1. Ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym
oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 84, poz. 455, ze zm.; dalej:
ustawa nowelizująca lub zmieniająca) dokonano nowelizacji ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.
U. z 2012 r. poz. 572, ze zm.; dalej: p.s.w.). Wprowadzone zmiany polegały m.in. na tym, że:
1) w art. 99 ust. 1 p.s.w. po pkt 1 dodano pkt 1a i 1b (art. 1 pkt 76 lit. a ustawy zmieniającej, który wszedł w życie 1 stycznia
2012 r.), wskutek czego art. 99 ust. 1 p.s.w. uzyskał brzmienie:
„Uczelnia publiczna może pobierać opłaty za świadczone usługi edukacyjne związane z:
1) kształceniem studentów na studiach niestacjonarnych oraz uczestników niestacjonarnych studiów doktoranckich;
1a) kształceniem studentów na studiach stacjonarnych, jeżeli są to ich studia na drugim lub kolejnym kierunku studiów w formie
stacjonarnej;
1b) kształceniem studentów na studiach stacjonarnych, w przypadku korzystania z zajęć poza dodatkowym limitem punktów ECTS
określonym w art. 170a ust. 2;
2) powtarzaniem określonych zajęć na studiach stacjonarnych oraz stacjonarnych studiach doktoranckich z powodu niezadowalających
wyników w nauce;
3) prowadzeniem studiów w języku obcym;
4) prowadzeniem zajęć nieobjętych planem studiów;
5) prowadzeniem studiów podyplomowych oraz kursów dokształcających”,
2) w art. 99 p.s.w. po ust. 1 dodano ust. 1a i 1b (art. 1 pkt 76 lit. b ustawy nowelizującej, który wszedł w życie 1 stycznia
2012 r.), z których ten ostatni brzmi: „W przypadku podjęcia studiów równocześnie na kilku kierunkach studiów stacjonarnych
uczelni publicznej pobiera się opłaty za drugi wskazany przez studenta kierunek studiów, jeżeli nie posiada uprawnień do korzystania
z zajęć bez wnoszenia opłat, o których mowa w art. 170a ust. 3 i 4 oraz za każdy kolejny kierunek studiów”,
3) po art. 170 p.s.w. dodano art. 170a-170c (art. 1 pkt 120 ustawy zmieniającej, który wszedł w życie 1 października 2011
r.), z których ten pierwszy brzmi:
„1. Student studiów stacjonarnych w uczelni publicznej ma prawo bez wnoszenia opłat do korzystania z zajęć, za które może
uzyskać liczbę punktów ECTS, o których mowa w art. 164a.
2. Poza limitem punktów ECTS, o którym mowa w art. 164a, student, o którym mowa w ust. 1, ma prawo bez wnoszenia opłat do
korzystania z zajęć na określonym poziomie studiów, za które może uzyskać dodatkowo nie więcej niż 30 punktów ECTS, a student
realizujący kształcenie w ramach indywidualnych studiów międzyobszarowych, o których mowa w art. 8 ust. 2 – nie więcej niż
90 punktów ECTS.
3. Student lub absolwent pierwszego kierunku studiów stacjonarnych w uczelni publicznej ma prawo podjąć studia na drugim kierunku
studiów stacjonarnych w uczelni publicznej bez wnoszenia opłat.
4. Do kontynuowania studiów bez wnoszenia opłat w kolejnym roku studiów, o których mowa w ust. 3, ma prawo student, który
w poprzednim roku studiów spełnił kryteria, o których mowa w art. 181 ust. 1, z uwzględnieniem art. 174 ust. 4.
5. Student, który na pierwszym roku studiów, o których mowa w ust. 3, nie spełnił kryteriów, o których mowa w art. 181 ust.
1, obowiązany jest wnieść opłaty za pierwszy rok studiów, zgodnie z umową, o której mowa w art. 160 ust. 3, i na zasadach
określonych przez senat, o których mowa w art. 99 ust. 3.
6. Student, o którym mowa w ust. 3 i 4, ma prawo bez wnoszenia opłat do korzystania z zajęć, za które może uzyskać po raz
drugi limit punktów ECTS, o których mowa w art. 164a.
7. Uprawnienie, o którym mowa w ust. 3, jest jednorazowe.
8. Decyzje dotyczące prawa studenta do korzystania z zajęć bez wnoszenia opłat podejmuje rektor, na wniosek studenta zaopiniowany
przez kierownika podstawowej jednostki organizacyjnej uczelni.
9. Kandydat na studia stacjonarne w uczelni publicznej jest obowiązany do złożenia oświadczenia o spełnianiu warunków do podjęcia
i kontynuowania studiów bez wnoszenia opłat.
10. Minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego określi, w drodze rozporządzenia, wzór oświadczenia studenta o spełnianiu
warunków do podjęcia i kontynuowania studiów bez wnoszenia opłat, mając na uwadze zakres i sposób wykorzystania punktów ECTS,
o których mowa w art. 164a oraz uprawnienie do studiowania bez wnoszenia opłat drugiego kierunku studiów stacjonarnych w uczelni
publicznej”.
2. Na podstawie wniosku z 16 grudnia 2011 r. grupa posłów (dalej: wnioskodawca) zwróciła się do Trybunału Konstytucyjnego
o zbadanie zgodności art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b oraz ust. 1b, a także art. 170a p.s.w. z art. 2 i art. 70 ust. 2 Konstytucji.
Uzasadniając zarzut naruszenia art. 70 ust. 2 Konstytucji, wnioskodawca stwierdził, że wskazany przepis ustanawia zasadę bezpłatności
nauki w szkołach publicznych, określając zarazem dopuszczalne od niej wyjątki, odnoszące się do niektórych usług edukacyjnych
świadczonych przez publiczne szkoły wyższe. Opłaty na studiach stacjonarnych w uczelni publicznej za korzystanie z zajęć poza
wyznaczonym limitem punktów ECTS oraz za podjęcie i kontynuowanie studiów na drugim i kolejnych kierunkach, przewidziane przez
skarżone regulacje, nie mieszczą się w granicach dozwolonych odstępstw od zasady bezpłatności. Omawiane rozwiązanie prowadzi
do wydrążenia i destrukcji konstytucyjnego prawa do nauki, które powinno być postrzegane w kategoriach zarówno dobra indywidualnego
(umożliwienie jednostce pogłębiania i poszerzania wiedzy i umiejętności), jak i dobra społecznego (inwestycja w rozwój społeczeństwa).
Nie sposób przyjąć, że art. 70 ust. 2 Konstytucji gwarantuje jedynie bezpłatność uzyskania pewnego minimum wyższego wykształcenia,
gdyż w szczególności podejmowanie studiów na dwóch kierunkach, w miarę zdolności i chęci osoby zainteresowanej, stanowi realizację
prawa do nauki w jego najbardziej wartościowym znaczeniu.
Wprowadzone przez ustawę zmieniającą wyjątki od zasady bezpłatności studiów na uczelniach publicznych nie mieszczą się w katalogu
dopuszczalnych odstępstw od tej zasady, wskazanych przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 8 listopada 2000 r., sygn. SK 18/99
(OTK ZU nr 7/2000, poz. 258). Trybunał przyjął bowiem, że upoważnienie do pobierania opłat dotyczy jedynie tych form działalności
dydaktycznej, które znajdują się poza zakresem podstawowej działalności publicznej szkoły wyższej.
Niezgodność z art. 70 ust. 2 ustawy zasadniczej polega również na tym, że powołany przepis zezwala ustawodawcy wyłącznie na
dopuszczenie opłat za niektóre usługi edukacyjne. Nie upoważnia go natomiast do nałożenia na uczelnie obowiązku pobierania
takich opłat, z czym mamy do czynienia w wypadku skarżonych regulacji.
