W skardze konstytucyjnej z 7 sierpnia 2014 r. Contanisimo Limited (dalej: skarżąca) wystąpiła o zbadanie zgodności art. 744 § 1 w zw. z art. 7541 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zw. z art. 142 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. z 2012 r. poz. 1112, ze zm.; dalej: p.u.n.) z art. 45 ust. 1, art. 64 ust. 1 i 3 w zw. z art. 31 ust. 3, art. 64 ust. 2 w zw. z art. 2 i w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Skargę sformułowano na podstawie następującego stanu faktycznego. Sąd Apelacyjny w Poznaniu w dniu 29 września 2011 r. (sygn. akt I ACz 1408/11) udzielił skarżącej zabezpieczenia roszczenia, z którym zamierzała ona wystąpić do sądu polubownego. Zabezpieczenie polegało na ustanowieniu trzech hipotek przymusowych na składnikach majątku dłużnika. Następnie Sąd Okręgowy w Poznaniu trzy razy rozszerzał udzielone zabezpieczenie: przez zajęcie ruchomości obowiązanego w postaci środków pieniężnych uzyskanych ze zbycia jednej z nieruchomości obowiązanego (postanowienie z 7 marca 2012 r.); przez zajęcie dwóch wierzytelności przysługujących obowiązanemu (postanowienia z 26 lipca 2012 r. i 30 lipca 2012 r.).

W dniu 20 października 2011 r. skarżąca złożyła pozew do Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie. Postanowieniem z 15 stycznia 2014 r. sąd ten umorzył postępowanie na podstawie art. 142 k.p.c., stwierdziwszy, że postanowieniem z 23 grudnia 2013 r. Sąd Rejonowy Szczecin-Centrum w Szczecinie – Wydział XII Gospodarczy (sygn. akt XII GU 183/13) ogłosił upadłość pozwanej spółki z możliwością zawarcia układu.

W dniu 24 stycznia 2014 r. skarżąca złożyła wniosek o zmianę postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 29 września 2011 r. przez wskazanie, że zabezpieczenie roszczenia zostało udzielone na czas trwania postępowania arbitrażowego oraz upadłościowego lub innego postępowania sądowego przed sądem powszechnym w celu dochodzenia zabezpieczonego roszczenia. W piśmie z 24 lutego 2014 r. obowiązany złożył wniosek o stwierdzenie upadku zabezpieczenia. Postanowieniem z dnia 28 lutego 2014 r. (sygn. akt IX GCo 223/11) Sąd Okręgowy w Poznaniu – Wydział IX Gospodarczy oddalił wniosek skarżącej z 24 stycznia 2014 r. i stwierdził upadek zabezpieczenia orzeczonego postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 29 września 2011 r. rozszerzonego postanowieniami Sądu Okręgowego w Poznaniu z: 7 marca 2012 r., 26 lipca 2012 r. i 30 lipca 2012 r. Skarżąca wniosła zażalenie na powyższe postanowienie, które zostało oddalone przez Sąd Apelacyjny w Poznaniu – Wydział I Cywilny postanowieniem z 29 kwietnia 2014 r. (sygn. akt I ACz 633/14).

Skarżąca zarzuca, że została pozbawiona raz udzielonej ochrony prawnej w postaci ustanowienia hipotek przymusowych na składnikach majątku dłużnika i tym samym została pozbawiona realnej możliwości uzyskania zaspokojenia. Zdaniem skarżącej zaskarżone przepisy są niezgodne z Konstytucją w zakresie, w jakim pozwalają na przyjęcie, że umorzenie postępowania polubownego z powodu ogłoszenia upadłości jednej ze stron powoduje przewidziany w art. 744 § 1 k.p.c. skutek w postaci upadku zabezpieczenia udzielonego przez sąd w związku z tym postępowaniem arbitrażowym. Przedmiotem skargi skarżąca uczyniła normę przewidującą w takiej sytuacji upadek zabezpieczenia „bez jednoczesnej możliwości modyfikacji treści pierwotnego postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia, polegającej na rozszerzeniu tego zabezpieczenia także na inne – poza postępowaniem polubownym – postępowania rozpoznawcze”. Skarżąca podkreśla, że pomimo jednakowych przesłanek uzyskania zabezpieczenia sytuacja prawna podmiotu, który uzyskał zabezpieczenie w związku z postępowaniem arbitrażowym jest znacznie mniej korzystna od sytuacji podmiotu, który takie zabezpieczenie uzyskał w związku z postępowaniem przed sądem powszechnym. W pierwszym przypadku umorzenie postępowania powoduje upadek zabezpieczenia, natomiast w drugim przypadku postępowanie sądowe ulega zawieszeniu (art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c.). W konsekwencji zabezpieczenie udzielone w związku z toczącym się postępowaniem sądowym nie upada. Skarżąca odwołuje się do poprzednio obowiązującej regulacji – sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381) – na gruncie której przyjmowano w orzecznictwie, że umorzenie postępowania z powodu ogłoszenia upadłości nie powoduje upadku zabezpieczenia.

