W skardze konstytucyjnej z 9 września 2015 r. (data nadania) MKS Sp. z o.o. (dalej: skarżąca) zarzuciła, po pierwsze, że art. 123 § 2 i art. 117 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.) w związku z art. 48 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.) w zakresie, w jakim „przyznaje referendarzowi sądowemu prawo do orzekania w przedmiocie przyznawania prawa do pomocy prawnej z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej, oraz w zakresie, w jakim rozstrzygnięcie o przyznaniu pełnomocnika z urzędu referendarz sądowy może uzależnić od istnienia bądź nieistnienia przesłanek (…) wniesienia skargi konstytucyjnej”, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 79 ust. 1 Konstytucji; po drugie, że art. 48 ust. 2 ustawy o TK z 1997 r. w związku z art. 123 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim „przyznaje prawo do badania istnienia przesłanek (…) wniesienia skargi konstytucyjnej osobom niebędącym sędziami Trybunału Konstytucyjnego”, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 188 pkt 5 Konstytucji; po trzecie, że art. 39822 k.p.c. w związku z art. 48 ust. 2 ustawy o TK z 1997 r. w zakresie, w jakim „przewiduje, że od orzeczeń wydawanych przez referendarzy sądowych w zakresie przyznawania pomocy prawnej z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej nie przysługuje prawo do odwołania do sądu II instancji”, jest niezgodny z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującą sprawą. W piśmie z 5 maja 2014 r. skarżąca wystąpiła do Sądu Rejonowego w Tychach – Wydziału IX Cywilnego (dalej: Sąd Rejonowy w Tychach) o ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej w sprawie stwierdzenia niezgodności z Konstytucją art. 118 § 5 k.p.c., który daje adwokatowi lub radcy prawnemu ustanowionemu z urzędu prawo do odmowy sporządzenia m.in. skargi konstytucyjnej, jeżeli nie ma podstaw uzasadniających jej wniesienie. Postanowieniem z 17 lipca 2014 r. (sygn. akt IX Co 2310/14) referendarz sądowy w Sądzie Rejonowym w Tychach, stwierdziwszy, że nie ma „podstaw do przyjęcia, że opinia adwokata o braku podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej stanowi »ostateczne rozstrzygnięcie« w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji”, oddalił wniosek skarżącej jako bezzasadny. Na to postanowienie skarżąca – za pośrednictwem Sądu Rejonowego w Tychach – wniosła zażalenie do Sądu Okręgowego w Katowicach – III Wydziału Cywilnego Odwoławczego (dalej: Sąd Okręgowy w Katowicach). Postanowieniem z 1 września 2014 r. (sygn. akt jw.) Sąd Rejonowy w Tychach odrzucił – jako niedopuszczalny – złożony przez skarżącą środek odwoławczy. W uzasadnieniu wskazał, że zaskarżone postanowienie zostało wydane nie przez sąd, lecz przez referendarza sądowego, i w konsekwencji skarżącej – zgodnie z art. 39822 k.p.c. – przysługiwał środek zaskarżenia w postaci skargi do Sądu Rejonowego w Tychach, a nie zażalenia. Postanowieniem z 25 lutego 2015 r. (sygn. akt III Cz 1502/14) Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił zażalenie, które skarżąca wniosła na orzeczenie z 1 września 2014 r. Sąd ten podzielił stanowisko Sądu Rejonowego w Tychach, zgodnie z którym skoro na rozstrzygnięcie referendarza sądowego ustawa przewiduje odrębny środek zaskarżenia w postaci skargi, to zażalenie skarżącej na postanowienie referendarza sądowego z 17 lipca 2014 r. podlegało odrzuceniu jako „z mocy ustawy niedopuszczalne”. Postanowienie Sądu Okręgowego w Katowicach zostało, wraz z uzasadnieniem, doręczone skarżącej 20 marca 2015 r.