Jako dodatkowy wzorzec kontroli regulacji p.s.w., wnioskodawca wskazał zasady wynikające z art. 2 Konstytucji: zasadę poprawnej
legislacji, zasadę ochrony zaufania obywatela do państwa i zasadę sprawiedliwości. Zdaniem wnioskodawcy, osoba podejmująca
studia powinna wiedzieć, za jakie usługi będzie obowiązana zapłacić. Skarżone regulacje pozwalają na różne interpretacje,
stanowiąc pułapkę dla jednostek zainteresowanych pobieraniem nauki na studiach stacjonarnych w uczelniach publicznych. Katalog
niejasności obejmuje następujące zagadnienia:
1) art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b p.s.w. wskazują na możliwość pobierania przez uczelnie opłat za korzystanie z zajęć poza wyznaczonym
limitem punktów ECTS oraz za podjęcie i kontynuowanie studiów na drugim i kolejnych kierunkach, natomiast art. 99 ust. 1b
oraz art. 170a ust. 2, 4 i 5 p.s.w. przewidują obligatoryjność opłat w tym zakresie,
2) wbrew redakcji art. 170a ust. 1 i 2 p.s.w., eksponującej prawo do bezpłatnego studiowania na pierwszym kierunku w zakresie
odpowiadającym określonemu limitowi punktów ECTS, wskazane przepisy dopuszczają pobieranie opłat za studia stacjonarne w odniesieniu
do zajęć odbywanych poza tym limitem; podobną funkcję w wypadku studiów na drugim kierunku pełni art. 170a ust. 6 p.s.w.,
3) art. 170a ust. 3 p.s.w. jedynie pozornie gwarantuje prawo do podjęcia studiów stacjonarnych na drugim kierunku bez wnoszenia
opłat, gdyż ustawodawca zobowiązuje jednocześnie studenta do wstecznego uiszczenia opłaty za pierwszy rok studiów (art. 170a
ust. 5 p.s.w.) oraz za dalsze lata studiów (art. 170a ust. 4 p.s.w.) w razie niespełnienia warunków, o których mowa w art.
181 ust. 1 p.s.w.,
4) niezrozumiałe jest rozdzielenie treści zawartej w art. 170a ust. 3 i 7 p.s.w., skoro art. 170a ust. 3 p.s.w. przyznaje
prawo do podjęcia studiów na drugim kierunku bez wnoszenia opłat, a art. 170a ust. 7 p.s.w. doprecyzowuje wyłącznie, że uprawnienie
to ma charakter jednorazowy,
5) art. 181 ust. 1 p.s.w. nie precyzuje kryteriów decydujących o istnieniu bądź nieistnieniu obowiązku uiszczania opłat za
studia na drugim kierunku, lecz pozwala na ich określenie w wewnętrznych przepisach uczelni, o ile ta ostatnia zadecyduje
o skorzystaniu z fakultatywnego upoważnienia do udzielania stypendium rektora; niezależnie zatem od wątpliwości interpretacyjnych,
osoba decydująca się na podjęcie studiów na drugim kierunku nie może przewidzieć, czy i w jakim zakresie będzie obowiązana
do ponoszenia opłat również z tego względu, że okoliczność ta zależy od zdarzeń przyszłych i niepewnych,
6) odesłanie w art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w. do art. 181 ust. 1 w związku z art. 174 ust. 4 p.s.w. wprowadza nieokreślone warunki
bezpłatnego dostępu do studiów na drugim kierunku, gdyż spełnienie wymagania, zgodnie z którym student musi znaleźć się w
grupie nie więcej niż 10% osób uprawnionych do stypendium rektora, nie zależy jedynie od jego osiągnięć, ale również od wyników
innych studentów; stawia to zainteresowanego wobec niepewności czy wręcz swoistej pułapki, uzależniając jego sytuację prawną
od okoliczności, na które nie ma wpływu (rozwiązanie to ma naruszać, zdaniem wnioskodawcy, także zasadę sprawiedliwości),
7) art. 99 ust. 1b p.s.w. zwalnia osoby podejmujące studia równocześnie na kilku kierunkach studiów stacjonarnych z opłat
za drugi kierunek, jeżeli spełniają one warunki określone w art. 170a ust. 3 i 4 p.s.w., przy czym ostatnie przywołane przepisy
dotyczą osób, które już podjęły studia na pierwszym kierunku lub je ukończyły,
8) zestawienie treści art. 99 ust. 1b i art. 170a ust. 3-5 p.s.w. ma również prowadzić do wątpliwości związanych z odpłatnością
za studia na trzecim i kolejnych kierunkach w sytuacji, gdy nie są one podejmowane równocześnie ze studiami na pierwszym kierunku
– art. 99 ust. 1b p.s.w. reguluje jednoczesne podjęcie studiów na kilku kierunkach, natomiast art. 170a ust. 3-5 p.s.w. dotyczy
podjęcia studiów na drugim kierunku przez osobę, która studiuje już na pierwszym kierunku,
9) w wypadku art. 170a ust. 6 p.s.w. powstaje wątpliwość, co oznacza możliwość bezpłatnego korzystania z zajęć, za które można
uzyskać po raz drugi limit punktów ECTS; w szczególności, czy do wskazanego limitu wlicza się punkty uzyskane na pierwszym
kierunku, uwzględnione na drugim kierunku zgodnie z zasadami systemu przenoszenia osiągnięć,
10) niejasny wydaje się art. 170a ust. 7 p.s.w., który stanowi, że uprawnienie do podjęcia studiów na drugim kierunku jest
jednorazowe; nie wiadomo bowiem, czy uprawnienie to ulega skonsumowaniu w momencie formalnego przyjęcia na studia, czy też
dopiero wraz z zaliczeniem przez studenta bliżej nieokreślonej części programu,
11) potwierdzeniem braku jednoznacznego rozgraniczenia sytuacji, w których studia stacjonarne są bezpłatne bądź odpłatne,
jest – przewidziana w art. 170a ust. 8 p.s.w. – konieczność uzyskania decyzji dotyczącej prawa do korzystania z zajęć bez
wnoszenia opłat, podejmowanej przez rektora, na wniosek studenta zaopiniowany przez kierownika podstawowej jednostki organizacyjnej,
12) wobec przedstawionych wątpliwości i chaosu legislacyjnego, zobowiązanie studenta w art. 170a ust. 9 p.s.w. do złożenia
oświadczenia o spełnianiu warunków do podjęcia i kontynuowania studiów bez wnoszenia opłat jest nałożeniem obowiązku niemożliwego
do spełnienia; tym samym niedopuszczalne wydaje się również upoważnienie ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego
do określenia w drodze rozporządzenia wzoru takiego oświadczenia (art. 170a ust. 10 p.s.w.); niejasny także okazuje się wzajemny
stosunek ust. 8 i 9 art. 170a p.s.w.
3. W piśmie z 20 marca 2012 r. w imieniu Sejmu stanowisko w sprawie zajął jego Marszałek, wnosząc o stwierdzenie, że:
1) art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b oraz ust. 1b p.s.w. jest zgodny z zasadą poprawnej legislacji, wywodzoną z art. 2 Konstytucji,
oraz z art. 70 ust. 2 Konstytucji,
2) art. 170a p.s.w. jest zgodny z art. 70 ust. 2 Konstytucji,
3) art. 170a ust. 1-5 p.s.w. jest zgodny z zasadą poprawnej legislacji, wywodzoną z art. 2 Konstytucji,
4) art. 170a ust. 3-5 p.s.w. jest zgodny z zasadą ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, wywodzoną z
art. 2 Konstytucji,
5) art. 170a ust. 4-5 p.s.w. jest zgodny z zasadą sprawiedliwości społecznej, wywodzoną z art. 2 Konstytucji,
6) art. 170a ust. 6-7 p.s.w. jest niezgodny z zasadą poprawnej legislacji, wywodzoną z art. 2 Konstytucji.
Marszałek Sejmu uznał zarazem, że w pozostałym zakresie postępowanie powinno zostać umorzone ze względu na niedopuszczalność
wydania wyroku, gdyż wnioskodawca nie przedstawił dostatecznego uzasadnienia swoich zastrzeżeń.
W pierwszej kolejności Marszałek Sejmu omówił treść zasady bezpłatności nauki w szkołach publicznych (art. 70 ust. 2 Konstytucji)
oraz zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, zasady poprawnej legislacji i zasady sprawiedliwości
społecznej (art. 2 Konstytucji), powołując się na poglądy doktryny prawniczej, zapatrywania judykatury i orzecznictwo Trybunału
Konstytucyjnego.