Skarżąca wnosi o wydanie postanowienia tymczasowego i wstrzymanie wykonania postanowienia Sądu Okręgowego w Poznaniu – Wydział IX Gospodarczy z 28 lutego 2014 r. (sygn. akt IX GCo 223/11).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony wolności lub praw. Musi ona spełniać wiele przesłanek jej dopuszczalności, które zostały uregulowane w art. 79 ust. 1 Konstytucji i doprecyzowane w art. 46–48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z art. 79 Konstytucji przesłanki skargi konstytucyjnej obejmują: naruszenie prawa lub wolności konstytucyjnej skarżącego, ostateczność orzeczenia sądu lub organu administracji, które było źródłem – według skarżącego – naruszenia jego wolności lub prawa, związek naruszenia z brakiem konstytucyjności przepisu będącego podstawą ostatecznego orzeczenia oraz dochowanie trzymiesięcznego terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej. Gdy skarga konstytucyjna nie spełnia warunków formalnych, a także gdy jest oczywiście bezzasadna lub gdy jej braki nie zostały usunięte w określonym terminie, lub też zachodzą przesłanki, o których mowa w art. 39 ust. 1 pkt 1 lub 3 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny wydaje postanowienie o odmowie nadania skardze dalszego biegu. Wstępne rozpoznanie służy wyeliminowaniu – już w początkowej fazie postępowania – spraw, które nie mogą być przedmiotem merytorycznego rozstrzygania.

W pierwszej kolejności Trybunał zwraca uwagę na to, że skarżąca nie kwestionuje umorzenia postępowania w sytuacji objętej hipotezą art. 142 p.u.n., lecz konsekwencję takiego umorzenia w postaci upadku zabezpieczenia – wynikającą z art. 744 § 1 k.p.c. W przypadku tak określonego przedmiotu zaskarżenia zarzuty skargi należy ocenić jako oczywiście bezzasadne.

W myśl art. 744 § 1 k.p.c. zabezpieczenie upada w razie prawomocnego zwrotu albo odrzucenia pozwu lub wniosku, oddalenia powództwa lub wniosku albo umorzenia postępowania. Zgodnie z art. 7541 § 3 k.p.c. sąd, na wniosek obowiązanego, wydaje postanowienie stwierdzające upadek zabezpieczenia. Przywołane przepisy k.p.c. skarżąca uczyniła przedmiotem skargi przy – jak to ujęła – „uwzględnieniu” art. 142 p.u.n., zgodnie z którym zapis na sąd polubowny dokonany przez upadłego traci moc z dniem ogłoszenia upadłości, a toczące się już postępowania ulegają umorzeniu.

Trybunał stwierdza, że wynikający z art. 744 § 1 k.p.c. upadek zabezpieczenia jest prawną konsekwencją umorzenia postępowania, a tym samym zakończenia postępowania w sposób negatywny dla uprawnionego. Jak wynika z treści skargi i rozstrzygnięć wydanych w analizowanej sprawie, skarżąca wiąże naruszenie swoich praw i wolności konstytucyjnych z brakiem możliwości modyfikacji treści pierwotnego postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia. Zgodnie z tym, co stwierdził Sąd Apelacyjny w Poznaniu – Wydział I Cywilny w postanowieniu z 29 kwietnia 2014 r. (sygn. akt I ACz 633/14), uwzględnienie wniosku skarżącej o zmianę zabezpieczenia nie było możliwe z tej przyczyny, że w myśl art. 730 k.p.c. zabezpieczenia można żądać w konkretnej sprawie podlegającej rozpoznaniu i „nie jest możliwa zmiana zabezpieczenia poprzez objęcie nim również innych postępowań, które strona wszczyna w celu realizacji tego samego roszczenia”. Trybunał zauważa, że bez możliwości rozszerzenia zabezpieczenia na inne postępowania (czego domagała się skarżąca, wnosząc o zmianę postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia), zabezpieczenie udzielone w związku z umorzonym postępowaniem arbitrażowym nie mogłoby zostać zrealizowane. Wyłączenie możliwości przenoszenia zabezpieczenia z jednego postępowania na drugie wynika zaś z art. 730 p.u.n. Tego przepisu skarżąca nie uczyniła jednak przedmiotem skargi, a zgodnie z art. 66 ustawy o TK Trybunał jest związany granicami wniesionej skargi konstytucyjnej.

