1. W postanowieniu z 4 czerwca 2014 r. (sygn. akt II C 1267/12), które wpłynęło do Trybunału Konstytucyjnego 13 marca 2015 r., Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie zwrócił się z pytaniem prawnym, czy:

a) art. 16 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz. U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188, ze zm.; dalej: prawo o adwokaturze) jest zgodny z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

b) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2013 r. poz. 461; dalej: rozporządzenie w sprawie opłat za czynności adwokackie) jest zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

c) § 6 pkt 7 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności adwokackie jest zgodny z art. 92 ust. 1 Konstytucji.

Pytanie prawne zostało wniesione na tle następującego stanu faktycznego i prawnego: Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie w wyroku z 26 maja 2012 r. oddalił powództwo wytoczone przez osobę fizyczną przeciwko Skarbowi Państwa. W wyroku nie zostało zawarte rozstrzygnięcie o kosztach procesu. Pozwany, zastępowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa, wystąpił w piśmie procesowym z 30 maja 2014 r. o uzupełnienie wyroku o rozstrzygnięcie o kosztach procesu.

2. W postanowieniu z 6 listopada 2014 r. (sygn. akt II C 27/14), które wpłynęło do Trybunału Konstytucyjnego 13 marca 2015 r., Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie zwrócił się z pytaniem prawnym, czy:

a) art. 16 ust. 2 i 3 prawa o adwokaturze jest zgodny z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

b) rozporządzenie w sprawie opłat za czynności adwokackie jest zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

c) § 2 ust. 1 i 2, § 4 ust. 1 i § 11 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności adwokackie są zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji.

Pytanie prawne zostało wniesione na tle następującego stanu faktycznego i prawnego: Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie w wyroku z 23 października 2014 r. uwzględnił częściowo powództwo dotyczące ochrony dóbr osobistych wytoczone przez osobę fizyczną przeciwko osobie prawnej (podmiot prywatny). Obie strony w postępowaniu sądowym reprezentowane były przez adwokatów. W wyroku nie zawarto rozstrzygnięcia o kosztach procesu. Pozwana wystąpiła w piśmie procesowym z 30 października 2014 r. o uzupełnienie wyroku o rozstrzygnięcie o kosztach procesu. Z tożsamym wnioskiem wystąpił powód w piśmie z 3 listopada 2014 r.

3. W postanowieniu z 9 grudnia 2014 r. (sygn. akt II C 820/14), które wpłynęło do Trybunału Konstytucyjnego 7 kwietnia 2015 r., Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie zwrócił się z pytaniem prawnym, czy:

a) art. 225 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65, ze zm.; dalej: ustawa o radcach prawnych) jest zgodny z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

b) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. z 2013 r. poz. 490; dalej: rozporządzenie w sprawie opłat za czynności radców prawnych) jest zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

c) § 2 ust. 1 i 2, § 4 ust. 1 i § 6 pkt 6 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności radców prawnych są zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji.

Pytanie prawne zostało wniesione na tle następującego stanu faktycznego i prawnego: Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie w wyroku z 4 listopada 2014 r. oddalił powództwo o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego wytoczone przez osobę fizyczną, przeciwko osobie prawnej, reprezentowanej przez radcę prawnego. W wyroku nie zawarto rozstrzygnięcia o kosztach procesu. Pozwana wystąpiła w piśmie procesowym z 12 listopada 2014 r. o uzupełnienie wyroku o rozstrzygnięcie o kosztach procesu.

4. W postanowieniu z 9 grudnia 2014 r. (sygn. akt II C 395/14), które wpłynęło do Trybunału Konstytucyjnego 13 maja 2015 r., Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie zwrócił się z pytaniem prawnym, czy:

a) art. 225 ust. 2 i 3 ustawy o radcach prawnych jest zgodny z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

b) rozporządzenie w sprawie opłat za czynności radców prawnych jest zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

c) § 2 ust. 1 i 2, § 4 ust. 1 i § 10 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności radców prawnych są zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji.