Odnosząc się do zarzutu niezgodności art. 170a ust. 3-5 p.s.w. z zasadą zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa,
Marszałek Sejmu stwierdził, że skarżone regulacje w sposób dostatecznie pewny formułują zasady pobierania opłaty za studiowanie
na drugim lub kolejnym kierunku, nie wprowadzając adresata w błąd co do możliwych konsekwencji skorzystania z uprawnienia
do bezpłatnego rozpoczęcia studiów oraz warunków ich kontynuowania. Jednocześnie nie budzi zastrzeżeń konstytucyjnych uzależnienie
zwolnienia z opłaty od kryteriów, których spełnienie nie jest możliwe do przewidzenia w momencie bezpłatnego podejmowania
studiów. W sytuacji, w której zasadą jest obligatoryjna odpłatność za studia na drugim lub kolejnym kierunku, na akceptację
zasługuje powiązanie zwolnienia z opłat z systemem przyznawania stypendiów dla najlepszych studentów. Dodatkowo należy zwrócić
uwagę, że zasady ustalania odpłatności za usługi edukacyjne, wiążące rektora przy zawieraniu umów ze studentami, określa senat
uczelni publicznej (art. 99 ust. 3 p.s.w.), a pobieranie opłaty od studenta, który nie spełnił wymagań koniecznych dla rozważanego
zwolnienia, następuje zgodnie z umową zawartą pomiędzy nim a uczelnią (art. 160 ust. 3 p.s.w.).
Ustosunkowując się do zarzutu naruszenia przez art. 99 ust. 1 pkt 1a-1b i ust. 1b oraz art. 170a ust. 1-7 p.s.w. zasady poprawnej
legislacji, Marszałek Sejmu uznał, że:
1) wątpliwość dotycząca fakultatywnego lub obligatoryjnego charakteru opłat za korzystanie z zajęć poza wyznaczonym limitem
punktów ECTS oraz za podjęcie i kontynuowanie studiów na drugim i kolejnych kierunkach może zostać bez problemu usunięta w
drodze wykładni przez przyjęcie, że art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b p.s.w. wprowadza przewidziane przez art. 70 ust. 2 Konstytucji
wyjątki od zasady bezpłatności nauki, natomiast art. 99 ust. 1b i art. 170a p.s.w. ustalają, że rozważane opłaty są obligatoryjne,
2) mając na uwadze, że studiowanie na drugim lub kolejnym kierunku ma generalnie charakter odpłatny, zwolnienie z opłat należy
postrzegać w kategoriach pomocy dla studenta, otrzymywanej za szczególne osiągnięcia; w wypadku unormowań dotyczących pomocy
materialnej dla studentów ustawodawca dysponuje znaczną swobodą, a w konsekwencji mógł przyznać organom uczelni kompetencję
do sprecyzowania – w oparciu o art. 181 ust. 1 p.s.w. – kryteriów decydujących o zwolnieniu z opłat, co nastąpiło w art. 186
ust. 1 p.s.w., zgodnie z którym szczegółowy regulamin ustalania wysokości, przyznawania i wypłacania świadczeń pomocy materialnej
dla studentów, o których mowa w art. 173 ust. 1 pkt 1-3 i 8 p.s.w., w tym szczegółowe kryteria i tryb udzielania świadczeń
pomocy materialnej dla studentów, wzory wniosków o przyznanie świadczeń pomocy materialnej, wzór oświadczenia o niepobieraniu
świadczeń na innym kierunku studiów oraz sposób udokumentowania sytuacji materialnej studenta ustala rektor w porozumieniu
z uczelnianym organem samorządu studenckiego,
3) wątpliwości interpretacyjne dotyczące powiązania art. 99 ust. 1b z art. 170a ust. 3 i 4 p.s.w. są pozorne, gdyż z całokształtu
regulacji jednoznacznie wynika, że – niezależnie od tego, czy student podejmuje studia na większej liczbie kierunków jednocześnie
czy też sukcesywnie – jedynie w wypadku drugiego kierunku istnieje możliwość uzyskania zwolnienia z opłat, a każdy kolejny
kierunek studiowany jest odpłatnie; w sytuacji równoczesnego rozpoczęcia studiów na kilku kierunkach student sam decyduje,
który z nich ma być traktowany jako drugi,
4) zgodnie z art. 170a ust. 6 p.s.w., student niewnoszący opłat za studiowanie na drugim kierunku ma prawo bez wnoszenia opłat
do korzystania z zajęć, za które może uzyskać po raz drugi limit punktów ECTS, o których mowa w art. 164a p.s.w., przy czym
wobec braku analogicznego uregulowania, jak w wypadku pierwszego kierunku (art. 170a ust. 2 p.s.w.) – obok podstawowego limitu
punktów ECTS – nie występuje tu dodatkowy limit 30 punktów ECTS; zasadna w tym zakresie okazuje się wątpliwość wnioskodawcy,
czy do limitu punktów pozostających do wykorzystania na drugim kierunku wlicza się również punkty uzyskane na pierwszym kierunku,
uwzględnione na drugim kierunku zgodnie z zasadami systemu przenoszenia osiągnięć (art. 165 p.s.w. i rozporządzenie Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 14 września 2011 r. w sprawie warunków i trybu przenoszenia zajęć zaliczonych przez studenta
– Dz. U. Nr 201, poz. 1187), co prowadziłoby do zmniejszenia liczby zajęć, z których student mógłby bezpłatnie korzystać na
drugim kierunku; oznacza to, że art. 170a ust. 6 p.s.w. narusza zasadę poprawnej legislacji,
5) art. 170a ust. 7 p.s.w., przewidujący, że uprawnienie, o którym mowa w art. 170a ust. 3 p.s.w., tj. prawo do podjęcia studiów
na drugim kierunku bez wnoszenia opłat, przysługuje jednorazowo, jest sam w sobie jasny; należy jednak podzielić wątpliwości
wnioskodawcy dotyczące momentu, w jakim owo uprawnienie ulega konsumpcji, gdyż podjęcie studiów – wobec treści art. 170 ust.
1 p.s.w., w świetle którego osoba przyjęta na studia nabywa prawa studenta z chwilą immatrykulacji i złożenia ślubowania –
nie może być utożsamione z formalnym wydaniem decyzji o przyjęciu na studia; mając na uwadze, że art. 160 ust. 1 p.s.w. stanowi,
iż organizację i tok studiów oraz związane z nimi prawa i obowiązki studenta określa regulamin studiów, ustalenia momentu
podjęcia studiów należałoby w konsekwencji dokonać w oparciu o treść aktów wewnętrznych uczelni publicznych, które to akty
– jak wynika z podanych przykładów – omawiane zagadnienie regulują w zróżnicowany sposób; celem ustawodawcy było uniwersalne,
tzn. jednolite dla studentów wszystkich uczelni publicznych, unormowanie prawa do podejmowania studiów na drugim kierunku
bez wnoszenia opłat, co jednak ze względu na brak wymaganej jednoznaczności nie zostało zrealizowane; oznacza to, że art.
170a ust. 7 p.s.w. narusza zasadę poprawnej legislacji.
Odnosząc się do zarzutu niezgodności art. 170a ust. 4-5 p.s.w. z zasadą sprawiedliwości społecznej, Marszałek Sejmu stwierdził,
że ustawodawcy przysługuje swoboda w konstruowaniu systemu pomocy finansowej i organizacyjnej dla studentów, a tym samym prawo
do zwolnienia z opłat za studia na drugim kierunku – jako gratyfikacja przyznawana studentowi – może być uzależnione od osiąganych
przez niego wyników, co stanowi rozwiązanie racjonalne i sprawiedliwe. Dodał również za orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego,
że stosowanie zasady sprawiedliwości społecznej jako kryterium oceny konstytucyjności prawa powinno następować w sposób szczególnie
powściągliwy.
Ustosunkowując się do zarzutu naruszenia przez art. 99 ust. 1 pkt 1a-1b i ust. 1b oraz art. 170a p.s.w. zasady bezpłatności
nauki, Marszałek Sejmu uznał, że możliwe są dwa kierunki wykładni art. 70 ust. 2 zdania pierwszego Konstytucji. Zgodnie z
pierwszym z nich, gwarancją nieodpłatności objęty jest wyłącznie jeden kierunek studiów, natomiast zgodnie z drugim – takie
ograniczenie nie występuje. Za właściwe należy uznać ostatnie wskazane stanowisko, a w konsekwencji w celu oceny zgodności
skarżonych regulacji z ustawą zasadniczą konieczne staje się odwołanie do art. 70 ust. 2 zdania drugiego Konstytucji, dopuszczającego
pobieranie opłat za niektóre usługi edukacyjne.
