W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 21 lipca 2015 r. M.J. (dalej: skarżący) wystąpił o zbadanie zgodności art. 357 § 2 w związku z art. 394 § 1 w związku z art. 118 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Zdaniem skarżącego brak możliwości skutecznego żądania zmiany pełnomocnika wyznaczonego z urzędu oraz brak możliwości zaskarżenia postanowienia oddalającego wniosek o zmianę pełnomocnika wyznaczonego z urzędu naruszają jego prawo do sądu. Prowadzą one bowiem do tego, że w wypadku stwierdzenia przez pełnomocnika, iż nie ma podstaw do wniesienia określonego środka zaskarżenia, strona pozbawiona jest możliwości uzyskania pomocy innego pełnomocnika. Powodują również w przekonaniu skarżącego zróżnicowanie sytuacji prawnej osób korzystających z pomocy pełnomocnika z urzędu oraz osób korzystających z pomocy pełnomocnika z wyboru.

Postanowieniem z 17 września 2015 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. W zakresie zarzutu braku możliwości skutecznego żądania zmiany pełnomocnika z urzędu, szczególnie w sytuacji gdy wyznaczony pełnomocnik sporządził opinię o braku podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej, powodem wydania takiego rozstrzygnięcia było ustalenie, że skarga konstytucyjna jest oczywiście bezzasadna. Trybunał podkreślił, że zasadą jest korzystanie przez strony postępowania z pomocy prawnej pełnomocnika z wyboru, a jedynie odstępstwem od tej zasady jest możliwość korzystania przez nie z takiej pomocy pełnomocnika z urzędu. Celem takiej pomocy jest przy tym udzielenie stronie profesjonalnego wsparcia, które może obejmować zarówno sporządzenie określonego środka prawnego, jak i wyjaśnienie przyczyn, które zdaniem pełnomocnika przemawiają przeciw temu. Trybunał zaznaczył ponadto, że obecnie obowiązujące przepisy przewidują mechanizmy służące zapewnieniu tego, aby udzielona stronie pomoc prawna była odpowiedniej jakości.

W odniesieniu do zarzutu braku możliwości zaskarżenia postanowienia oddalającego wniosek o zmianę pełnomocnika podstawą odmowy nadania skardze dalszego biegu było ustalenie po pierwsze, że skarżący nie uzyskał ostatecznego rozstrzygnięcia o swoich konstytucyjnych wolnościach i prawach, po drugie, że nieprawidłowo wskazał on wzorce kontroli, a po trzecie, że jego skarga – również w tym zakresie – była oczywiście bezzasadna. Trybunał przypomniał, że w wypadku kwestionowania zgodności z Konstytucją przepisów uniemożliwiających zaskarżenie danego rozstrzygnięcia skarżący obowiązany jest uzyskać orzeczenie o odrzuceniu niedopuszczalnego z mocy prawa środka zaskarżenia, dopiero z nim można bowiem wiązać naruszenia prawa do zaskarżenia tego rozstrzygnięcia. Trybunał stwierdził także, że skarżący nie powołał jako wzorca kontroli w niniejszej sprawie żadnego przepisu dotyczącego kwestionowania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji lub dwuinstancyjności postępowania, a wskazał jedynie art. 45 ust. 1 Konstytucji gwarantujący prawo do sądu. Ponadto Trybunał stwierdził, że nawet gdyby skarżący powiązał zarzut braku możliwości zaskarżenia postanowienia oddalającego wniosek o zmianę pełnomocnika z prawidłowymi wzorcami kontroli (w szczególności z art. 78 Konstytucji), to i tak należałoby uznać zarzut ten za oczywiście bezzasadny. Kwestia zmiany pełnomocnika nie stanowi bowiem odrębnej sprawy w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, lecz jest kwestią poboczną w ramach postępowania w związku z którym wyznaczono pełnomocnika. Konstytucja zaś nie wymaga, taka kwestia była rozpatrywana w procedurze dwuinstancyjnej. Jednocześnie Trybunał zauważył, że wprawdzie skarżący wyraził przekonanie, iż zakwestionowane przepisy różnicują sytuację prawną osób korzystających z pomocy pełnomocnika z urzędu oraz osób korzystających z pomocy pełnomocnika z wyboru, lecz nie powołał jako wzorca kontroli zakwestionowanych przepisów art. 32 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji. W tym zakresie jego uwagi pozostawały więc poza zakresem zaskarżenia.

