W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 19 lipca 2013 r. (data nadania) M. i K. W. (dalej: skarżący) zakwestionowali zgodność art. 133 § 3 zdanie pierwsze i art. 471 zdanie drugie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284).

Według skarżących art. 133 § 3 zdanie pierwsze k.p.c. jest niekonstytucyjny w zakresie, w jakim dotyczy również pełnomocników wyznaczonych z urzędu. Z kolei art. 471 zdanie drugie k.p.c. jest – ich zdaniem – niekonstytucyjny w zakresie, w jakim referendarz sądowy ma kompetencje do wydania orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie (zarządzenia o zwrocie pozwu).

Skargę konstytucyjną wniesiono w związku z następującą sprawą. Zarządzeniem z 9 października 2012 r. pełnomocnika skarżących (pełnomocnika z urzędu) wezwano do usunięcia braków formalnych pozwu w terminie siedmiu dni od otrzymania wezwania pod rygorem zwrotu pozwu. Na to zarządzenie, doręczone 16 października 2012 r., pełnomocnik odpowiedział dopiero 12 listopada 2012 r., a więc po upływie terminu. Zarządzeniem z 5 grudnia 2012 r. (sygn. akt IX C 536/12) Referendarz Sądowy Sądu Rejonowego Poznań-Grunwald i Jeżyce w Poznaniu – IX Wydział Cywilny postanowił o zwrocie pozwu. Zarządzenie to doręczono pełnomocnikowi skarżących 12 grudnia 2012 r. Jak wynika z uzasadnienia zarzutów sformułowanych w skardze, materiału dowodowego znajdującego się w aktach sprawy, a także z ustaleń Trybunału poczynionych z urzędu, na powyższe zarządzenie skarżący nie wnieśli zażalenia.

W dniu 15 marca 2013 r. skarżący wystąpili do Sądu Rejonowego Poznań-Grunwald i Jeżyce w Poznaniu – IX Wydział Cywilny z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej. Postanowieniem z 19 kwietnia 2013 r. (sygn. akt IX Co 361/13) sąd ustanowił dla skarżących adwokata z urzędu. Pismem z 7 maja 2013 r. (doręczonym 8 maja 2013 r.) Okręgowa Rada Adwokacka w Poznaniu (dalej: ORA w Poznaniu) wyznaczyła pełnomocnika.

Skarżący twierdzą, że art. 133 § 3 zdanie pierwsze k.p.c. ogranicza prawo do sądu osobom reprezentowanym przez pełnomocników z urzędu. Przykład skarżących dowodzi, że osoby te nie są informowane przez sąd o dokonanych w ich sprawie rozstrzygnięciach, a jednocześnie nie mają wpływu na działania podejmowane przez ich pełnomocników. Zakwestionowany przepis pozbawił skarżących wpływu na przebieg postępowania i realnej możliwości ochrony swych praw przed sądem. Artykuł 471 zdanie drugie k.p.c. jest – zdaniem skarżących – niekonstytucyjny dlatego, że powierza kompetencje sądu urzędnikowi administracyjnemu, który nie ma statusu sędziego, a w związku z tym – atrybutu niezawisłości.

Zarządzeniem z 11 września 2013 r. (doręczonym 16 września 2013 r.) sędzia Trybunału Konstytucyjnego wezwał pełnomocnika skarżących do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej, tj. wskazania ostatecznego orzeczenia w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji; wskazania, jakie prawa skarżących i w jaki sposób zostały naruszone; doprecyzowania wzorca kontroli przez wyjaśnienie, czy jest nim art. 45 Konstytucji czy art. 45 ust. 1 Konstytucji; podania dat: doręczenia skarżącym ostatecznego orzeczenia, wystąpienia przez skarżących do sądu z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej, doręczenia pełnomocnikowi pisma ORA w Poznaniu wyznaczającego go na pełnomocnika dla skarżących; a także doręczenia: jednego odpisu i czterech kopii ostatecznego orzeczenia, postanowienia sądu wydanego po rozpoznaniu wniosku skarżących, pięciu kopii pisma ORA w Poznaniu.