W wyroku z 8 listopada 2000 r., sygn. SK 18/99, Trybunał Konstytucyjny wskazał, że odstępstwa od generalnej zasady bezpłatności
nauki w publicznych szkołach wyższych muszą spełniać dwa kryteria: ilościowe i jakościowe. Spełnienie standardu konstytucyjnego
w aspekcie ilościowym polega na zachowaniu proporcji pomiędzy studiującymi odpłatnie i nieodpłatnie. Nie ulega przy tym wątpliwości,
że liczba osób studiujących na pierwszym kierunku jest większa niż liczba osób studiujących na drugim lub kolejnym kierunku.
Spełnienie standardu konstytucyjnego w aspekcie przedmiotowym sprowadza się natomiast do zakazu wprowadzania odpłatności w
stosunku do wszelkich istniejących typów studiów, nawet gdyby była ona zminimalizowana i równo rozłożona na wszystkich studentów,
chociaż możliwe jest uznanie za niektóre usługi edukacyjne całego toku studiów. W tym kontekście należy zauważyć, że opłaty
określone w skarżonych przepisach prawnych nie są powszechne, gdyż stosuje się je zależnie od „charakteru kierunku studiów”.
Dodatkowo ustawodawca przewidział możliwość zwolnienia z ich ponoszenia. Jednocześnie – zgodnie z art. 99 ust. 3 p.s.w. –
senat uczelni publicznej określa zasady pobierania opłat oraz tryb i warunki zwalniania z nich w całości lub w części, w szczególności
w wypadku studentów osiągających wybitne wyniki w nauce lub znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej. Trzeba zarazem
podkreślić, że w art. 99 ust. 2 p.s.w. wskazane zostały kryteria, jakim powinna odpowiadać wysokość opłat.
Marszałek Sejmu zauważył, że ratio legis zmian dokonanych w p.s.w. było zwiększenie dostępności do wykształcenia – zmniejszenie liczby osób studiujących na więcej
niż jednym kierunku, będące prawdopodobnym efektem wprowadzenia opłat, sprawi, iż poszerzy się dostęp do studiów wyższych
dla osób, które dotychczas musiały korzystać z odpłatnego trybu studiowania. Nie doszło przy tym do przekroczenia granic swobody
ustawodawcy w odniesieniu do ustalania wyjątków od zasady bezpłatności nauki w uczelniach publicznych, zakreślonych przez
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 8 listopada 2000 r., sygn. SK 18/99. Za wątpliwe należy uznać przypuszczenie, że ustrojodawca
– statuując prawo do nauki – dążył do zagwarantowania możliwości bezpłatnego studiowania na jak największej liczbie kierunków
osobom uzyskującym najwyższe wyniki w procesie rekrutacji, kosztem zapewnienia pełnej dostępności do studiów wyższych. Podstawowym
zadaniem władz publicznych, związanym z omawianym prawem, jest stworzenie możliwie najszerszego podmiotowo dostępu do bezpłatnych
studiów wyższych dla wszystkich. Jako dopuszczalne z konstytucyjnego punktu widzenia trzeba ocenić rozwiązanie, które zmierza
do zwiększenia dostępu do studiowania w ramach jednego kierunku, wprowadzając odpłatność – z uwzględnieniem systemu zwolnień
– za drugi lub kolejny kierunek.
Marszałek Sejmu za uzasadnione konstytucyjnie uznał również pobieranie opłat za korzystanie z zajęć poza dodatkowym limitem
punktów ECTS, określonym w art. 170a ust. 2 p.s.w. (art. 99 ust. 1 pkt 1b p.s.w.). Przemawia za tym konieczność ochrony finansów
państwa.
Dodatkowo przytoczony został także odosobniony pogląd, zgodnie z którym uprawniona jest nawet taka interpretacja Konstytucji,
w świetle której bezpłatność stanowi korelat obowiązkowego nauczania, co pozwala na konstatację, że nauka niemająca charakteru
obowiązkowego nie musi być bezpłatna. Nie rozstrzygając, czy wskazane stanowisko prowadziłoby do uznania za konstytucyjne
wprowadzenia powszechnej odpłatności za studia (rozłożonej na wszystkich studentów), Marszałek Sejmu przyjął, że nieobowiązkowy
charakter studiów wyższych może rzutować na odpowiednią wykładnię art. 70 ust. 2 Konstytucji.
4. W piśmie z 11 maja 2012 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, wnosząc o stwierdzenie, że:
1) art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b oraz ust. 1b, a także art. 170a p.s.w. są zgodne z zasadami ochrony zaufania jednostki do państwa
i stanowionego przez nie prawa oraz poprawnej legislacji, wywodzonymi z art. 2 Konstytucji, i art. 70 ust. 2 Konstytucji,
2) art. 170a ust. 4-5 p.s.w. jest zgodny z zasadą sprawiedliwości społecznej, o której mowa w art. 2 Konstytucji.
Prokurator Generalny uznał zarazem, że w pozostałym zakresie (tj. w odniesieniu do zarzutu niezgodności art. 99 ust. 1 pkt
1a i 1b oraz ust. 1b, a także art. 170a ust. 1-3 i 6-10 p.s.w. z art. 2 Konstytucji w części, w jakiej wyraża on zasadę sprawiedliwości
społecznej) postępowanie powinno zostać umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku, gdyż wnioskodawca nie przedstawił
żadnej argumentacji wspierającej zastrzeżenia co do konstytucyjności.
W pierwszej kolejności Prokurator Generalny odniósł się do zarzutu niezgodności skarżonych regulacji z zasadą ochrony zaufania
do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasadą poprawnej legislacji, w tym zasadą określoności prawa (art. 2 Konstytucji).
Stwierdził przy tym, że:
1) wątpliwość dotycząca fakultatywnego lub obligatoryjnego charakteru opłat za korzystanie z zajęć poza wyznaczonym limitem
punktów ECTS oraz za podjęcie i kontynuowanie studiów na drugim i kolejnych kierunkach jest wynikiem dosłownego odczytania
treści art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b p.s.w., bez analizy kontekstu normatywnego; art. 99 ust. 1b i art. 170a p.s.w. pozwalają
stwierdzić, że rozważane opłaty są obligatoryjne,
2) art. 170a ust. 1 i 2 p.s.w. nie rodzą problemów interpretacyjnych, gdyż w jasny sposób określają limit punktów ECTS (zarówno
podstawowy, jak i dodatkowy), w ramach których student studiów stacjonarnych uprawniony jest do korzystania z zajęć bez wnoszenia
opłat,
3) art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w. należy postrzegać jako wyjątek od zasady odpłatności dotyczącej studiowania na drugim kierunku
(kolejny kierunek jest zawsze odpłatny); nie mamy tu do czynienia z pozornym uprawnieniem do bezpłatnych studiów, gdyż ustawodawca
zastosował szczególną konstrukcję normatywną, polegającą na odroczeniu obowiązku ponoszenia opłat do momentu ustalenia, czy
student spełnił wymagania konieczne do uzyskania stypendium rektora dla najlepszych studentów, co w razie stwierdzenia ich
realizacji prowadzi do zniesienia omawianego obowiązku; zwolnienie z ponoszenia opłat stanowi przy tym rodzaj nagrody dla
studenta za uzyskiwane przez niego osiągnięcia; odesłanie do aktów wewnętrznych uczelni w zakresie dotyczącym szczegółowego
określenia kryteriów przyznawania stypendium rektora, a tym samym zwalniania z opłat na drugim kierunku znajduje uzasadnienie
w zasadzie autonomii szkół wyższych,
4) art. 170a ust. 6 p.s.w. nie budzi wątpliwości interpretacyjnych; przepis ten przyznaje studentowi niewnoszącemu opłat za
studiowanie na drugim kierunku prawo do nieodpłatnego korzystania z zajęć, za które może uzyskać po raz drugi podstawowy limit
punktów ECTS,
5) student korzysta z uprawnienia do jednorazowego podjęcia studiów na drugim kierunku, o którym mowa w art. 170a ust. 3 p.s.w.,
z chwilą rozpoczęcia studiów, czyli przystąpienia do zajęć dydaktycznych zgodnie z planem studiów, w terminie określonym przez
regulamin studiów; ewentualne spory dotyczące tego zagadnienia podlegać będą orzecznictwu sądów administracyjnych, kontrolujących
decyzje rektora wydane na podstawie art. 170a ust. 8 p.s.w.,
6) art. 170a ust. 8-10 p.s.w. są jednoznaczne; ustanowienie art. 170a ust. 9 p.s.w. było konieczne, gdyż kandydata na studia
nie wiążą jeszcze akty wewnętrzne uczelni.