Pytanie prawne zostało wniesione na tle następującego stanu faktycznego i prawnego: Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie w wyroku z 20 października 2014 r. uwzględnił częściowo powództwo dotyczące ochrony dóbr osobistych wytoczone przez dwie osoby fizyczne przeciwko osobie fizycznej, reprezentowanej przez radcę prawnego. W wyroku nie zostało zawarte rozstrzygnięcie o kosztach procesu. Powodowie wystąpili w piśmie procesowym z 26 października 2014 r. o uzupełnienie wyroku o rozstrzygnięcie o kosztach procesu.

5. W postanowieniu z 17 października 2014 r. (sygn. akt II C 268/14), które wpłynęło do Trybunału Konstytucyjnego 8 czerwca 2015 r., Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie zwrócił się z pytaniem prawnym, czy:

a) art. 225 ust. 2 i 3 ustawy o radcach prawnych jest zgodny z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

b) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności radców prawnych jest zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

c) § 2 ust. 1 i 2, § 4 ust. 1 i § 6 pkt 6 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności radców prawnych są zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji.

Pytanie prawne zostało wniesione na tle następującego stanu faktycznego i prawnego: Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie w wyroku z 4 września 2014 r. zmienił wyrok z 9 października 2012 r. i oddalił powództwo o wydanie nieruchomości wytoczone przez osobę fizyczną, przeciwko Miastu stołecznemu Warszawa. Pozwany wystąpił w piśmie procesowym z 5 września 2014 r. o uzupełnienie wyroku o rozstrzygnięcie o kosztach procesu.

6. Zarządzeniami Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 20 marca, 13 kwietnia, 18 maja oraz 9 czerwca 2015 r. pytania prawne Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie z: 4 czerwca, 6 listopada, 9 grudnia i 17 października 2014 r. zostały połączone do rozpoznania z uwagi na tożsamość przedmiotu zaskarżenia.

7. Sądy pytające – w tym samym składzie osobowym jednego sędziego – podniosły tożsame zarzuty i argumenty, mające przemawiać za niekonstytucyjnością zaskarżonych przepisów prawa o adwokaturze i ustawy o radcach prawnych, a ponadto rozporządzeń w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz w sprawie opłat za czynności radców prawnych regulujących koszty zastępstwa procesowego.

Sądy pytające kwestionują przede wszystkim przepisy upoważniające do wydania rozporządzenia, to jest art. 16 ust. 2 i 3 prawa o adwokaturze oraz art. 225 ust. 2 i 3 ustawy o radcach prawnych, którym zarzucają naruszenie art. 92 ust. 1 Konstytucji. W ocenie sądów, zawarte w tych przepisach wytyczne, dotyczące określenia wysokości stawek minimalnych za czynności – odpowiednio adwokatów i radców prawnych – nie spełniają warunku szczegółowości, czego wymaga art. 92 ust. 1 Konstytucji. W szczególności, wytyczne w postaci konieczności uwzględniania rodzaju i zawiłości sprawy czy wymaganego nakładu pracy pełnomocnika mają „charakter wyjątkowo ogólnikowy”. Jak podkreślono w każdym z pytań prawnych, wyrażenia: „rodzaj sprawy”, „zawiłość sprawy” i „wymagany nakład pracy” są w istocie równoważne, a usunięcie któregoś z nich nie wprowadziłoby żadnych zmian merytorycznych. Zdaniem sądów, „zawiłość sprawy jest konsekwencją rodzaju sprawy, a od rodzaju sprawy uzależniony jest także wymagany nakład pracy”. Dowolna zaś zmiana obowiązujących stawek minimalnych przez Ministra Sprawiedliwości, w tym stawek znajdujących zastosowanie w niniejszych sprawach, nie doprowadzi do sprzeczności tego rodzaju stawki (normy) z obowiązującymi wytycznymi. Na przykład zwiększenie lub zmniejszenie obowiązujących stawek nie prowadzi do ich sprzeczności z wytycznymi. Potwierdzać ma to ogólnikowy charakter wytycznych.

