1. Pismem z 7 lutego 2007 r. Zbigniew Klepacki wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 3701 w związku z art. 373 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 77 w związku z art. 32 ust. 1, art. 78 w związku z art. 32 ust. 1, art. 78 w związku z art. 31 ust. 3 oraz art. 45 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

2. Skarga powstała na gruncie następującego stanu faktycznego:

Wyrokiem z 11 maja 2006 r. Sądu Rejonowego w Pruszkowie, Wydziału I Cywilnego, oddalone zostało powództwo wniesione przez skarżącego, a następnie – postanowieniem z 7 listopada 2006 r. Sądu Okręgowego w Warszawie, V Wydziału Cywilnego – Odwoławczego, odrzucona została jego apelacja od wyroku sądu pierwszej instancji. W uzasadnieniu postanowienia Sąd Okręgowy wskazał, że apelacja Z. Klepackiego złożona w sprawie przez jego pełnomocnika, nie spełnia wymogów określonych w art. 368 § 1 pkt 5 k.p.c., z uwagi na określenie zakresu żądanej zmiany wyroku przez stwierdzenie: „wnoszę o zmianę wyroku i uwzględnienie powództwa w całości” bez wskazania jakiej treści orzeczenie ma zapaść. Mając na uwadze te okoliczności, Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 3701 k.p.c.

3. Zakwestionowana regulacja jest w ocenie skarżącego niekonstytucyjna ponieważ:

– uprawnia sąd drugiej instancji do odrzucenia apelacji, pomimo jej nieodrzucenia przez sąd pierwszej instancji, co pozbawia stronę możliwości wniesienia zażalenia w trybie art. 394 § 1 k.p.c.;

– uprawnia sąd drugiej instancji do odrzucenia apelacji bez uprzedniego wezwania strony do uzupełnienia braków formalnych;

– zamyka drogę sądową w zakresie merytorycznego rozstrzygnięcia apelacji z uwagi na ograniczenie dopuszczalności wniesienia zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu apelacji jedynie do spraw o wartości przedmiotu zaskarżenia nie niższej niż 50 000 zł;

– odbiera możliwość wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (postanowienia o odrzuceniu apelacji), gdyż nakłada na stronę obowiązek wykazania hipotetycznej zasadności wydania przez sąd drugiej instancji wyroku zgodnego z jej żądaniem, jako okoliczności uprawdopodabniającej wyrządzenie szkody spowodowanej wydaniem postanowienia, od której – zgodnie z art. 4245 § 1 pkt 4 k.p.c. – uzależniona jest dopuszczalność wniesienia skargi;

– pozbawia stronę, która na podstawie art. 379 pkt 5 k.p.c. podniosła w apelacji zarzut nieważności, prawa do wznowienia postępowania na podstawie art. 401 pkt 2 k.p.c.

4. Skarżący nie dostrzegł żadnych racjonalnych przesłanek, które miałyby uzasadniać odebranie prawa do zażalenia na postanowienie o odrzuceniu apelacji tylko z tego powodu, że wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 50 000 zł. O ile to przyjęte przez ustawodawcę kryterium (odwołujące się do wartości przedmiotu zaskarżenia) jest w świetle art. 2 Konstytucji uzasadnione, gdy decyduje o dopuszczalności wniesienia skargi kasacyjnej (jako nadzwyczajnego środka zaskarżenia, przysługującego stronie po wyczerpaniu dwuinstancyjnego postępowania), to jednak ma dyskryminujący charakter w wypadku, gdy różnicuje dostępność zwykłego środka odwoławczego, jakim jest zażalenie.

Tezę tę dodatkowo wzmacnia okoliczność, że art. 3701 k.p.c. wyposaża sąd drugiej instancji w – niepodlegające żadnej kontroli instancyjnej – uprawnienie do odrzucania apelacji (sporządzanych przez profesjonalnych pełnomocników) z powodów czysto formalnych.

Skutkiem wprowadzenia w życie zakwestionowanego w niniejszej sprawie przepisu jest skwapliwe wykorzystywanie – wbrew dyspozycji art. 78 zdanie pierwsze oraz art. 174 Konstytucji – tego uprawnienia przez sądy drugiej instancji w celu zmniejszenia liczby spraw wymagających merytorycznego rozpoznania. Skarżący podkreślił, że wobec braku kontroli postanowień sądów drugiej instancji odrzucających apelację na podstawie art. 3701 k.p.c., swobodę w tym zakresie wzmacnia ocenny charakter przesłanek z art. 368 § 1 pkt 2 i 5 k.p.c.

Jeśli odrzucenie apelacji, wskutek niespełnienia przez profesjonalnego pełnomocnika przesłanek z art. 386 § 1 pkt 1-3 i pkt 5 k.p.c., następuje w drodze postanowienia wydanego przez sąd pierwszej instancji, to stronie służy zażalenie z art. 394 § 1 k.p.c., jeśli natomiast odrzucenie apelacji, wskutek niespełnienia takich samych przesłanek, jest skutkiem postanowienia wydanego przez sąd drugiej instancji, to stronie służyć będzie zażalenie tylko w wypadku wartości przedmiotu zaskarżenia nie mniejszej niż 50 000 zł.

