1. W skardze konstytucyjnej wniesionej 6 marca 2002 r. zarzucono, że art. 426 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm.), zwanej dalej „k.p.k.”, „w zakresie w jakim nie dopuszcza wniesienia zażalenia na postanowienie Sądu Rejonowego utrzymujące w mocy postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego” jest niezgodny z art. 45 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym.

Prokuratura Rejonowa w Jaworznie postanowieniem z 16 marca 2001 r. sygn. Ds.251/01 zatwierdziła postanowienie Komendy Miejskiej Policji w Jaworznie z 13 marca 2001 r., sygn. RSD 207/01 o umorzeniu postępowania w sprawie zarzutu popełnienia przestępstwa na szkodę skarżącej.

Postanowienie to zostało utrzymane w mocy przez Sąd Rejonowy w Jaworznie postanowieniem z 23 maja 2001 r., sygn. akt II Ko159/01. Następnie Prezes Sądu Rejonowego w Jaworznie zarządzeniem z 5 czerwca 2001 r. odmówił przyjęcia zażalenia skarżącej na postanowienie sądu z 23 maja 2001 r., zaś Sąd Okręgowy w Katowicach utrzymał w mocy to zarządzenie postanowieniem z 7 listopada 2001 r., sygn. akt VII Kz 697/01.

Skarżąca zarzuciła, że Sąd Okręgowy w Katowicach odmawiając rozpoznania złożonego przez nią zażalenia na postanowienie Sądu Rejonowego w Katowicach, naruszył przysługujące jej prawo do rozpoznania sprawy w dwuinstancyjnym postępowaniem sądowym i zamknął jej prawo do rozpoznania jej sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.

Zdaniem skarżącej każde postępowanie, w którym orzeczenie wydaje sąd jest postępowaniem sądowym. Postępowanie, w którym orzeczenie wydał Sąd Rejonowy w Jaworznie było zatem postępowaniem sądowym, a w konsekwencji zgodnie z art. 176 ust. 1 Konstytucji powinno być postępowaniem dwuinstancyjnym i od orzeczenia tego sądu powinien przysługiwać środek odwoławczy do sądu wyższej instancji. Skoro zaś art. 426 § 1 k.p.k. stanowi, „że od orzeczeń wydanych przez sąd odwoławczy na skutek odwołania nie przysługuje środek odwoławczy”, to w zakresie w jakim sąd działa jako organ odwoławczy od rozstrzygnięć prokuratury, przepis ten jest niezgodny z konstytucyjną zasadą dwuinstancyjności postępowania sądowego.

Skarżąca wskazała, że w postępowaniu administracyjnym – realizując zasadę wyrażoną w art. 176 ust. 1 Konstytucji – przyjęto dwuinstancyjny model sądowej kontroli decyzji administracyjnych i brak jest powodów, dla których zasada ta nie miałaby zastosowania w postępowaniu karnym.

Skoro przyjęto, że postępowanie przed Naczelnym Sądem Administracyjnym w zakresie kontroli decyzji administracyjnych ma charakter postępowania sądowego i skoro temu postępowaniu Konstytucja nadała postać postępowania dwuinstancyjnego, to tym bardziej jest nim postępowanie przed sądem rejonowym, którego przedmiotem jest kontrola rozstrzygnięć prokuratury w postępowaniu karnym.

Skarżąca ponadto podniosła, że dwuinstancyjna kontrola sądowa jest konieczna z uwagi na ochronę praw pokrzywdzonego na etapie postępowania przygotowawczego.

2. W przestawionym 23 kwietnia 2003 r. pisemnym stanowisku Marszałek Sejmu stwierdził, że art. 426 § 1 kodeksu postępowania karnego nie jest niezgodny z art. 45 oraz z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Zarzut naruszenia przez art. 426 § 1 k.p.k. art. 45 Konstytucji zdaniem Marszałka Sejmu należy uznać za bezzasadny, albowiem z jego treści nie można wywieść postanowień, które pozostawałyby w związku z realizacją wynikających z przepisu konstytucyjnego następujących praw:

– prawa do uruchomienia postępowania przed sądem jako organem niezależnym, bezstronnym i niezawisłym,

– prawa do ukształtowania procedury sądowej zgodnie z wymaganiami sprawiedliwości i jawności oraz

– prawa do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd.

Wskazanych gwarancji konstytucyjnych, wynikających z art. 45 Konstytucji, nie można odnieść do sytuacji, w której osoba pokrzywdzona jest wyłącznie podmiotem postępowania przygotowawczego prowadzonego przez prokuratora.

