W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 15 kwietnia 2015 r. M.J. (dalej: skarżący) wystąpił o zbadanie zgodności art. 117, art. 1173 i art. 118 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.) w związku z art. 20 i art. 48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) z art. 79 ust. 1 w związku z art. 2, art. 10 ust. 2, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 37 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 188 ust. 5 Konstytucji.

Skargę konstytucyjną wniesiono na tle następującego stanu faktycznego. Postanowieniem z 28 października 2013 r. (sygn. akt IX Pz 205/13) Sąd Okręgowy w Katowicach – Wydział IX Pracy ustanowił dla skarżącego pełnomocnika z urzędu w celu wniesienia skargi konstytucyjnej. Wyznaczony pełnomocnik sporządził jednak opinię o braku podstaw do złożenia skargi konstytucyjnej. Wobec powyższego skarżący wystąpił z wnioskiem o zmianę pełnomocnika oraz – alternatywnie – z wnioskiem o ponowne ustanowienie pełnomocnika z urzędu w celu wniesienia skargi konstytucyjnej. Wniosek o zmianę pełnomocnika został oddalony postanowieniem Sądu Rejonowego w Tychach – Wydział IV Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (sygn. akt IV Po 18/13) z 1 kwietnia 2014 r. Zażalenie na to orzeczenie oddalił Sąd Okręgowy w Katowicach – Wydział IX Pracy postanowieniem z 25 czerwca 2014 r. (IX Pz 210/14). Wniosek o ponowne wyznaczenie dla skarżącego pełnomocnika z urzędu został natomiast oddalony postanowieniem Sądu Rejonowego w Tychach – Wydział IV Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 23 września 2014 r. Zażalenie na to rozstrzygnięcie oddalił Sąd Okręgowy w Katowicach – Wydział IX Pracy postanowieniem z 26 listopada 2014 r. (sygn. akt IX Pz 210/14), doręczonym skarżącemu 19 grudnia 2014 r.

Skarżący zarzucił, że zakwestionowane przepisy – w zakresie, w jakim „stanowi[ą], że o zasadności lub o braku zasadności skargi konstytucyjnej decyduje pełnomocnik nie będący organem sądowym (adwokat lub radca prawny) ustanowiony z urzędu w związku z postępowaniem ze skargi konstytucyjnej, a nie organ konstytucyjny – Trybunał Konstytucyjny”; w zakresie, w jakim „nie przewiduj[ą] dla strony, dla której został ustanowiony pełnomocnik z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej, możliwości zaskarżenia opinii wydanej przez tego pełnomocnika w zakresie braku podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej, a więc poprzez pozbawienie strony możliwości weryfikacji prawidłowości tej opinii na drodze postępowania sądowego”; a także w zakresie, w jakim „ustanawia[ją] podstawy do nierównego traktowania obywateli Rzeczypospolitej Polskiej w prawie do wniesienia skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego, poprzez pozbawienie tego prawa osób nie posiadających wystarczających środków finansowych i korzystających z pomocy prawnej z urzędu, w sprawie których pełnomocnik wyznaczony z urzędu wydał opinię o braku zasadności wniesienia skargi konstytucyjnej” – są niezgodne z wzorcami kontroli wskazanymi w skardze. Skarżący stwierdził, że przewidziana w art. 118 § 5 k.p.c. możliwość sporządzenia przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu w celu przygotowania skargi konstytucyjnej opinii o braku podstaw do wniesienia takiej skargi narusza jego prawo gwarantowane w art. 79 ust. 1 Konstytucji. Powoduje także podejmowanie przez pełnomocnika rozstrzygnięcia o zasadności skargi, co – zgodnie z Konstytucją – powinno być zastrzeżone dla Trybunału Konstytucyjnego. Skarżący zaznaczył ponadto, że sporządzona przez pełnomocnika opinia nie podlega kontroli sądowej. Sąd może bowiem badać jedynie to, czy pełnomocnik zachował zasady należytej staranności zawodowej, co nie stanowi weryfikacji poprawności opinii w zakresie w jej meritum. Zdaniem skarżącego oznacza to, że strona, której przyznano pomoc z urzędu, nie ma możliwości poddania opinii pełnomocnika odpowiedniej kontroli. Skarżący stwierdził ponadto, że zakwestionowane przepisy naruszają zasadę równości. Prowadzą bowiem do tego, że obywatele, którzy nie posiadają wystarczających środków finansowych, by móc skorzystać z pomocy pełnomocnika z wyboru, zostają poddani swoistemu „przedsądowi” mającemu na celu ocenę zasadności wniesienia skargi. Skarżący podkreślił, że zakwestionowane przepisy naruszają jego prawo do sądu, a także zasadę proporcjonalności oraz zasadę państwa prawnego, z której wynika z w szczególności zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasada poprawnej legislacji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, zakwestionować zgodność z Konstytucją przepisów ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie których sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o obowiązkach określonych w Konstytucji. Zasady, na jakich dopuszczalne jest korzystanie ze skargi konstytucyjnej, precyzuje ustawa o TK. Z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK wynika, że na skarżącym ciąży obowiązek wskazania naruszonych wolności lub praw oraz określenia sposobu ich naruszenia. Z kolei z art. 32 ust. 1 pkt 3 i 4 tejże ustawy wynika obowiązek uzasadnienia zarzutu niekonstytucyjności zaskarżonych przepisów. Ponadto w myśl art. 36 ust. 3 ustawy o TK, mającego zastosowanie do spraw rozpatrywanych w trybie skargi konstytucyjnej na podstawie art. 49 tejże ustawy, Trybunał Konstytucyjny, w toku wstępnego rozpoznania wniesionej skargi, odmawia nadania jej dalszego biegu, jeżeli jest ona oczywiście bezzasadna.