Omawiane regulacje nie dają podstaw by uznać racjonalność ustawodawcy ani relewantność kryterium zróżnicowania sytuacji prawnej stron, których prawo wniesienia zażalenia na postanowienie o odrzuceniu apelacji jest zależne od tego, który z sądów uprawnionych do jej odrzucenia wyda w tej kwestii postanowienie jako pierwszy.

Zdaniem skarżącego, skoro ustawodawca, uchwalając art. 3701 k.p.c., uniemożliwił stronie reprezentowanej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego uzupełnienie braków formalnych pisma procesowego, to w ślad za tym obostrzeniem winien był udostępnić stronie odpowiedni (i niezależny od wartości przedmiotu zaskarżenia) tryb kontroli stosowania tego rygorystycznego przepisu przez sądy odwoławcze.

Formalizm, którego wyrazem jest zakwestionowany przepis, mający na celu dyscyplinowanie działań procesowych profesjonalnych pełnomocników, kosztem reprezentowanych przez nich stron – nie tylko stoi w jaskrawej sprzeczności z art. 78 Konstytucji, ale nadto narusza art. 31 ust. 3 Konstytucji w zakresie, w jakim ogranicza konstytucyjne prawo stron do sądu w innym celu, niż wynikający z przesłanek wskazanych w ostatnim ze wspomnianych przepisów.

5. Zgodnie z art. 4241 § 1 k.p.c., w przedmiotowej sprawie powodowi – wobec odrzucenia apelacji – przysługuje jedynie skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Skorzystanie przez powoda z tego środka zaskarżenia uzależnione jest, w świetle wymogów wskazanych w art. 4245 § 1 k.p.c., między innymi od uprawdopodobnienia wyrządzenia szkody, spowodowanej przez wydanie orzeczenia, którego ta skarga dotyczy.

W ocenie skarżącego, spełnienie tego warunku nie jest możliwe w sprawie, w której nie wydano rozstrzygnięcia in meriti, tj. odnośnie do żądania pozwu. O ile bowiem wyrok, jako merytoryczne orzeczenie kończące postępowanie w sprawie, przesądza o zasadności lub bezzasadności roszczeń, o tyle postanowienie o odrzuceniu apelacji w swej istocie nie rozstrzyga o roszczeniach stron. Czyni to niemożliwym uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody spowodowanej wydaniem takiego postanowienia. W tym celu konieczne jest bowiem wykazanie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy treścią orzeczenia a możliwością powstania szkody. W sprawie skarżącego, wobec braku orzeczenia rozstrzygającego o jego roszczeniach, spełnienie przesłanki z art. 4245 § 1 pkt 4 k.p.c. wymagałoby uprawdopodobnienia, że gdyby apelacji nie odrzucono, powód wygrałby proces. To uprawdopodobnienie sprowadzałoby się więc do wykazania zasadności roszczeń powoda na podstawie akt procesu, pomimo braku merytorycznego rozpoznania apelacji przez sąd drugiej instancji.

Z drugiej strony, konsekwencją ewentualnego uwzględnienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia o odrzuceniu apelacji byłoby naruszenie art. 77 Konstytucji, gdyż zasądzenie od Skarbu Państwa odszkodowania w wysokości odpowiadającej roszczeniom powoda następowałoby w sprawie, w której nie wydano wyroku uwzględniającego powództwo.

6. Skarżący podniósł nadto, że zaskarżony art. 3701 w związku z art. 373 k.p.c. umożliwia wyjęcie spod kontroli sądu odwoławczego tych uchybień sądu pierwszej instancji, które skutkują nieważnością postępowania i których badanie z urzędu w granicach zaskarżenia nakazał ustawodawca sądowi drugiej instancji na mocy art. 378 § 1 k.p.c. Odrzucenie apelacji skutkuje nie tylko nierozpoznaniem zarzutu nieważności, podniesionego przez apelującego, ale również niewzięciem pod uwagę przez sąd odwoławczy z urzędu nieważności postępowania. Co więcej, jeśli apelujący podniesie zarzut nieważności określony w art. 379 pkt 5 k.p.c. (pozbawienie możliwości obrony swych praw) w apelacji, to już sama ta okoliczność (pomimo braku rozpoznania tego zarzutu z uwagi na odrzucenie apelacji) pozbawia stronę również określonego w art. 401 pkt 2 k.p.c. prawa do skutecznego żądania wznowienia postępowania z powodu jego nieważności.

Skoro zawarte w art. 3701 k.p.c. sformułowanie „sąd odrzuca” nie pozostawia wątpliwości co do konieczności kwalifikowania tego przepisu jako – niezależnego od art. 378 k.p.c. – nakazu ustawodawcy, to jego stosowanie wyłącza odwoławczą kontrolę sądu w zakresie badania nieważności czy to z urzędu, czy to wskutek podniesienia zarzutu. W ocenie skarżącego, ustawodawca, wprowadzając (niepozostawiający sądowi żadnej swobody działania) art. 3701 k.p.c., winien był jednocześnie umożliwić kontrolę albo wszystkich postanowień o odrzuceniu apelacji (bez względu na wartość przedmiotu zaskarżenia) albo co najmniej tych, które – zamykając drogę do wydania wyroku – zamykają tym samym drogę do rozpoznania podniesionego w apelacji zarzutu nieważności i uniemożliwiają sądowi drugiej instancji wykonanie obowiązku wynikającego z art. 378 k.p.c. w zakresie badania z urzędu ewentualnej nieważności postępowania pierwszoinstancyjnego.