Odnośnie zarzutu niezgodności art. 426 § 1 k.p.k. z art. 176 § 1 Konstytucji statuującym zasadę dwuinstancyjności postępowania sądowego Marszałek Sejmu, powołując się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, wyraził pogląd, że prokuratorskie postępowanie przygotowawcze stanowi samodzielne, niesądowe stadium postępowania karnego. Rozpoznawanie zaś przez sąd zażaleń na decyzję prokuratora o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego albo o jego umorzeniu nie ma charakteru merytorycznego orzekania w sprawie. Dwuinstancyjność postępowania sądowego, którego zasada została wyrażona w art. 176 § 1 Konstytucji, odnosi się do spraw, które od początku do końca podlegają kognicji sądów jako organów władzy sądowniczej sprawujących wymiar sprawiedliwości. Wymóg ten nie odnosi się natomiast do orzeczeń sądów wydawanych w ramach kontroli postępowań prowadzonych przez inne organy.

Zdaniem Marszałka Sejmu wniesienie przez stronę zażalenia na postanowienie prokuratora wydane w postępowaniu przygotowawczym i rozpoznania go przez sąd należy ocenić jako pełną realizację dyspozycji art. 78 Konstytucji.

3. Prokurator Generalny w piśmie z 5 lutego 2003 r. przedstawił stanowisko, że art. 426 § 1 k.p.k. jest zgodny z art. 176 § 1 Konstytucji i nie jest niezgodny z art. 45 Konstytucji.

Uzasadnienie skargi pozwala na stwierdzenie, że skarżąca – jako wzorzec – brała pod uwagę przepis art. 45 ust. 1 Konstytucji w takim zakresie, w jakim gwarantuje prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, bezstronny i niezawisły sąd.

Zakwestionowany przepis art. 426 § 1 k.p.k. – stwierdził Prokurator Generalny – w żadnym stopniu nie pozostaje w związku z realizacją gwarancji konstytucyjnych wyrażonych w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Jego zdaniem skarżąca nie wykazała w jaki sposób treść zaskarżonego przepisu miałaby wpływać na zniesienie lub, co najmniej, ograniczenie sprawiedliwości, jawności oraz braku nieuzasadnionej zwłoki przy rozpoznawaniu przez sąd rejonowy zażalenia na postanowienie prokuratora o umorzeniu śledztwa albo dochodzenia. W skardze nie znalazły się przekonujące argumenty, że zakwestionowany przepis narusza – określony w art. 45 ust. 1 Konstytucji – wymóg odpowiedniej właściwości, niezależności, bezstronności i niezawisłości sądu rejonowego, orzekającego w sprawie zasadności postanowienia prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego.

2. Zgodzić się należy z poglądem, iż od strony przedmiotowej zakres art. 45 ust. 1 Konstytucji jest wyznaczony szerokim pojęciem „sprawy”, który to termin ma charakter autonomiczny na tle ustawy zasadniczej (nie zaś wynikający z pojęcia „sprawy” definiowanego przez ustawy zwykłe, na użytek poszczególnych postępowań sądowych). Artykuł 45 Konstytucji obejmuje więc sobą wszelkie sytuacje, w których pojawia się konieczność rozstrzygania o prawach danego podmiotu. Skarżąca jest osobą krzywdzoną przestępstwem. Ewentualne postępowanie karne przeciw sprawcy nie jest jednak „sprawą Skarżącej” w tym znaczeniu, aby w tym właśnie postępowaniu doszło do definitywnego rozstrzygnięcia o jej prawach. Cel ewentualnego postępowania karnego toczącego się przeciw sprawcy bezpośrednio nie dotyka praw i wolności konstytucyjnych skarżącej. Natomiast to postępowanie w swych konsekwencjach może mieć znaczenie dla ustalenia przesłanek skutecznego dochodzenia przez skarżącą jej praw, w ewentualnych dalszych postępowaniach sądowych służących takiej ochronie.