Odnosząc się do zarzutu niezgodności art. 170a ust. 4-5 p.s.w. z zasadą sprawiedliwości społecznej, Prokurator Generalny stwierdził,
że nie został on poparty przekonującym uzasadnieniem. Cel zmian wprowadzonych przez ustawę nowelizującą polegał na zwiększeniu
dostępności do studiów, szczególnie dla osób mniej zamożnych oraz ze środowisk o niższym kapitale kulturowym; jednocześnie
skarżone uregulowania gwarantują bezpłatne studia na drugim kierunku 10% najlepszych studentów. Przy obecnych możliwościach
budżetowych państwa należy postawić pytanie, czy urzeczywistnieniem zasady sprawiedliwości byłoby utrzymywanie dotychczasowego
modelu nieodpłatności studiów stacjonarnych na kilku kierunkach, kosztem osób, które bez ponoszenia opłat nie mogłyby studiować
nawet na jednym kierunku.
Ustosunkowując się do zarzutu naruszenia przez art. 99 ust. 1 pkt 1a, 1b i ust. 1b oraz art. 170a p.s.w. zasady bezpłatności
nauki w szkołach wyższych, Prokurator Generalny uznał, że rozważane regulacje są zgodne z zapatrywaniami wyrażonymi przez
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 8 listopada 2000 r., sygn. SK 18/99. Wbrew stanowisku wnioskodawcy, w powołanym orzeczeniu
nie doszło do wyznaczenia sztywnych granic dopuszczalności ustanawiania opłat za studia w uczelniach publicznych. Trudno zarazem
przyjąć, że twierdzenie, iż studia na drugim kierunku nie należą do domeny dodatkowych usług edukacyjnych, stanowiąc integralną
część podstawowej działalności szkoły wyższej, prowadzi do uznania skarżonych unormowań za sprzeczne z art. 70 ust. 2 Konstytucji.
Przy powszechnie znanych trudnościach budżetowych ustawodawca wprowadził rozwiązanie, które w efektywny sposób może urzeczywistnić
zasadę powszechnego i równego dostępu do wykształcenia (art. 70 ust. 4 zdanie pierwsze Konstytucji).
5. Przewodniczący składu orzekającego, w piśmie z 5 marca 2013 r., zwrócił się do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego o
udzielenie informacji na temat skarżonych regulacji prawnych, tj. art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b oraz ust. 1b, a także art. 170a
p.s.w., wnosząc o ustosunkowanie się do szeregu szczegółowych wątpliwości.
Informacja na temat skarżonych regulacji prawnych została zawarta w piśmie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 26 kwietnia
2013 r. Minister stwierdził, że celem art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b oraz ust. 1b, a także art. 170a p.s.w. jest stworzenie ram
prawnych dla wprowadzenia historycznej zmiany w polskim szkolnictwie wyższym, mającej doprowadzić – przez istotne ograniczenie
dotąd powszechnej bezpłatności studiów stacjonarnych – do zapewnienia dostępu do finansowanych przez państwo studiów stacjonarnych
szerszej liczbie maturzystów. Taki dostęp do kształcenia oraz wszechstronne przygotowanie absolwentów szkół wyższych do funkcjonowania
na rynku pracy jest fundamentem gospodarki opartej na wiedzy. Polska, mimo czterokrotnego zwiększenia liczby studentów w okresie
ostatnich kilkunastu lat, ma wciąż relatywnie mało obywateli z wyższym wykształceniem (18% populacji). W piśmie Ministra zaznaczono,
że wiedza w XXI wieku jest najcenniejszym produktem, w który inwestuje państwo. Szkolnictwo wyższe w Polsce nadal charakteryzują
jednak bariery w dostępie do edukacji szczególnie dla osób mniej zamożnych oraz zamieszkałych daleko od aglomeracji miejskich.
Problem ten dotyczy przede wszystkim studiów stacjonarnych w uczelniach publicznych, w których koszt kształcenia jest pokrywany
ze środków publicznych. Średnio w kraju ok. 5-10% studentów studiowało równolegle dwa lub więcej kierunków studiów. Przyjęte
w omawianych przepisach prawnych rozwiązania nie naruszają tego stanu, ukierunkowując go jednak w stronę studentów najzdolniejszych
i najlepszych. Trzeba mieć na uwadze, że podejmowanie dotąd przez studentów – nie zawsze szczególnie do tego przygotowanych
– studiów na więcej niż jednym kierunku powodowało blokowanie miejsca na studiach stacjonarnych innym osobom, które tym samym
zmuszone były do podejmowania studiów płatnych w uczelniach publicznych lub niepublicznych. Ograniczało to równy dostęp do
bezpłatnego kształcenia. Zmiany wprowadzone przez ustawę nowelizującą poszerzają prawo do nauki i wpływają na zwiększenie
dostępu do bezpłatnych studiów dla osób rozpoczynających kształcenie na pierwszym kierunku. Jednocześnie mają one sprzyjać
zwiększeniu efektywności nakładów czynionych przez państwo na szkolnictwo wyższe w celu upowszechniania wyższego wykształcenia.
Minister przyznał, że moment podjęcia studiów – jako okoliczność mająca wpływ na ustalenie prawa do bezpłatnych studiów –
nie został precyzyjnie określony w p.s.w. Jak się wydaje, należy go wiązać nie tylko z immatrykulacją i złożeniem ślubowania,
co warunkuje nabycie praw studenckich (art. 170 p.s.w.), ale również z podjęciem przez studenta czynności faktycznych związanych
ze studiami na określonym kierunku takich jak odebranie indeksu i legitymacji, złożenie deklaracji przedmiotów studiowanych
w danym semestrze, a przede wszystkim przystąpieniem do zajęć dydaktycznych. Z punktu widzenia wprowadzonych zasad odpłatności,
zagadnienie to nie powinno mieć znaczenia, gdyż – wobec określonego w art. 170a ust. 9 p.s.w. obowiązku złożenia przez kandydata
na studia oświadczenia dla celów ustalenia ewentualnej odpłatności za studia – można przyjąć, że podjęcie studiów nie nastąpi
bez takiego oświadczenia.
Ponadto w piśmie Ministra wyjaśniono, że do limitu punktów ECTS, o którym mowa w art. 164a p.s.w., zostanie doliczona – w
kontekście art. 170a ust. 1, 2 i 6 p.s.w. – różnica wynikająca z rozporządzenia, o którym mowa w art. 164a ust. 3 p.s.w. Do
chwili obecnej taki akt wykonawczy nie został wydany.
Zajęcia odbyte na studiach stacjonarnych poza podstawowym i dodatkowym limitem punktów ECTS, za które uczelnia pobiera opłaty
na pierwszym kierunku, oraz zajęcia odbyte na studiach stacjonarnych poza podstawowym limitem punktów ECTS, za które uczelnia
pobiera opłaty na drugim kierunku, mogą być kwalifikowane zarówno jako zajęcia wynikające z planu studiów i programu kształcenia,
jak i jako zajęcia dodatkowe. Punkty ECTS odpowiadające zajęciom uwzględnionym w toku studiów w ramach systemu przenoszenia
i uznawania zajęć zaliczonych w innej jednostce organizacyjnej uczelni lub w innej uczelni, w tym zagranicznej, obniżają limit
punktów, jakie zostały przyznane studentowi na mocy art. 170a p.s.w.