Pismem procesowym z 23 września 2013 r. (data nadania) pełnomocnik złożył wniosek o przedłużenie terminu do uzupełnienia braków formalnych skargi. Pismem procesowym z 8 października 2013 r. (data nadania) odniósł się zaś do zarządzenia. Do tego pisma dołączył kopię zwolnienia lekarskiego, nie załączył natomiast wniosku o przywrócenie terminu do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna jest sformalizowanym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Jej merytoryczne rozpoznanie jest uzależnione od spełnienia licznych przesłanek wynikających zarówno z art. 79 ust. 1 Konstytucji, jak i art. 46-47 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

Trybunał zauważa przede wszystkim, że termin do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej jest terminem ustawowym, określonym w art. 36 ust. 2 ustawy o TK. W związku z tym instytucja przedłużenia terminu do dokonania czynności procesowej, określona w art. 166 k.p.c., nie ma zastosowania w sprawie skarżących, ponieważ dotyczy wyłącznie terminów sądowych (zob. postanowienie TK z 9 lutego 1999 r., Ts 148/98, OTK ZU nr 3/1999, poz. 55, a także J. Bodio, komentarz do art. 166 k.p.c., [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Jakubecki, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 241; M. Jędrzejewska, K. Weitz, komentarz do art. 166 k.p.c., [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1: Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze, red. T. Ereciński, wyd. 3, Warszawa 2009, s. 465; J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, wyd. 6, Warszawa 2009, s. 296; E. Marszałkowska-Krześ (red.), Postępowanie cywilne, Warszawa 2008, s. 242; M. Uliasz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2008, s. 238; A. Zieliński, komentarz do art. 166 k.p.c., [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Zieliński, wyd. 4, Warszawa 2010, s. 308).

Trybunał stwierdza, że braki rozpatrywanej skargi konstytucyjnej nie zostały uzupełnione w terminie określonym w zarządzeniu sędziego Trybunału z 11 września 2013 r. (doręczonym 16 września 2013 r.), czyli do 23 września 2013 r. Należy podkreślić, że uzupełnienie braków formalnych skargi po terminie nie może spowodować uchylenia rygoru, o którym mowa w art. 36 ust. 3 ustawy o TK (zob. postanowienie TK z 4 kwietnia 2001 r., Ts 137/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 69), dlatego że pełnomocnik skarżących nie dołączył do pisma procesowego z 8 października 2013 r. wniosku o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej, tj. wniosku, o którym mowa w art. 168 § 1 k.p.c. w związku z art. 20 ustawy o TK. Warto jednak nadmienić, że nawet gdyby dołączył taki wniosek, i tak nie zostałby on uwzględniony. Jak stanowi art. 169 § 1 k.p.c., pismo z wnioskiem o przywrócenie terminu wnosi się do sądu, w którym czynność procesowa miała być dokonana, w ciągu tygodnia od ustania przyczyny uchybienia terminowi. Z dołączonej do akt sprawy kopii zwolnienia lekarskiego wynika, że pełnomocnik przebywał na zwolnieniu do 27 września 2013 r. (piątek). W związku z tym termin do uzupełnienia braków formalnych skargi upływał w piątek 4 października 2013 r. Pismo procesowe zostało nadane dopiero 8 października 2013 r. (wtorek), a więc po terminie określonym w art. 169 § 1 k.p.c. w związku z art. 20 ustawy o TK.

W związku z powyższym należało – na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. i w związku z art. 20 ustawy o TK – odrzucić, jako niedopuszczalny, wniosek o przedłużenie terminu do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej, a także – na podstawie art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK – odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej z powodu niewykonania w terminie zarządzenia sędziego Trybunału Konstytucyjnego wzywającego do uzupełnienia jej braków formalnych.

Powyższa okoliczność jest samodzielną podstawą odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. Niezależnie od tego Trybunał uznał za konieczne wskazać pozostałe uchybienia tego środka prawnego.