4. Na tle dotychczasowego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego ukształtowało się zróżnicowanie sytuacji, gdy sąd wykonuje czynności związane ze sprawowaniem funkcji wymiaru sprawiedliwości i sytuacji, gdzie sąd wykonuje czynności z zakresu ochrony prawnej nie będące „ostatecznym rozstrzygnięciem sporu prawnego”, gdzie sąd nie orzeka o zasadności zarzutu stawianego w postępowaniu karnym (orzeczenie TK z: 20 maja 2000 r., sygn. K. 21/99, OTK ZU nr 4/2000, poz. 109; 2 kwietnia 2001 r., sygn. SK 10/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 52). Są to sytuacje (tak jak na tle niniejszej sprawy) gdzie sąd sprawuje kontrolę nad czynnościami postępowania przygotowawczego. W takich sytuacjach Trybunał Konstytucyjny uznał, iż ocena konstytucyjności rozwiązań normatywnych normujących tego rodzaju kontrolę podlega jedynie ocenie z punktu widzenia art. 45, 77 ust. 2 i 78 Konstytucji, nie zaś z jej art. 175 i 176. Podobną myśl wyrażono w wyroku z 8 grudnia 1998 r., sygn. K. 41/97, OTK ZU nr 7/1998, poz. 117, gdzie uznano, iż podobnych sprawach „nie ma obowiązku respektowania... zasad, które bezpośrednio wynikają z art. 176 ust. 1 Konstytucji, bo nie są to sprawy od początku do końca rozpatrywane przez sądy, a tylko poddane końcowej kontroli ze strony sądu”. Zróżnicowanie przeprowadzone przez Trybunał Konstytucyjny pozwala na stwierdzenie, że w ramach ogólnie sformułowanego w art. 45 ust. 1 Konstytucji prawa do sądu mieszczą się w rzeczywistości dwa prawa: prawo do sądu jako prawo do sądowego wymiaru sprawiedliwości, a więc merytorycznego rozstrzygnięcia (o przypisaniu odpowiedzialności karnej, o rozstrzygnięciu innej niż karna „sprawy”, w ujęciu szerokim, odpowiadającym szerokiemu zakresowi art. 45 Konstytucji) w zakresie praw jednostki oraz prawo do sądowej kontroli aktów godzących w konstytucyjnie gwarantowane wolności (prawa) jednostki. Artykuł 176 Konstytucji, wymagający dwuinstancyjności postępowania – odnosi się tylko do tej pierwszej sfery: prawa do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy przez sądy, nie zaś wypadków, gdy sądy działają jako organ kontroli innych aktów władzy publicznej rozstrzygających sprawy jednostek po to, aby ustrzec je przed arbitralnością władzy.

5. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wyrażono pogląd (cytowane orzeczenia sygn. K. 41/97, K 21/99, orzeczenie z 7 września 1999 r., Ts 35/99, OTK ZU nr 6/1999, poz. 133), iż kryterium podziału dwóch funkcji działania sądów jest okoliczność, czy konkretne sprawy są (albo być muszą) od początku do końca rozpatrywane na drodze postępowania sądowego. Takie ujęcie jednak – nie bez racji – może spotkać się z zarzutem interpretacji normy konstytucyjnej poprzez treść normy ustawowej. Dlatego kryterium rozdzielenia dwóch funkcji działania sądów nie powinno się wspierać tylko na opisowym argumencie rozstrzygania jakiejś sprawy przez sądy „od początku do końca”, lecz raczej akcentować okoliczność, czy w danej kategorii spraw to właśnie sądy decydują merytorycznie (rozstrzygają, stanowią) o przypisaniu odpowiedzialności karnej lub o innych prawach i wolnościach jednostki, czy też kontrolują działania organów władzy publicznej, z punktu widzenia ochrony jednostki przed jej arbitralnością. Skarga niniejsza dotyczy tej drugiej kwestii.

8. W wypadku zakończenia postępowania karnego postanowieniem o umorzeniu z powodu niewykrycia sprawcy – pokrzywdzony jest w trudnej sytuacji. Nie może bowiem w takim wypadku realizować także swego własnego prawa do sądu w ramach postępowania cywilnego, ponieważ nie wie przeciw komu skierować powództwo. Zrozumiałe jest więc jego zainteresowanie, aby „postępowanie w sprawie” doprowadziło do ujawnienia sprawcy przestępstwa. Z tych przyczyn pokrzywdzonemu służy prawo do złożenia środka odwoławczego w toczącym się postępowaniu przygotowawczym. Nie zmienia to jednak faktu, iż postępowanie to nie jest realizacją jego własnego prawa do sądu. Pokrzywdzony realizuje przy pomocy tego postępowania swoje prawo do ochrony przed arbitralnością władzy w postępowaniu przygotowawczym. Brak wykrycie sprawcy przestępstwa godzi oczywiście w interesy pokrzywdzonego, ale nie ogranicza jego własnego prawa do sądu, stwarzając przeszkody faktyczne (nie prawne) w zakresie jego realizacji.

9. W stanowisku Prokuratora Generalnego trafnie wskazano, iż z punktu widzenia treści prawa do sądu wyrażonego w art. 45 ust. 1 nie nastąpiło naruszenie prawa skarżącej do sądu. Wyciągnięto stąd wniosek, iż art. 45 § 1 nie może być wzorcem konstytucyjnym w niniejszej sprawie. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, z uwagi na szerokie ujęcie pojęcia sprawy na tle art. 45 ust. 1 Konstytucji (por. wyżej pkt III. 2) ten ostatni pogląd nie jest trafny. Skarżąca ma prawo do sądu, lecz w sprawie nie nastąpiło naruszenie tego prawa. Natomiast skarżąca występująca jako pokrzywdzona w ramach postępowania karnego nie ma gwarantowanego na szczeblu konstytucyjnym prawa do sądu dwuinstancyjnego (art. 176 ust. 1 Konstytucji). To powoduje, że ten ostatni wzorzec nie może być zastosowany w niniejszej sprawie.