Osoby, które podjęły studia na pierwszym kierunku, ale ich nie ukończyły, mogą następnie podjąć bezpłatnie studia na tym samym
lub innym kierunku studiów stacjonarnych w uczelni publicznej, gdyż nie będą to dla nich studia na drugim kierunku w rozumieniu
p.s.w. Prawo do bezpłatnych studiów nie jest bowiem związane z pojęciem pierwszego czy drugiego kierunku, ale z limitem zajęć
wyznaczonym przez art. 170a ust. 1 w związku z art. 164a p.s.w. Rozważane osoby będą zatem korzystały bezpłatnie z limitu
punktów ECTS, pomniejszonego o punkty wykorzystane na przerwanych wcześniej studiach, aż do jego wyczerpania, a następnie
będą studiowały na zasadach odpłatności zgodnie z art. 99 ust. 1 pkt 1b p.s.w.
Ustawa w wyczerpujący sposób określa rodzaje zajęć dydaktycznych, które mogą być realizowane przez studenta bez wnoszenia
opłat, a w konsekwencji do korzystania z tego prawa nie jest konieczna żadna dodatkowa decyzja. Art. 170a ust. 8 p.s.w. wskazuje
tryb postępowania w wypadku nieuznania przez uczelnię okoliczności uzasadniających realizację omawianego prawa, stanowiący
wyjątek od zasady dwuinstancyjnego rozpatrywania spraw studenckich. Wyjątek ten uzasadnia szczególna wrażliwość rozważanej
problematyki oraz potrzeba zapewnienia jednolitej praktyki w ramach danej uczelni. Przedmiotem decyzji jest ustalenie prawa
do podjęcia lub kontynuowania bezpłatnych studiów w każdym z opisanych w art. 170a p.s.w. wypadków.
Szczegółowy regulamin ustalania wysokości, przyznawania i wypłacania świadczeń pomocy materialnej dla studentów, w tym szczegółowe
kryteria i tryb udzielania świadczeń pomocy materialnej dla studentów, wzory wniosków o przyznanie świadczeń pomocy materialnej,
wzór oświadczenia o niepobieraniu świadczeń na innym kierunku studiów oraz sposób udokumentowania sytuacji materialnej studenta
ustala rektor w porozumieniu z uczelnianym organem samorządu studenckiego. Uprawnienie to jest jednym z wyrazów przestrzegania
przez ustawodawcę zasady autonomii szkół wyższych. W świetle utrwalonych zwyczajów i nieznajdującej wyjątków praktyki, za
nadmierne i zgoła zbędne należałoby uznać zastrzeganie w ustawie obowiązku wydania takiej regulacji, tym bardziej w kontekście
skutków, jakie wobec zasad ustalania odpłatności za drugi kierunek studiów niesie ów regulamin. Trudno zarazem podzielić obawy,
by przyszłe, możliwe zmiany regulaminów pomocy materialnej w zakresie dotyczącym stypendium rektora dla najlepszych studentów
miały realnie zagrozić stabilności sytuacji prawnej studentów decydujących się na podjęcie drugiego kierunku studiów w nadziei
na sprostanie kryteriom tego stypendium. Regulamin – jako akt wewnątrzzakładowy – musi spełniać wymogi zgodności z prawem,
w tym z zasadą niedziałania prawa wstecz ze szkodą dla studentów. Gwarancję tę wzmacnia dodatkowo konieczny udział samorządu
studenckiego przy wydawaniu omawianego aktu.
Zdaniem Ministra, uzasadnione jest przyjęcie, że prawo do kontynuowania bez opłat studiów na drugim kierunku uzależnione jest
od spełnienia warunków otrzymania stypendium rektora dla najlepszych studentów, a nie od jego przyznania, czy pobierania.
Różnica w redakcji art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w. (brak odesłania w ostatnim wypadku do art. 174 ust. 4 p.s.w.) może jedynie
pozornie budzić wątpliwości, gdyż mając na uwadze wykładnię celowościową i systemową nie sposób założyć, by sytuacja prawna
osób aspirujących do bezpłatnego studiowania na drugim kierunku w pierwszym roku miała być inna niż tych, którzy o zwolnienie
starają się na kolejnych latach studiów. W obu wypadkach konieczne jest spełnienie warunków otrzymania stypendium rektora
dla najlepszych studentów, które to stypendium może uzyskać – zgodnie z art. 174 ust. 4 p.s.w. – jedynie do 10% studentów
danego kierunku. Poza tym występuje brak racjonalnej alternatywy dla takiego rozumienia obu przepisów.
Nie do końca zrozumiałe – zdaniem Ministra – są wątpliwości dotyczące sposobu, w jaki ograniczenie liczby osób, które są uprawnione
do uzyskania stypendium rektora dla najlepszych studentów, do poziomu nie większego niż 10% liczby studentów danego kierunku,
miałoby zostać uwzględnione przy określeniu liczby osób uprawnionych do bezpłatnego kontynuowania studiów na tym kierunku,
będącym dla nich drugim kierunkiem. Nie można jednak przyjąć, że w świetle brzmienia art. 174 ust. 4 p.s.w. dopuszczalna jest
wykładnia, zgodnie z którą w gronie osób uznanych za spełniające warunki stypendium mogłoby się znaleźć więcej niż 10% procent
studentów, dla których dany kierunek stanowi drugi kierunek. Jest kwestią odpowiedzialności osób ustalających treść regulaminu,
by kryteria przyznawania stypendium rektora dla najlepszych studentów były jasne, sprawiedliwe i jednoznaczne; do ich wyłącznej
kompetencji należeć będzie określenie limitu studentów, którzy będą mogli uzyskać to stypendium (nie więcej jednak niż 10%).
Student może – w świetle art. 170a ust. 7 p.s.w. – po przerwaniu studiów na drugim kierunku podjąć je ponownie (wznowić),
o ile dotyczy to tego samego kierunku, a nie doszło jeszcze do wykorzystania limitu punktów ECTS określonego w art. 170a ust.
6 p.s.w.
W wyniku badań przeprowadzonych w 2009 r. ustalono, że na 30 grudnia 2008 r. było 36 219 studentów na drugim lub kolejnym
kierunku, co stanowiło 5,45% ogólnej liczby studentów na studiach stacjonarnych. Od roku akademickiego 2012/2013 informacje
o wskazanych studentach dostępne są w systemie informacji o szkolnictwie wyższym POL-on. Na 22 kwietnia 2013 r. liczba studentów
studiujących na więcej niż jednym kierunku wynosiła 52 519 (4,2%), w tym na dwóch kierunkach 51 354 (4,1%) i na więcej niż
dwóch kierunkach 1 165 (0,09%). Minister przedstawił również informacje dotyczące: 1) kierunków studiów, podejmowanych jako
pierwszy kierunek, w trakcie których lub po których studenci podejmują studia na drugim kierunku, 2) kierunków studiów, podejmowanych
jako pierwszy kierunek, w trakcie których lub po których studenci podejmują studia na trzecim lub kolejnych kierunkach, oraz
3) kierunków studiów podejmowanych jako drugi kierunek.
6. W piśmie z 10 lipca 2013 r. opinię w sprawie skarżonych regulacji przedstawił Parlament Studentów Rzeczypospolitej Polskiej,
który poparł wniosek o stwierdzenie ich niekonstytucyjności, podzielając argumentację wnioskodawcy. Dodatkowo zauważono, że:
1) kryteria decydujące o uzyskaniu stypendium rektora dla najlepszych studentów, które stanowią również o możliwości uzyskania
zwolnienia z opłat za studia na drugim kierunku, określane są w regulaminie ustalania wysokości, przyznawania i wypłacania
świadczeń pomocy materialnej, który wydaje rektor w porozumieniu z uczelnianym organem samorządu studenckiego (art. 186 ust.