Skarżąca powołuje się na regulację sprzed nowelizacji k.p.c. jako tę modelową, zgodną z Konstytucją. Trybunał zwraca jednak uwagę, że stanowisko Sądu Najwyższego, w myśl którego umorzenie postępowania na podstawie art. 1821 § 1 k.p.c. nie powoduje przewidzianego w art. 744 § 1 k.p.c. upadku zabezpieczenia, wynikało z obowiązującego wówczas art. 1821 § 2 k.p.c. Zgodnie z tym ostatnim przepisem „w przypadku ponownego wytoczenia powództwa w terminie trzech miesięcy po prawomocnej odmowie uznania wierzytelności, uchyleniu, prawomocnym zakończeniu albo umorzeniu postępowania upadłościowego, zachowane zostają skutki, jakie ustawa wiąże z poprzednio wytoczonym powództwem. Postępowanie dowodowe nie wymaga powtórzenia”. W uzasadnieniu powołanej przez skarżącą uchwały Sądu Najwyższego z 28 kwietnia 2010 r. (sygn. akt III CZP 2/10, OSNC z 2010 r., nr 10, poz. 134) wyraźnie stwierdzono, że „wprowadzając nową podstawę umorzenia postępowania, określoną w art. 1821 § 1 k.p.c., ustawodawca nie zsynchronizował tego przepisu z brzmieniem art. 744 § 1 k.p.c., obowiązującym – w swoim zasadniczym kształcie – od 1965 r., przytoczone argumenty nakazują jednak przyjąć, że umorzenie postępowania na tej podstawie nie prowadzi automatycznie do upadku udzielonego zabezpieczenia. Przyjęcie odmiennego zapatrywania nie dałoby się pogodzić z regułą wyrażoną w art. 1821 § 2 k.p.c., zgodnie z którą, w przypadku ponownego wytoczenia powództwa, zachowane zostają skutki, jakie ustawa wiąże z poprzednio wytoczonym powództwem”. Brak w obecnie obowiązujących przepisach k.p.c. regulacji przewidzianej w art. 1821 § 2 k.p.c. (ta, co należy podkreślić, nie dotyczyła postępowania arbitrażowego) powoduje, że problem, który wymagał wówczas podjęcia przez SN uchwały, nie jest już aktualny. Należy przypomnieć, że w przywołanej uchwale Sąd Najwyższy stwierdził, że „sens rozwiązania przyjętego w art. 744 § 1 k.p.c. jest oczywisty. Udzielone zabezpieczenie nie może trwać, gdy postępowanie, którego przedmiotem było zabezpieczone roszczenie, zostało prawomocnie zakończone w sposób negatywny dla uprawnionego. Automatyczny upadek zabezpieczenia następuje w takim wypadku niezależnie od tego, czy do zakończenia postępowania doszło z przyczyn procesowych (zwrot pozwu, umorzenie postępowania, odrzucenie pozwu), czy też merytorycznych (oddalenie powództwa)”. Mając powyższe na względzie, Trybunał stwierdza, że w obecnym stanie prawnym powołana przez skarżącą uchwała SN z 28 kwietnia 2010 r. w żaden sposób nie uzasadnia zarzutu niezgodności art. 744 § 1 k.p.c. z Konstytucją.

Niezależnie od powyższego Trybunał zwraca uwagę, że gdyby skarżąca kwestionowała przewidziany w art. 142 p.u.n. skutek w postaci umorzenia postępowania arbitrażowego, to naruszenie swoich praw i wolności konstytucyjnych powinna była wiązać z orzeczeniem, którym umorzono to postępowanie, a nie z orzeczeniem stwierdzającym upadek zabezpieczenia.

Biorąc powyższe pod uwagę, Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu i w związku z tym pozostawił bez rozpoznania wniosek o wstrzymanie wykonania postanowienia Sądu Okręgowego w Poznaniu – Wydział IX Gospodarczy z 28 lutego 2014 r. (sygn. akt IX GCo 223/11).