W dniu 9 kwietnia 2015 r. skarżąca wystąpiła do Sądu Rejonowego w Tychach z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej w związku z orzeczeniem Sądu Okręgowego w Katowicach z 25 lutego 2015 r. Postanowieniem z 17 czerwca 2015 r. (sygn. akt IX Co 966/15) referendarz sądowy w Sądzie Rejonowym w Tychach ustanowił dla skarżącej radcę prawnego z urzędu. Pismem z 24 czerwca 2015 r. (znak: OIRP/1773/2015), doręczonym pełnomocnikowi skarżącej 9 lipca 2015 r., Okręgowa Izba Radców Prawnych w Katowicach wyznaczyła jej pełnomocnika z urzędu.

Zdaniem skarżącej, zakwestionowane w skardze art. 123 § 2 i art. 117 § 3 k.p.c. oraz art. 48 ust. 2 ustawy o TK z 1997 r. naruszyły jej prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej i rozpoznania sprawy przez właściwy sąd, prawo do merytorycznego zbadania zasadności skargi konstytucyjnej przez sędziów Trybunału, a nie referendarzy sądowych, a także prawo do wniesienia skargi konstytucyjnej. Skarżąca podnosi, że przepisy te przyznają prawo do rozpoznania wniosku o ustanowienie pełnomocnika do sporządzenia skargi konstytucyjnej referendarzom sądowym, którzy nie są zawodowymi sędziami, uprawniają ich one także do badania zasadności wniesienia skargi konstytucyjnej. A to – jak zarzuciła skarżąca – kształtuje niezgodny z Konstytucją stan prawny, w którym pod pozorem odnoszenia się do sytuacji materialnej strony referendarz sądowy orzeka o dopuszczalności wniesienia skargi konstytucyjnej. Z kolei zakwestionowany w skardze art. 39822 k.p.c. według skarżącej tworzy stan prawny, w którym „postanowienie referendarza sądowego jest formą orzeczenia sądu I instancji, a kontrola instancyjna odbywa się w tym samym sądzie”. Przepis ten jest zatem – zdaniem skarżącej – niezgodny z „zasadą sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez niezawisłe sądy oraz przewidzianą w niej gwarancją co najmniej dwuinstancyjnego postępowania”.

Pełnomocnik skarżącej wniósł o zasądzenie na jego rzecz zwrotu kosztów „nieopłaconej w całości ani w części” pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

Wraz z pismem procesowym (przewodnim) z 15 września 2015 r. pełnomocnik skarżącej doręczył uprzednio „omyłkowo niedołączone odpisy postanowień wraz z ich 4 kopiami”.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna to sformalizowany środek ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Jej merytoryczne rozpoznanie jest uzależnione od spełnienia warunków określonych w art. 79 ust. 1 Konstytucji, a doprecyzowanych w ustawie z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa o TK).

W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji przedmiotem skargi konstytucyjnej może być ustawa lub inny akt normatywny, na podstawie których sąd lub organ administracji publicznej orzekły ostatecznie o wolnościach lub prawach skarżącego albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Przedmiotem skargi może być zatem tylko przepis, który był normatywną podstawą ostatecznego orzeczenia wydanego w sprawie skarżącego.

Skarżąca zakwestionowała art. 123 § 2 k.p.c. w brzmieniu: „Postanowienie o ustanowieniu albo odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego może wydać także referendarz sądowy”; art. 117 § 3 k.p.c., zgodnie z którym: „Osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może domagać się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego” oraz art. 48 ust. 2 ustawy o TK z 1997 r., który stanowi: „W razie niemożności poniesienia kosztów pomocy prawnej, skarżący może zwrócić się do sądu rejonowego jego miejsca zamieszkania o ustanowienie dla niego adwokata lub radcy prawnego z urzędu na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego. Do czasu rozstrzygnięcia przez sąd wniosku nie biegnie termin przewidziany w art. 46 ust. 1” ustawy o TK z 1997 r., tj. trzymiesięczny termin do wniesienia skargi konstytucyjnej. Przedmiotem skargi jest także art. 39822 k.p.c., który reguluje kwestię skargi na orzeczenie referendarza sądowego.