1 p.s.w.), a nie w przepisach prawa powszechnie obowiązującego, co oznacza, iż mogą one podlegać wielokrotnie zmianom podczas
studiów na drugim kierunku,
2) w wypadku jednoczesnego podjęcia studiów na dwóch kierunkach student obowiązany jest wskazać, który z nich ma być traktowany
jako jego drugi kierunek; w praktyce może się zatem zdarzyć, że taki student znajdzie się następnie w grupie najlepszych studentów
na kierunku wybranym jako pierwszy, nie uzyskując odpowiednio wysokich wyników na kierunku wybranym jako drugi, co uniemożliwi
mu uzyskanie zwolnienia z opłat; takie rozwiązanie narusza zasadę racjonalności ustawodawcy i zasadę ochrony zaufania obywatela
wobec państwa,
3) w żaden sposób nie uregulowano zagadnienia, w jaki sposób ograniczenie liczby osób uprawnionych do uzyskania stypendium
rektora dla najlepszych studentów do poziomu nie większego niż 10% miałoby być uwzględniane przy określeniu liczby osób zwolnionych
z ponoszenia opłat za studia na drugim kierunku; w szczególności powstaje pytanie, czy w razie zmniejszenia przez uczelnię
liczby osób, które otrzymują stypendium rektora, do poziomu poniżej maksymalnego limitu określonego przez p.s.w. zwolnienie
z opłat za drugi kierunek ma przysługiwać osobom spełniającym wymagane kryteria, które uzyskały stypendium rektora, czy też
osobom, które mogłyby je potencjalnie uzyskać, gdyby limit nie został obniżony; poza tym nie jest jasne, komu ma zostać przyznane
zwolnienie z opłat za drugi kierunek: studentowi, który uzyskał omawiane stypendium jako ostatni z listy rankingowej, czy
też studentowi z wyższymi wynikami, który jednak – ze względu na ograniczenia wynikające z art. 184 ust. 4 p.s.w. – nie złożył
wniosku o to stypendium,
4) pobieranie opłat za korzystanie z zajęć poza wyznaczonym limitem punktów ECTS nie jest uzasadnione, gdyż rozważane punkty
są miarą nakładu pracy studenta, którą musi on włożyć w zaliczenie określonego przedmiotu, a nie miarą kosztochłonności danych
zajęć.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Regulacje prawne będące przedmiotem wniosku o stwierdzenie niekonstytucyjności.
Kwestionowane przez grupę posłów (dalej: wnioskodawca) przepisy ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym
(Dz. U. z 2012 r. poz. 572, ze zm.; dalej: p.s.w.) zostały do niej dodane na mocy ustawy z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie
ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie
sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 84, poz. 455, ze zm.; dalej: ustawa nowelizująca lub zmieniająca).
Art. 99 ust. 1 p.s.w. przed nowelizacją przewidywał możliwość pobierania przez uczelnię publiczną opłat za świadczone usługi
edukacyjne związane z: 1) kształceniem studentów na studiach niestacjonarnych oraz uczestników niestacjonarnych studiów doktoranckich,
2) powtarzaniem określonych zajęć na studiach stacjonarnych oraz stacjonarnych studiach doktoranckich z powodu niezadowalających
wyników w nauce, 3) prowadzeniem studiów w języku obcym, 4) prowadzeniem zajęć nieobjętych planem studiów, 5) prowadzeniem
studiów podyplomowych oraz kursów dokształcających. Aktualnie, po zmianach wprowadzonych przez art. 1 pkt 76 lit. a ustawy
nowelizującej, katalog ten obejmuje także kształcenie studentów na studiach stacjonarnych, jeżeli są to ich studia na drugim
lub kolejnym kierunku studiów w formie stacjonarnej (art. 99 ust. 1 pkt 1a p.s.w.) oraz kształcenie studentów na studiach
stacjonarnych, w wypadku korzystania z zajęć poza dodatkowym limitem punktów ECTS określonym w art. 170a ust. 2 p.s.w. (art.
99 ust. 1 pkt 1b p.s.w.).
Na mocy art. 1 pkt 76 lit. b ustawy zmieniającej do art. 99 p.s.w. dodano ust. 1b, zgodnie z którym: „W przypadku podjęcia
studiów równocześnie na kilku kierunkach studiów stacjonarnych uczelni publicznej pobiera się opłaty za drugi wskazany przez
studenta kierunek studiów, jeżeli nie posiada uprawnień do korzystania z zajęć bez wnoszenia opłat, o których mowa w art.
170a ust. 3 i 4 oraz za każdy kolejny kierunek studiów”.
Z kolei art. 1 pkt 120 ustawy nowelizującej wprowadził do p.s.w. art. 170a w brzmieniu:
„1. Student studiów stacjonarnych w uczelni publicznej ma prawo bez wnoszenia opłat do korzystania z zajęć, za które może
uzyskać liczbę punktów ECTS, o których mowa w art. 164a.
2. Poza limitem punktów ECTS, o którym mowa w art. 164a, student, o którym mowa w ust. 1, ma prawo bez wnoszenia opłat do
korzystania z zajęć na określonym poziomie studiów, za które może uzyskać dodatkowo nie więcej niż 30 punktów ECTS, a student
realizujący kształcenie w ramach indywidualnych studiów międzyobszarowych, o których mowa w art. 8 ust. 2 – nie więcej niż
90 punktów ECTS.
3. Student lub absolwent pierwszego kierunku studiów stacjonarnych w uczelni publicznej ma prawo podjąć studia na drugim kierunku
studiów stacjonarnych w uczelni publicznej bez wnoszenia opłat.
4. Do kontynuowania studiów bez wnoszenia opłat w kolejnym roku studiów, o których mowa w ust. 3, ma prawo student, który
w poprzednim roku studiów spełnił kryteria, o których mowa w art. 181 ust. 1, z uwzględnieniem art. 174 ust. 4.
5. Student, który na pierwszym roku studiów, o których mowa w ust. 3, nie spełnił kryteriów, o których mowa w art. 181 ust.
1, obowiązany jest wnieść opłaty za pierwszy rok studiów, zgodnie z umową, o której mowa w art. 160 ust. 3, i na zasadach
określonych przez senat, o których mowa w art. 99 ust. 3.
6. Student, o którym mowa w ust. 3 i 4, ma prawo bez wnoszenia opłat do korzystania z zajęć, za które może uzyskać po raz
drugi limit punktów ECTS, o których mowa w art. 164a.
7. Uprawnienie, o którym mowa w ust. 3, jest jednorazowe.
8. Decyzje dotyczące prawa studenta do korzystania z zajęć bez wnoszenia opłat podejmuje rektor, na wniosek studenta zaopiniowany
przez kierownika podstawowej jednostki organizacyjnej uczelni.
9. Kandydat na studia stacjonarne w uczelni publicznej jest obowiązany do złożenia oświadczenia o spełnianiu warunków do podjęcia
i kontynuowania studiów bez wnoszenia opłat.
10. Minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego określi, w drodze rozporządzenia, wzór oświadczenia studenta o spełnianiu
warunków do podjęcia i kontynuowania studiów bez wnoszenia opłat, mając na uwadze zakres i sposób wykorzystania punktów ECTS,
o których mowa w art. 164a oraz uprawnienie do studiowania bez wnoszenia opłat drugiego kierunku studiów stacjonarnych w uczelni
publicznej”.
Przedstawionym regulacjom wnioskodawca zarzucił niezgodność z art. 2 i art. 70 ust. 2 Konstytucji.
2. Dopuszczalność wniosku w zakresie zarzutu naruszenia art. 2 Konstytucji.
W pierwszej kolejności Trybunał Konstytucyjny odniósł się do kwestii dopuszczalności merytorycznego rozpoznania wniosku o
zbadanie konstytucyjności skarżonych regulacji w zakresie zarzutu naruszenia zasad zawartych w art. 2 ustawy zasadniczej,
tj. zasady poprawnej legislacji, zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasady sprawiedliwości
społecznej. Pewne wątpliwości w tym zakresie zostały zgłoszone zarówno przez Marszałka Sejmu, jak i przez Prokuratora Generalnego.
Zgodnie z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.;
dalej: ustawa o TK), wniosek powinien zawierać uzasadnienie postawionego zarzutu. Jak wynika z orzecznictwa Trybunału, takie
uzasadnienie musi spełniać określone wymagania, w tym przede wszystkim precyzyjnie wskazywać co najmniej jeden argument przemawiający
za naruszeniem określonych wzorców kontroli. Nie realizują omawianych wymagań uwagi nazbyt ogólne, niejasne czy też czynione
jedynie na marginesie innych rozważań. Należy przy tym odróżnić uzasadnienie pozorne i uzasadnienie błędne czy nietrafne.