W myśl art. 46 ust. 1 ustawy o TK, aby Trybunał rozpoznał skargę konstytucyjną, skarżący musi ją wnieść po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w terminie trzech miesięcy od doręczenia mu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego rozstrzygnięcia. Przez wyczerpanie drogi prawnej należy – zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego – rozumieć skorzystanie ze wszystkich środków prawnych przysługujących w toku instancji i umożliwiających merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy. Pojęcie wyczerpania drogi prawnej trzeba zatem łączyć – na podstawie art. 46 ust. 1 ustawy o TK – z wydaniem przez sąd powszechny orzekający w sprawie prawomocnego wyroku, prawomocnego postanowienia lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Istotne jest przy tym to, że obowiązek skorzystania ze wszystkich środków prawnych przysługujących skarżącemu w toku instancji wyklucza wniesienie skargi konstytucyjnej od prawomocnych wyroków (czy innych ostatecznych rozstrzygnięć), które stały się prawomocne lub ostateczne dlatego, że skarżący nie wyczerpał przewidzianej drogi prawnej w postępowaniu sądowym lub administracyjnym (zob. postanowienie TK z 18 listopada 2009 r., SK 12/09, OTK ZU nr 10/A/2009, poz. 158 oraz 4 sierpnia 1998 r., Ts 55/98, OTK ZU nr 5/1998, poz. 93).

W analizowanej sprawie skarżący nie wyczerpali drogi prawnej, ponieważ nie wnieśli przysługującego im na mocy art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c. zażalenia na zarządzenie o zwrocie pozwu. Wynika to z materiału dowodowego znajdującego się w aktach sprawy, skargi (w której skarżący oświadczyli, iż zarządzenie „wobec braku wniesienia środka odwoławczego uprawomocniło się 20 grudnia 2012 r.”), a także z ustaleń Trybunału poczynionych ex officio (art. 19 ustawy o TK).

Skarżący nie wnieśli zażalenia, co oznacza, że skarga konstytucyjna nie spełnia podstawowej przesłanki przekazania jej do merytorycznej oceny. Okoliczność ta – w myśl art. 49 w związku z art. 46 ust. 1 ustawy o TK – jest następną samodzielną podstawą odmowy nadania skardze dalszego biegu.

Jak już wcześniej wspomniano, skarżący może wnieść skargę konstytucyjną w terminie trzech miesięcy od doręczenia mu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego rozstrzygnięcia. Zatem nawet gdyby przyjąć, że ostatecznym orzeczeniem w sprawie skarżących jest prawomocne zarządzenie o zwrocie pozwu, skargi nie można byłoby rozpoznać merytorycznie, ponieważ wniesiono ją po terminie określonym w art. 46 ust. 1 ustawy o TK.

Zarządzenie o zwrocie pozwu doręczono pełnomocnikowi skarżących 12 grudnia 2012 r. W związku z tym ustawowy termin do wniesienia skargi konstytucyjnej upływał 12 marca 2013 r. Na bieg tego terminu nie miał wpływu wniosek skarżącego do sądu o ustanowienie pełnomocnika w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej. W chwili złożenia tego wniosku, tj. 15 marca 2013 r., minął termin do wniesienia skargi konstytucyjnej.

Okoliczność ta – w myśl art. 49 w związku z art. 46 ust. 1 ustawy o TK – jest kolejną podstawą odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.

Trybunał zwraca również uwagę na to, że z brzmienia art. 79 ust. 1 Konstytucji jednoznacznie wynika, iż umowy międzynarodowe nie mogą być wzorcami kontroli dla przepisów kwestionowanych w skardze konstytucyjnej. W tej kwestii Trybunał Konstytucyjny wypowiadał się m.in. w wyroku z 8 czerwca 1999 r. (SK 12/98, OTK ZU nr 5/1999, poz. 96), a także w postanowieniu z 18 kwietnia 2000 r. (SK 2/99, OTK ZU nr 3/2000, poz. 92).

W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny postanowił jak na wstępie.