Zażalenie na powyższe postanowienie wniósł pełnomocnik skarżącego. Zarzucił w nim, że Trybunał niesłusznie uznał zarzuty skarżącego za oczywiście bezzasadne. Wskazał, że odpowiedzialność pełnomocnika nie jest wystarczającą gwarancją uzyskania przez skarżącego rozstrzygnięcia w sprawie, w której wnosił on o ustanowienie pełnomocnika, oraz że dokonywana na podstawie art. 118 § 6 k.p.c. kontrola sporządzenia przez pełnomocnika opinii o braku podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej ma charakter jedynie formalny. Podkreślił przy tym, że w jego przekonaniu uzyskane przez skarżącego postanowienie o oddaleniu wniosku o zmianę pełnomocnika było ostatecznym rozstrzygnięciem wydanym w sprawie skarżącego, gdyż nie przysługują od niego żadne środki odwoławcze. Według niego skarżący wyczerpał więc przysługującą mu drogę prawną. Pełnomocnik skarżącego stwierdził ponadto, że Trybunał niesłusznie uznał, iż w tym zakresie skarżący nie wskazał prawidłowych wzorców kontroli. Jego zdaniem brak regulacji dotyczącej zaskarżenia postanowienia o oddaleniu wniosku o zmianę pełnomocnika powoduje, że nie ma przepisów, którym można byłoby zarzucić naruszenie zasady dwuinstancyjności. Wskazał on również, że brak możliwości zmiany pełnomocnika narusza prawo do sądu, w tym prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej. Podkreślił, że w jego ocenie kwestia zmiany pełnomocnika z urzędu jest wystarczająco wyodrębniona, aby mogła być uznana za odrębną sprawę w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji. Zaznaczył, że jak wynika z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, postępowania wpadkowe (incydentalne) mogą być przedmiotem kontroli z punktu widzenia zgodności z prawem do sądu. Skarżący mógł więc kwestionować przepisy dotyczące zmiany pełnomocnika wyznaczonego z urzędu nawet przy przyjęciu, że kwestia ta nie jest odrębną sprawą. Ponadto pełnomocnik skarżącego wskazał, że skarżący w skardze odwoływał się do zasady równości, a jej naruszenie jest w jego przekonaniu „ściśle związane” z zakresem zaskarżenia i powinno być wzięte przez Trybunał Konstytucyjny pod uwagę jako element rozpatrywanej sprawy.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Na podstawie art. 138 w związku z art. 139 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa o TK z 2015 r.) z dniem 30 sierpnia 2015 r. utraciła moc ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.). Zgodnie z art. 134 pkt 1 ustawy o TK z 2015 r. w sprawach wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy w postępowaniu przed Trybunałem w zakresie dotyczącym wstępnego rozpoznawania stosuje się przepisy dotychczasowe, tzn. przepisy ustawy o TK. Rozpatrywana skarga konstytucyjna została wniesiona przed dniem wejścia w życie ustawy o TK z 2015 r., dlatego do jej wstępnej kontroli zastosowanie mają przepisy ustawy o TK z 1997 r.

Zgodnie z art. 36 ust. 4 w związku z art. 49 ustawy o TK z 1997 r. skarżącemu przysługuje prawo wniesienia zażalenia na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej. Na etapie rozpoznania zażalenia Trybunał Konstytucyjny bada w szczególności, czy w wydanym postanowieniu prawidłowo stwierdził istnienie przesłanek odmowy nadania skardze dalszego biegu. Oznacza to, że Trybunał Konstytucyjny analizuje te zarzuty sformułowane w zażaleniu, które mają podważyć trafność ustaleń przyjętych za podstawę zaskarżonego postanowienia, i do tego ogranicza rozpoznanie tego środka odwoławczego.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego w rozpatrywanym zażaleniu skarżący nie przedstawił żadnych argumentów, które podałyby w wątpliwość przesłanki odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej przedstawione w postanowieniu z 17 września 2015 r. Trybunał stwierdza, że zaskarżone postanowienie jest prawidłowe, a zażalenie nie zasługuje na uwzględnienie.

