminację z systemu prawnego niekonstytucyjnych norm, co odróżnia ten środek prawny od skargi wnoszonej do sądu kasacyjnego, będącej instrumentem korekty rozstrzygnięć indywidualnych. Wskazana cecha charakterystyczna skargi ujawnia się przede wszystkim w tym, że ostateczne rozstrzygnięcie o prawach skarżącego nie jest bezpośrednim przedmiotem oceny konstytucyjności dokonywanej przez Trybunał Konstytucyjny; kontrola Trybunału koncentruje się tu bowiem na normach leżących u podstaw tego rozstrzygnięcia. Inicjujący kontrolę konstytucyjności normy w trybie skargowym musi spełnić wszystkie przesłanki wymagane dla kontroli abstrakcyjnej, a także musi się legitymować ostatecznym rozstrzygnięciem we własnej, konkretnej sprawie, w której doszło do naruszenia jego konstytucyjnego prawa podmiotowego, przy czym źródłem naruszenia musi być zastosowanie niekonstytucyjnej normy (zob. wyroki TK z 21 maja 2001 r., SK 15/00, OTK ZU nr 4/2001, poz. 85 oraz 24 października 2007 r., SK 7/06, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 108). Oznacza to, że nieuzasadnione jest utożsamianie ograniczenia w korzystaniu z możliwości wniesienia skargi konstytucyjnej (ustanowienie „przymusu adwokackoradcowskiego”) z niedozwoloną ingerencją w prawo określone w art. 45 ust. 1 czy art. 79 ust. 1 Konstytucji. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, w której – w ocenie podmiotu dysponującego profesjonalnym przygotowaniem prawniczym – brak jest podstaw do wniesienia tego rodzaju środka prawnego.

3.5. Osobnego odniesienia się wymaga zarzut naruszenia art. 10 ust. 2, art. 37 ust. 1, art. 188 pkt 5 i art. 190 ust. 5 Konstytucji przez zaskarżone przepisy.

Skarżący nie uwzględnia tego, że – po pierwsze – art. 10 ust. 2 ustawy zasadniczej jest przepisem o charakterze ustrojowym (przypisanie poszczególnych organów konstytucyjnych do odpowiednich funkcji w związku z zasadą trójpodziału władz, statuowaną w ust.1 tego artykułu).

Po drugie – art. 37 ust. 1 Konstytucji, gwarantujący tzw. zasadę uniwersalności, nie wyraża żadnego konkretnego prawa podmiotowego w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji (zob. np. postanowienie TK z 29 maja 2014 r., Ts 79/14, OTK ZU nr 5/B/2014, poz. 488).

Po trzecie – art. 188 pkt 5 Konstytucji dotyczy kompetencji Trybunału Konstytucyjnego do orzekania w sprawie skarg konstytucyjnych.

Po czwarte – art. 190 ust. 5 Konstytucji odnosi się tylko do rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego, które – na podstawie art. 190 ust. 1 Konstytucji – mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Orzeczeniem w rozumieniu art. 190 ust. 1 i 5 Konstytucji jest – w przypadku orzeczenia wydanego w trybie kontroli konstytucyjności prawa – rozstrzygnięcie Trybunału co do istoty sprawy, a więc wyrok w sprawie zgodności normy prawnej z wzorcem kontroli (zob. L. Garlicki, komentarz do art. 190 Konstytucji, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999-2007). Tym samym poza zakresem regulacji art. 190 ust. 5 ustawy zasadniczej leży kwestia postępowania w sprawie ustanowienia pełnomocnika z urzędu w sprawie wniesienia skargi konstytucyjnej, która – z mocy art. 197 Konstytucji – została pozostawiona do uregulowania w drodze ustawodawstwa zwykłego (art. 48 ust. 2 ustawy o TK z 1997 r. oraz art. 117 i n. k.p.c. w związku z art. 20 ustawy o TK z 1997 r.).

3.6. W związku z powyższym rozpoznanie merytoryczne analizowanej skargi konstytucyjnej jest niedopuszczalne na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 in fine oraz art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK z 1997 r. w związku z art. 134 pkt 1 ustawy o TK z 2015 r.

W tym stanie rzeczy Trybunał postanowił jak w sentencji.