W ocenie sądów pytających, potwierdzenie zarzutu niekonstytucyjności upoważnienia do określenia stawki minimalnej (tj. art. 16 ust. 3 prawa o adwokaturze i art. 225 ust. 3 ustawy o radcach prawnych) oznaczać będzie niekonstytucyjność przepisów upoważniających do określenia wysokości opłat za czynności radców prawnych i opłat za czynności adwokackie, stanowiących podstawę do zasądzenia kosztów zastępstwa prawnego (art. 225 ust. 2 ustawy o radcach prawnych i art. 16 ust. 2 prawa o adwokaturze). Ponadto, w przepisach tych zostały – zdaniem pytających sądów – powtórzone te same ogólnikowe wytyczne mające zastosowanie do stawek minimalnych.

Niezgodność z art. 92 ust. 1 Konstytucji przepisów upoważniających prowadzi także do sprzeczności z tym wzorcem konstytucyjnym rozporządzeń wykonawczych wydanych na ich podstawie, tj. rozporządzenia w sprawie opłat za czynności adwokackie i rozporządzenia w sprawie opłat za czynności radców prawych.

W każdym z pytań prawnych sądy sformułowały także zarzuty alternatywne (na wypadek, gdyby Trybunał Konstytucyjny nie uznał dopuszczalności pytania prawnego co do całego rozporządzenia wykonawczego) wobec konkretnych przepisów rozporządzeń. Jak wskazano w pytaniach prawnych, niezgodność poszczególnych przepisów rozporządzeń z art. 92 ust. 1 Konstytucji polega na tym, że zostały one wydane „w oparciu o blankietowe upoważnienia”. Zakwestionowane przepisy zawierać mają także regulacje wychodzące poza zakres udzielonego upoważnienia, a ich treść mogłaby ewentualnie – zdaniem sądów – stanowić raczej część wytycznych lub też element określonego zakresu regulacji wykonawczej. Rozporządzenia miały bowiem dotyczyć wyłącznie opłat w poszczególnych sprawach. Pytające sądy nie wykazują przy tym, na czym miałoby polegać wychodzenie poza zakres udzielonego upoważnienia.

8. W piśmie z 16 kwietnia 2015 r. Prokurator Generalny przedstawił swoje stanowisko w sprawie pytań prawnych z 4 czerwca, 6 listopada oraz 9 grudnia 2014 r. (sygn. akt II C 820/14). Prokurator Generalny wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.) wobec niedopuszczalności wydania wyroku.

Przed merytoryczną oceną zarzutów przedstawionych przez sąd pytający, Prokurator Generalny odniósł się do kwestii spełnienia przesłanek, warunkujących skuteczne przedstawienie pytania prawnego. W tym celu przytoczył obszerne fragmenty postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 18 grudnia 2014 r., sygn. P 26/14 (OTK ZU nr 11/A/2014, poz. 130). Prokurator Generalny wskazał, że motywy umorzenia przez Trybunał postępowania w sprawie o sygn. P 26/14 odnoszą się wprost do pytań prawnych rozpoznawanych w niniejszym postepowaniu. Wynika to z tożsamości przedmiotów kontroli konstytucyjności, powołanych wzorców, konstrukcji petitum zastosowanej w pytaniach prawnych, a nade wszystko ze znaczącego podobieństwa, a w warstwie argumentacyjnej – identyczności uzasadnień pytań prawnych.

Prokurator Generalny wskazał, że tak jak w sprawie o sygn. P 26/14, pytania prawne nie spełniają warunku określonego w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK z 1997 r. Nie zawierają one stosownego uzasadnienia przedstawionych zarzutów. Argumentacja sądu pytającego ma charakter oceny i zawiera głównie twierdzenia aprioryczne. Brakuje jej natomiast elementu analitycznego, co powinno być częścią pytania prawnego.