Analiza skargi konstytucyjnej złożonej w niniejszej sprawie prowadzi do wniosku, że skarga ta nie spełnia warunków nadania jej dalszego biegu, gdyż jest oczywiście bezzasadna.

Na wstępie Trybunał Konstytucyjny zauważa, że mimo wskazania przez skarżącego jako przedmiotu kontroli art. 117, art. 1173 i art. 118 k.p.c. w związku z art. 20 i art. 48 ustawy o TK (w niektórych miejscach skargi powołanych również jako art. 118 w związku z art. 117 i w związku z art. 1173 k.p.c. oraz w związku z art. 20 i w związku z art. 48 ustawy o TK) sformułowane przez niego zarzuty koncentrują się na możliwości sporządzenia przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu w celu przygotowania skargi konstytucyjnej opinii o braku podstaw do wniesienia takiej skargi oraz na kwestii zakresu sądowej kontroli takiej opinii. Wiążą się więc przede wszystkim z treścią art. 118 § 5 i 6 k.p.c. w związku z art. 20 i art. 48 ustawy o TK. Argumentacja skarżącego dotyczy przy tym trzech kwestii: możliwości sporządzenia przez pełnomocnika z urzędu opinii o braku podstaw do wniesienia skargi, co – zdaniem skarżącego – jest równoznaczne z oceną zasadności skargi; braku możliwości zaskarżenia takiej opinii do sądu; a także naruszenia zasady równego traktowania obywateli przez pozbawienie możliwości złożenia skargi konstytucyjnej osób, które nie dysponują środkami finansowymi koniecznymi do skorzystania z pomocy pełnomocnika z wyboru.

W odniesieniu do kwestii możliwości sporządzenia przez pełnomocnika z urzędu opinii o braku podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej oraz kwestii zaskarżalności tej decyzji Trybunał Konstytucyjny przypomina, że Konstytucja nie gwarantuje prawa do bezpłatnego wymiaru sprawiedliwości ani nie zapewnia każdemu w pełni bezpłatnej pomocy prawnej. Zasadą jest przynajmniej częściowe ponoszenie kosztów postępowania sądowego przez strony oraz korzystanie przez nie z pełnomocnika z wyboru. Jedynie w sytuacjach, w których strona postępowania wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów związanych z ustanowieniem takiego pełnomocnika, sąd może ustanowić dla niej pełnomocnika z urzędu. Jego zadaniem nie jest jednak przygotowanie określonego pisma procesowego, lecz udzielenie stronie profesjonalnej pomocy prawnej, która może obejmować zarówno sporządzenie takiego środka, jak i wyjaśnienie przyczyn, które – zdaniem pełnomocnika – przemawiają przeciwko temu.