Zastosowane przez ustawodawcę kryterium wartości przedmiotu zaskarżenia (50 000 zł), jako przesłanki, decydującej o uprawnieniu strony do wniesienia zażalenia na postanowienie o odrzuceniu apelacji, jest nie tylko społecznie niesprawiedliwe z uwagi na arbitralne zróżnicowanie przez ustawodawcę sytuacji prawnej stron, ale nadto – co równie ważne – skutkuje pozostawieniem w obrocie prawnym tych orzeczeń sądów pierwszej instancji, które dotknięte są najistotniejszą w rozumieniu przepisów polskiej procedury cywilnej wadą, tj. nieważnością.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Na temat zakwestionowanego w skardze konstytucyjnej przepisu Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się już we wcześniej rozstrzygniętej sprawie. W wyroku z 20 maja 2008 r. (sygn. P 18/07) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że: „art. 3701 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”.

Sentencja wskazanego wyżej wyroku została ogłoszona 5 czerwca 2008 r. w Dzienniku Ustaw Nr 96, pod poz. 619. Z tą chwilą – ponieważ TK nie odroczył na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji terminu utraty mocy obowiązującej przepisu – art. 3701 k.p.c. został wyeliminowany z systemu prawnego, pociągając za sobą również skutki określone w art. 190 ust. 4 Konstytucji.

Wyrok w sprawie o sygn. P 18/07 zapadł po rozpoznaniu pytania prawnego Sądu Okręgowego w Poznaniu, w którym zarzucono niezgodność art. 3701 k.p.c. z konstytucyjnym prawem do sądu, prawem do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji oraz zasadą równości.

Ponieważ przed wydaniem wyroku w niniejszej sprawie zakwestionowany przez skarżących przepis utracił moc obowiązującą, w następstwie czego doszło do tzw. całkowitej derogacji art. 3701 k.p.c., norma, która była z niego wywodzona, nie może być już w żadnym zakresie (temporalnym, podmiotowym czy przedmiotowym) stosowana. Tym samym nie istnieje „przedmiot”, który mógłby zostać poddany weryfikacji Trybunału Konstytucyjnego, co uzasadnia umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

W tych okolicznościach bez znaczenia pozostaje brak pełnej tożsamości przepisów, stanowiących wzorce kontroli, oraz argumentów podniesionych w uzasadnieniu wcześniej rozpoznanego pytania prawnego oraz niniejszej skargi konstytucyjnej.

2. Jak już powiedziano, konsekwencją stwierdzenia niekonstytucyjności art. 3701 k.p.c. była utrata mocy obowiązującej tego przepisu. Derogacja odnosiła się w tym wypadku do regulacji stanowiącej element szczególnego trybu rozpoznawania apelacji sporządzonych przez profesjonalnych pełnomocników.

Wynikająca z zakwestionowanego przepisu dyrektywa odrzucania apelacji bez wzywania do uzupełnienia stwierdzonych w niej braków stanowiła odstępstwo (wyjątek) od zasady wyrażonej w art. 130 oraz art. 373 k.p.c. Derogowanie normy szczególnej, wyrażonej w art. 3701 k.p.c., spowodowało zatem powrót do uregulowania o charakterze ogólnym. Innymi słowy, jeżeli w stanie prawnym ukształtowanym orzeczeniem Trybunału w sprawie o sygn. P 18/07 sąd pierwszej lub drugiej instancji dostrzeże, że apelacja nie spełnia wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., od których zależy nadanie biegu temu pismu procesowemu, to zobowiązany będzie (na podstawie art. 130 § 1 albo art. 373 k.p.c.) wezwać stronę do usunięcia braków także wtedy, gdy apelację sporządził adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy.

Na marginesie należy zauważyć, że w świetle poglądów wyrażanych w teorii i praktyce (tak np. uchwała SN z 22 lutego 2006 r., sygn. akt III CZP 6/2006, OSNC nr 1/2007, poz. 5 oraz M. Wyrwiński, Komentarz do art. 370(1) kodeksu postępowania cywilnego (Dz.U.64.43.296), [w:] M. Wyrwiński, Komentarz do ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.04.172.1804), Lex/el. 2005) zakwestionowany w pytaniu prawnym przepis odpowiednio odnosi się również do zażaleń. Kwestia ta wprawdzie nie mieściła się w zakresie kontroli ani w sprawie o sygn. P 18/07, ani niniejszej, ale będzie musiała zostać uwzględniona przez wszystkich uczestników obrotu prawnego przy ustalaniu skutków prawnych wyroku Trybunału dotyczącego art. 3701 k.p.c.

Ze względu na powyższe Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.