W sprawie pytań prawnych z 17 października oraz 9 grudnia 2014 r. (sygn. akt II C 395/14) Prokurator Generalny w piśmie z 25 czerwca 2015 r. podtrzymał argumentację zawartą w stanowisku z 16 kwietnia 2015 r.

9. W piśmie z 21 maja 2015 r. Minister Sprawiedliwości przedstawił swoje stanowisko w sprawie pytań prawnych z 4 czerwca, 6 listopada oraz 9 grudnia 2014 r. (sygn. akt II C 820/14) Minister Sprawiedliwości wniósł o uznanie, że art. 16 ust. 2 i 3 prawa o adwokaturze, art. 225 ust. 2 i 3 ustawy o radcach prawnych oraz przepisy rozporządzeń: w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz w sprawie opłat za czynności radców prawnych są zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji.

Minister Sprawiedliwości wskazał, że biorąc pod uwagę obowiązujące przepisy dotyczące ustalania opłaty za czynności adwokackie (radcowskie) z tytułu zastępstwa prawnego, zasądzona przez sąd opłata może być niższa od wynagrodzenia uzgodnionego w umowie z klientem. Natomiast w przypadku prowadzenia sprawy z urzędu koszty nieopłaconej pomocy prawnej ponoszone przez Skarb Państwa obejmują opłatę w wysokości nie wyższej niż 150% stawki minimalnej.

Zdaniem Ministra Sprawiedliwości, stopień szczegółowości wytycznych zawartych w zaskarżonych przepisach został dostosowany do rodzaju sprawy przekazanej do uregulowania w rozporządzeniu. Wytyczne te pozwalają określić szczegółowe kryteria, przy ustalaniu wysokości stawek minimalnych i opłat za czynności zastępstwa procesowego. Podstawowymi kryteriami determinującymi należności dla pełnomocnika są rodzaj i zawiłość sprawy, w ramach których dodatkowo uwzględnia się nakład pracy pełnomocnika. Wymaganie uwzględnienia rodzaju sprawy nie jest zwrotem zbyt ogólnym, gdyż rodzaje spraw określa się na podstawie obowiązujących przepisów prawa materialnego i procesowego. Również stopień zawiłości sprawy jest możliwy do oceny na podstawie dodatkowych kryteriów, jak np. wartość przedmiotu sprawy. Z kolei na podstawie akt sprawy można ocenić nakład pracy pełnomocnika.

Biorąc pod uwagę powyższe argumenty, Minister Sprawiedliwości uznał, że przepisy upoważniające są zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji, a wydane na ich podstawie rozporządzenia realizują upoważnienia.

Ponadto obowiązujące zasady wynagrodzeń za czynności adwokackie i radców prawnych starają się uwzględniać zarówno interesy pełnomocników, jak i możliwości majątkowe społeczeństwa oraz interes społeczny. Uwzględnienie tylko jednego z tych aspektów, tj. adekwatność wynagrodzenia pełnomocnika do jakości i ilości pracy mogłoby skutkować ograniczeniem zakresu ochrony prawnej społeczeństwa.

W pismach z 3 czerwca oraz 22 czerwca 2015 r. Minister Sprawiedliwości przedstawił swoje stanowisko w sprawie pytań prawnych z 17 października oraz 9 grudnia 2014 r. (sygn. akt II C 395/14) Minister Sprawiedliwości podtrzymał stanowisko zawarte w piśmie z 21 maja 2015 r.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Dnia 30 sierpnia 2015 r. weszła w życie ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z art. 134 pkt 3 tej ustawy, w sprawach wszczętych i niezakończonych przed jej wejściem w życie, w postępowaniu przed Trybunałem stosuje się przepisy dotychczasowe, jeżeli zachodzą przesłanki umorzenia postępowania. Mając na uwadze treść tego przepisu, regulującego kwestie intertemporalne, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że do oceny spełnienia przesłanek pytania prawnego wniesionego do Trybunału przed 30 sierpnia 2015 r. mają zastosowanie przepisy obowiązujące w chwili wszczęcia postępowania przed Trybunałem, to jest ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.).