Skarżący nie podważył w szczególności ustalenia, że w zakresie zarzutu braku możliwości skutecznego żądania zmiany pełnomocnika z urzędu, w sytuacji gdy pełnomocnik sporządził opinię o braku podstaw do wniesienia środka zaskarżenia, skarga konstytucyjna jest oczywiście bezzasadna. Wbrew twierdzeniom zawartym w zażaleniu celem przepisów o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu nie jest zagwarantowanie, że pełnomocnik z urzędu sporządzi i złoży żądane przez skarżącego pismo. Nie sposób bowiem wymagać od pełnomocnika, aby wniósł dany środek prawny, jeśli jest przekonany o jego niezasadności. Nie znajduje również podstaw stanowisko skarżącego, zgodnie z którym opinia pełnomocnika o odmowie sporządzenia skargi konstytucyjnej lub innego środka zaskarżenia jest równoznaczna z orzekaniem o jego prawach i wolnościach. Stanowi ona bowiem sposób wykonania przez pełnomocnika obowiązku zapewnienia skarżącemu profesjonalnej pomocy prawnej. Nie zamyka przy tym drogi do skorzystania z pomocy pełnomocnika z wyboru i wniesienia żądanego przez skarżącego środka prawnego (zob. np. postanowienia TK z 8 października 2014 r., Ts 209/14, OTK ZU nr 6/B/2014, poz. 631 oraz 16 czerwca 2015 r., Ts 149/15, niepubl.). Poczynione przez Trybunał Konstytucyjny w tym zakresie ustalenia są więc prawidłowe.

Trybunał słusznie stwierdził również w zaskarżonym postanowieniu, że w zakresie zarzutu braku możliwości zaskarżenia postanowienia o odmowie zmiany pełnomocnika z urzędu skarżący nie dysponuje ostatecznym orzeczeniem o swoich wolnościach i prawach. Jak zasadnie podkreślił Trybunał, zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji skargę konstytucyjną można złożyć jedynie wtedy, gdy zarzucane przez skarżącego naruszenie jego wolności lub praw wynika z niekonstytucyjności przepisów, na podstawie których wydano ostateczne rozstrzygnięcie o wolnościach, prawach lub obowiązkach skarżącego określonych w Konstytucji. Załączenie takiego rozstrzygnięcia – które zostało wydane na podstawie zaskarżonych przepisów i doprowadziło do naruszenia wskazanych w skardze konstytucyjnych wolności lub praw skarżącego – jest więc w myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK konieczną przesłanką rozpoznania skargi konstytucyjnej. Dlatego, o ile co do zasady wymóg wyczerpania drogi prawnej, o którym mowa w art. 46 ust. 1 ustawy o TK, obliguje skarżącego jedynie do skorzystania ze wszystkich zwykłych środków zaskarżenia (zob. np. postanowienia TK z 25 stycznia 2008 r., Ts 58/07, OTK ZU nr 3/B/2008, poz. 107 oraz 14 grudnia 2009 r., Ts 97/08, OTK ZU nr 1/B/2010, poz. 16), o tyle w wypadku kwestionowania zgodności z Konstytucją przepisów wyłączających możliwość zaskarżenia danego rozstrzygnięcia sądu lub innego organu konieczne jest uzyskanie orzeczenia w przedmiocie odrzucenia niedopuszczalnego z mocy prawa środka odwoławczego. Jak słusznie wskazał Trybunał postanowieniu z 17 września 2015 r., dopiero z takim rozstrzygnięciem można bowiem wiązać naruszenie prawa do zaskarżenia orzeczenia (zob. np. postanowienia TK z 15 grudnia 2009 r., Ts 173/08, OTK ZU nr 1/B/2010, poz. 25 oraz 6 lipca 2011 r., Ts 154/10, OTK ZU nr 4/B/2011, poz. 318). Prawidłowo przyjął więc, że w tym zakresie skarżący nie dysponuje ostatecznym orzeczeniem o swoich wolnościach i prawach.