Trybunał stwierdza, że zakwestionowane w skardze konstytucyjnej przepisy nie były podstawą orzeczenia, w związku z którym skarżąca wniosła tę skargę, tj. postanowienia Sądu Okręgowego w Katowicach z 25 lutego 2015 r. Należy zauważyć, że orzeczeniem tym sąd oddalił zażalenie na postanowienie o odrzuceniu – niedopuszczalnego z mocy ustawy – środka odwoławczego na postanowienie referendarza oddalające wniosek o ustanowienie pełnomocnika do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Przedmiotem postępowania przed Sądem Okręgowym w Katowicach było zatem zbadanie, czy Sąd Rejonowy w Tychach prawidłowo ustalił, że na postanowienie referendarza z 17 lipca 2014 r. przysługiwała skarga, a nie zażalenie, a w związku z tym czy zasadnie odrzucił wniesiony przez skarżącą środek odwoławczy. Sąd Okręgowy w Katowicach nie rozstrzygał więc tego, czy w sprawie skarżącej były podstawy do oddalenia wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Wniesiona skarga nie spełnia w tym stanie rzeczy podstawowego warunku określonego w art. 79 ust. 1 Konstytucji, dlatego wydanie merytorycznego orzeczenia w jej sprawie jest niedopuszczalne.

Wskazana okoliczność jest – zgodnie z art. 77 ust. 3 pkt 4 ustawy o TK – podstawą odmowy nadania analizowanej skardze konstytucyjnej dalszego biegu.

Niezależnie od powyższego Trybunał postanowił wskazać inne przyczyny uzasadniające odmowę.

Zakwestionowane w skardze art. 123 § 2 i art. 117 § 3 k.p.c. oraz art. 48 ust. 2 ustawy o TK z 1997 r. były podstawą postanowienia z 17 lipca 2014 r., tj. orzeczenia, którym referendarz w Sądzie Rejonowym w Tychach oddalił wniosek skarżącej o ustanowienie pełnomocnika do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Na to rozstrzygnięcie przysługiwał środek zaskarżenia w postaci skargi do Sądu Rejonowego w Tychach, z którego skarżąca – jak wynika z ustaleń co do stanu faktycznego sprawy – nie skorzystała. Skoro skarżąca nie wniosła przysługującego w sprawie środka zaskarżenia, to nie wyczerpała drogi prawnej, o której mowa w art. 64 ustawy o TK, a zatem nie uzyskała ostatecznego orzeczenia w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji. Niespełnienie powyższego warunku powoduje, że wydanie merytorycznego orzeczenia jest w jej sprawie niedopuszczalne.

Za oczywiście bezzasadny należy natomiast uznać zarzut, jakoby art. 39822 k.p.c. w związku z art. 48 ust. 2 ustawy o TK z 1997 r. uprawniały referendarza sądowego do orzekania w charakterze sądu pierwszej instancji. Trybunał zwraca uwagę na to, że § 3 tego przepisu wprost stwierdza, iż sąd, rozpoznając skargę na orzeczenie referendarza, czyni to jako sąd pierwszej instancji.

Wymaga także podkreślenia to, że w myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji jednym z warunków rozpoznania skargi konstytucyjnej jest naruszenie norm konstytucyjnych, które regulują wolności lub prawa człowieka i obywatela. W skardze konstytucyjnej trzeba zatem określić, które konstytucyjne wolności lub prawa skarżącego i w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone (art. 65 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK).

Przywołany przez skarżącą – jako podstawa skargi konstytucyjnej – art. 176 ust. 1 Konstytucji znajduje się w jej rozdziale VIII „Sądy i Trybunały”. Jest to norma ustrojowa, regulująca organizację sądownictwa, a zatem nie jest ona źródłem wolności lub praw przysługujących skarżącym. Skarga konstytucyjna nie spełnia więc podstawowej przesłanki określonej w art. 79 ust. 1 Konstytucji.

Okoliczności te są – zgodnie z art. 77 ust. 3 pkt 3 i 4 ustawy o TK – podstawą odmowy nadania analizowanej skardze dalszego biegu.

W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.