2. Zgodnie z art. 193 Konstytucji, „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Powyższe unormowanie znajdowało odzwierciedlenie i rozwinięcie w art. 3 i art. 32 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r.

Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie objaśniał w dotychczasowym orzecznictwie – w sprawach inicjowanych przez Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie w składzie tego samego sędziego – treść i znaczenie wymagań formalnych oraz przesłanek dopuszczalności pytania prawnego (zob. postanowienia TK z: 18 grudnia 2014 r., sygn. P 26/14, OTK ZU nr 11/A/2014, poz. 130; 10 marca 2015 r., sygn. P 23/14, OTK ZU nr 3/A/2015, poz. 36; 26 maja 2015 r., sygn. P 24/14, OTK ZU nr 5/A/2015, poz. 72; 22 czerwca 2015 r., sygn. P 68/14, niepublikowane). W powołanych postanowieniach Trybunał dokładnie wskazał Sądowi Okręgowemu Warszawa-Praga w Warszawie powody umorzenia postępowania i znaczenie wynikających z Konstytucji i ustawy o TK z 1997 r. przesłanek dopuszczalności merytorycznego rozpoznania pytania prawnego.

Analiza ocenianych w niniejszym postępowaniu pytań prawnych – sprowadzających się w istocie do przywołania treści przepisów i ogólnych zarzutów pod ich adresem – prowadzi do wniosku, że pytania te zostały sformułowane w taki sam sposób, jak w sprawach już rozstrzygniętych przez Trybunał, a ich uzasadnienia oparto na identycznej argumentacji. Przedstawione pytania prawne powielają więc te same niedostatki, które uniemożliwiły merytoryczne rozpoznanie wskazanych wyżej spraw. W związku z powyższym, ustalenia zawarte w powołanych postanowieniach Trybunału, dotyczące pytań prawnych Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie, zachowują pełną aktualność także w rozpoznawanej sprawie.

Pytania prawne nie spełniają przede wszystkim wymagania określonego w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK z 1997 r., to jest uzasadnienia zarzutu niekonstytucyjności z powołaniem dowodów na jego poparcie. Na tle każdego z pytań prawnych można dopatrzeć się jedynie ogólnikowego zarzutu naruszenia art. 92 ust. 1 Konstytucji oraz lakonicznego uzasadnienia. Oparcie kontroli hierarchicznej zgodności norm na domniemaniu konstytucyjności oznacza, że to podmiot inicjujący postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym jest zobligowany dostarczyć argumentów pozwalających obalić to domniemanie. Pytanie prawne, w którym sąd ogranicza się do wyrażenia przekonania o niezgodności przepisu z Konstytucją bądź wskazania istniejących w tej kwestii wątpliwości, nie może podlegać rozpoznaniu przez Trybunał (zob. wyrok TK z 8 września 2005 r., sygn. P 17/04, OTK ZU nr 8/A/2005, poz. 90, cz. III, pkt 1 uzasadnienia).

Ponadto, sąd pytający nie wykazał ani nawet nie uprawdopodobnił spełnienia wymagania, o którym mowa w art. 32 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r., to jest wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie prawne może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą przedstawiono to pytanie. Takiego związku nie dostrzegł również Trybunał, uwzględniając stan faktyczny i prawny spraw zawisłych przed sądem pytającym.

Stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny, że pytanie prawne nie spełnia przesłanki funkcjonalnej lub wymagań określonych w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK z 1997 r., skutkuje koniecznością umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r. ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Mając powyższe na uwadze, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.