Niezasadne jest również twierdzenie skarżącego, jakoby o spełnieniu omawianej przesłanki wniesienia skargi konstytucyjnej świadczyło to, że sąd ustanowił dla skarżącego pełnomocnika z urzędu celem jej złożenia w niniejszej sprawie. Ustanawiając pełnomocnika z urzędu sąd rejonowy nie bada bowiem, czy zachodzą wszystkie przesłanki złożenia skargi konstytucyjnej. Ponadto nawet gdyby sąd wypowiedział się co do spełnienia przesłanek dopuszczalności wystąpienia ze skargą w danej sprawie, to i tak stanowisko to nie byłoby wiążące dla Trybunału Konstytucyjnego, który ma wyłączną kompetencję do orzekania o spełnieniu przez już wniesioną skargę konstytucyjną przesłanek jej merytorycznego rozpoznania.

Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny zauważa, że – wbrew temu, co zdaje się sugerować w zażaleniu skarżący – poczynione w postanowieniu z 17 września 2015 r. uwagi co do nieprawidłowego wskazania przez skarżącego wzorców konstytucyjnych oraz uzasadnienie oczywistej bezzasadności zarzutów skargi tym, że kwestia rozpatrzenia wniosku o zmianę pełnomocnika z urzędu nie stanowi odrębnej sprawy w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, dotyczyły jedynie zarzutu odnoszącego się do braku możliwości zaskarżenia postanowienia o oddaleniu wniosku o zmianę pełnomocnika z urzędu. Trybunał słusznie stwierdził, że skarżący, zarzucając brak możliwości zaskarżenia postanowienia o oddaleniu wniosku o zmianę pełnomocnika z urzędu, nie powołał żadnego z przepisów Konstytucji odnoszących się do zaskarżania rozstrzygnięć wydanych w pierwszej instancji lub dwuinstancyjności postępowania sądowego. Zasadnie wskazał również, że nawet gdyby skarżący powiązał sformułowane w skardze zarzuty z wzorcami dotyczącymi zaskarżania orzeczeń sądowych, to i tak należałoby uznać je za oczywiście bezzasadne. Jak bowiem wielokrotnie podkreślał w swoim orzecznictwie Trybunał, Konstytucja nie wymaga, aby środek zaskarżenia przysługiwał od każdego rozstrzygnięcia wydanego w kwestii wpadkowej. Wbrew twierdzeniom skarżącego wyznaczenie lub zmiana pełnomocnika z urzędu są kwestiami pobocznymi, rozstrzyganymi w związku ze sprawą, w ramach której wyznaczono pełnomocnika (zob. postanowienie TK z 15 października 2014 r., Ts 127/14, OTK ZU nr 6/B/2014, poz. 615).

Trybunał prawidłowo podniósł także w zakwestionowanym postanowieniu, że skarżący nie powołał art. 32 Konstytucji jako wzorca kontroli w niniejszej sprawie ani nie sformułował zarzutu naruszenia zasady równości w związku z prawem do sądu. Zawarte w uzasadnieniu uwagi dotyczące gorszego traktowania osób korzystających z pomocy pełnomocnika z urzędu pozostają zatem poza zakresem zaskarżenia. Niezależnie od powyższego Trybunał stwierdza, że twierdzenia te są oczywiście bezzasadne. Skarżący bezpodstawnie przyjmuje bowiem, że brak możliwości skutecznego żądania zmiany pełnomocnika z urzędu stawia go w gorszej sytuacji niż osoby korzystające z pełnomocnika z wyboru. Wprowadzenie możliwości wyznaczenia dla strony chcącej wnieść skargę konstytucyjną pełnomocnika z urzędu ma na celu poprawę sytuacji prawnej osób, które nie są w stanie ponieść kosztów związanych z ustanowieniem pełnomocnika z wyboru, przez zapewnienie im bezpłatnej pomocy prawnej. Daje to im zatem dodatkowe uprawnienie. Nie ogranicza natomiast ich prawa do skorzystania z pomocy pełnomocnika z wyboru.

W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny nie uwzględnił zażalenia wniesionego na postanowienie o odmowie nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.