Przymus adwokacko-radcowski ustanowiony w art. 46 ust. 1 ustawy o TK, choć stanowi formalne ograniczenie prawa do złożenia skargi konstytucyjnej, pełni funkcję gwarancyjną. Ma zapewnić, że skargi konstytucyjne będą sporządzane przez osoby mające wiedzę i doświadczenie konieczne do ich prawidłowego przygotowania. Jednocześnie ma służyć temu, by skargi nie były formułowane w sprawach, w których nie występują przesłanki ich wniesienia. Rygoryzm powyższego wymogu jest łagodzony możliwością wyznaczenia pełnomocnika z urzędu, który zobowiązany jest udzielić stronie pomocy prawnej. Elementem realizacji tego obowiązku jest ocena istnienia podstaw do złożenia skargi konstytucyjnej. Powyższy obowiązek jest więc wypełniany zarówno przez sporządzenie i wniesienie tego środka prawnego, jak i – wtedy, gdy pełnomocnik nie widzi ku temu podstaw – przez przygotowanie opinii o braku podstaw do jego wniesienia. Obie te czynności realizują cel art. 117–118 k.p.c., którym jest zapewnienie stronie profesjonalnej pomocy prawnej z urzędu. Od profesjonalnego pełnomocnika nie można bowiem oczekiwać sporządzenia i wniesienia środka prawnego wtedy, gdy pełnomocnik jest przekonany o jego bezpodstawności. Ponadto zapewnieniu tego, by udzielona stronie pomoc prawna była odpowiedniej jakości, służy art. 118 § 6 k.p.c., który przewiduje wyznaczenie dla skarżącego innego adwokata lub radcy prawnego wtedy, gdy opinia o braku podstaw do złożenia skargi nie została sporządzona z zachowaniem zasad należytej staranności. Sądy mogą więc wyznaczyć kolejnego pełnomocnika z urzędu, jeśli zostanie stwierdzone, że dotychczasowy pełnomocnik dopuścił się zaniedbań podczas wykonywania swoich czynności. Zdaniem Trybunału to rozwiązanie w wystarczającym stopniu gwarantuje realizację prawa skarżącego do uzyskania profesjonalnej pomocy prawnej. Zapewnia również wystarczającą kontrolą sądową nad sposobem udzielenia tej pomocy. Rolą sądu powszechnego w tej sytuacji nie jest bowiem ocena zasadności sporządzenia skargi konstytucyjnej w określonym stanie faktycznym, lecz zapewnienie realizacji prawa skarżącego do pomocy prawnej z urzędu.

Wbrew twierdzeniom skarżącego sporządzenie przez pełnomocnika z urzędu opinii o braku podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej nie zamyka również ostatecznie drogi do złożenia tego środka prawnego. Skarżący może bowiem – z zachowaniem ustawowego terminu do wystąpienia ze skargą – zwrócić się do pełnomocnika z wyboru. Skarżący bezzasadnie więc przyjmuje, że możliwość sporządzenia przez pełnomocnika z urzędu opinii o braku podstaw do złożenia skargi stawia go w gorszej sytuacji niż osoby korzystające z pełnomocnika z wyboru. Przeciwnie, przyjęte w zakwestionowanych przepisach rozwiązanie, ma na celu poprawę sytuacji prawnej osób, które nie są w stanie ponieść kosztów związanych z ustanowieniem pełnomocnika z wyboru, przez zapewnienie im możliwości skorzystania z bezpłatnej pomocy prawnej.

Ponadto nie ma podstaw do przyjęcia, że sporządzona przez pełnomocnika z urzędu opinia o braku podstaw do wniesienia skargi stanowi ostateczne rozstrzygnięcie o możliwości jej złożenia dokonywane przez pełnomocnika, który nie ma do tego uprawnień. Odmowa sporządzenia skargi przez pełnomocnika nie może być bowiem utożsamiana z orzekaniem o dopuszczalności tego środka w toku rozpoznawania skargi przez Trybunał. Oczywiście bezzasadny jest więc zarzut skarżącego, jakoby zakwestionowane przepisy doprowadziły do naruszenia jego prawa zagwarantowanego w art. 79 ust. 1 w związku z art. 2, art. 10 ust. 2, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 37 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 188 ust. 5 Konstytucji.

Wziąwszy pod uwagę powyższe okoliczności, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.