Postawienie bezzasadnego zarzutu prowadzi do uznania aktu normatywnego za zgodny z danym przepisem Konstytucji, ewentualnie
do stwierdzenia nieadekwatności wzorca kontroli, natomiast błędne czy nietrafne uzasadnienie, o ile nie wpływa na rekonstrukcję
nieprecyzyjnie sformułowanego zarzutu, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia w przedmiocie zgodności aktu normatywnego z ustawą
zasadniczą. Trybunał Konstytucyjny nie działa wprawdzie z urzędu, a tym samym nie może modyfikować przedmiotu i wzorców kontroli,
wskazanych przez podmiot inicjujący kontrolę konstytucyjności prawa, jednak – identycznie jak każdy organ władzy publicznej,
niezależnie od tego, w ramach jakiej procedury orzeka oraz czy działa z urzędu czy na wniosek, a w ostatnim wypadku, czy poza
przedmiotem sprawy wiążą go również przedstawione zarzuty – nie jest związany argumentacją przedstawioną przez inne podmioty,
ani w tym sensie, że musi ją zaakceptować, ani w tym sensie, że nie może uwzględnić argumentów przez nikogo niepowołanych.
Wręcz przeciwnie, Trybunał jest obowiązany samodzielnie uzasadnić określone rozstrzygnięcie, nie ograniczając się do weryfikacji
stanowisk uczestników postępowania, co wynika z niekwestionowanej na gruncie naszej kultury prawnej zasady iura novit curia. Odmienne zapatrywanie prowadziłoby do sytuacji, w której żądanie wszczęcia kontroli konstytucyjności prawa, spełniające
wymogi formalne, chociaż niezawierające przekonującej i kompletnej argumentacji, skutkowałoby nieodwołalną petryfikacją stanu
niekonstytucyjności, gdyby Trybunał Konstytucyjny stwierdził zgodność kwestionowanego aktu normatywnego z ustawą zasadniczą,
mimo że zarzut niekonstytucyjności był uzasadniony, chociaż przemawiały za nim argumenty inne niż powołane przez podmiot inicjujący
postępowanie. Takie orzeczenie – jako powszechnie obowiązujące z mocy art. 190 ust. 1 Konstytucji – wiązałoby bowiem na przyszłość
również sam Trybunał. W konsekwencji, podanie uzasadnienia, trafnego albo nietrafnego, o ile nie ma ono pozornego charakteru,
stanowi jedynie – podobnie jak w innych procedurach – spełnienie wymogu formalnego dotyczącego pisma inicjującego postępowanie,
chociaż niewątpliwie może być również bardzo pomocne we wszechstronnym rozpoznaniu sprawy.
Wbrew stanowisku Marszałka Sejmu, Trybunał nie stwierdził, że uzasadnienie wniosku w zakresie dotyczącym niezgodności art.
170a ust. 8-10 p.s.w. z zasadą poprawnej legislacji było niewystarczające. Na podstawie całokształtu argumentacji przedstawionej
przez wnioskodawcę można bowiem ustalić, na czym – jego zdaniem – ma polegać naruszenie art. 2 Konstytucji w tym względzie,
tym bardziej, że w istotnym stopniu zastrzeżenia odnoszące się do omawianych przepisów są konsekwencją wątpliwości interpretacyjnych
związanych z pozostałymi kwestionowanymi regulacjami.
Do odmiennych wniosków prowadzi jednak analiza uzasadnienia wniosku w odniesieniu do zarzutu naruszenia zasady ochrony zaufania
do państwa i stanowionego przez nie prawa (w zakresie wykraczającym poza zasadę poprawnej legislacji) oraz zasady sprawiedliwości
społecznej. Wnioskodawca ograniczył się bowiem jedynie do wskazania, że: „Odesłanie w art. 170a ust. 4 i 5 do art. 181 ust.
1 w związku z art. 174 ust. 4 wprowadza nie określone jednoznacznie z góry, niepewne kryteria dostępu do studiów na drugim
kierunku na warunkach bezpłatnych. Wymaganie, aby student znalazł się w grupie osób uprawnionych do stypendium rektora dla
najlepszych studentów, stanowiącej nie więcej niż 10% liczby studentów danego kierunku (por. art. 174 ust. 4), stawia studenta
wobec niepewności czy wręcz swoistej pułapki, uzależniając jego sytuację prawną – prawo do bezpłatnego studiowania albo jego
brak – od okoliczności przyszłych i niepewnych, na które nie ma on wpływu. Ustawodawca ustanawia przy tym niezgodne z zasadami
sprawiedliwości, pozbawione racjonalnego uzasadnienia utrudnienie dostępu do bezpłatnego studiowania na drugim kierunku: utrudnienie
to jest tym większe, im lepsze są wyniki w nauce na danym kierunku. Szanse studenta na bezpłatne studiowanie nie zależą bowiem
wyłącznie od jego własnych wyników, lecz są tym większe, im słabsze wyniki osiągną jego koledzy; jeżeli na danym kierunku
grupa osób uprawnionych do stypendiów rektora dla najlepszych studentów to jednostki wybitne, to pozostali studenci, nawet
jeśli osiągną bardzo dobre wyniki w nauce, zostaną w swoisty sposób ukarani pozbawieniem prawa do bezpłatnego studiowania”.
Należy podkreślić, że zarzut naruszenia zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz „zasad sprawiedliwości”
pojawia się jedynie w kontekście art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w., niejako włączony w argumentację mającą przemawiać za stwierdzeniem
ich niezgodności z zasadą poprawnej legislacji. Niezależnie od tego trzeba zauważyć, iż uzasadnienie w rozważanym zakresie
okazuje się pozorne, gdyż jest w całości wtórne względem argumentacji dotyczącej naruszenia zasady bezpłatności nauki w uczelniach
publicznych (przyznawanie stypendium rektora dla najlepszych studentów może opierać się na regule, zgodnie z którą takie stypendium
uzyskują nie wszyscy studenci, którzy spełnili określone kryteria, lecz ci spośród nich, którzy wskazane kryteria spełnili
w najwyższym stopniu, co oznacza, iż poza realizacją ustalonych wymogów istotne znaczenie mają również wyniki osiągane przez
inne osoby; kwestia, czy zwolnienie z opłat za studiowanie na drugim kierunku studiów stacjonarnych w uczelni publicznej powinno
być uzależnione od spełnienia kryteriów wymaganych przy przyznawaniu rozważanego stypendium, wiąże się z przesądzeniem, czy
omawiane zwolnienie można traktować jako rodzaj nagrody dla studenta, a tym samym dotyczy rozumienia zasady bezpłatności nauki
w publicznych szkołach wyższych). Poza tym wnioskodawca odwołał się do bliżej niesprecyzowanych „zasad sprawiedliwości” w
ujęciu potocznym, a nie zasady sprawiedliwości społecznej, proklamowanej w art. 2 Konstytucji (we wniosku w żaden sposób nie
odniesiono się do konkretnych wymogów wynikających z tej bardzo złożonej normatywnie zasady – zob. wyroki TK z: 12 lipca 2012
r., sygn. P 24/10, OTK ZU nr 7/A/2012, poz. 79 i 19 grudnia 2012 r., sygn. K 9/12, OTK ZU nr 11/A/2012, poz. 136).
W konsekwencji, Trybunał Konstytucyjny uznał, że zarzut niezgodności art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b oraz ust. 1b, a także art.
170a p.s.w. z art. 2 Konstytucji może zostać rozpoznany jedynie w odniesieniu do zasady poprawnej legislacji, a w pozostałym
zakresie postępowanie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania
wyroku.
3. Dotychczasowy dorobek Trybunału Konstytucyjnego dotyczący zasady bezpłatności nauki w uczelniach publicznych.
Przed ustosunkowaniem się do zarzutów sformułowanych przez wnioskodawcę, konieczne wydało się przedstawienie dotychczasowego
dorobku Trybunału Konstytucyjnego dotyczącego zasady bezpłatności nauki w uczelniach publicznych. Zasada ta została poddana
obszernej analizie w powołanym przez wszystkich uczestników postępowania wyroku TK z 8 listopada 2000 r., sygn. SK 18/99 (OTK
ZU nr 7/2000, poz. 258), w którym stwierdzono m.in., że art. 23 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie
wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385, ze zm.; dalej: u.s.w.), rozumiany jako upoważniający do wprowadzania – dla zapewnienia dostępu
do nauki, obok podstawowych w publicznej szkole wyższej studiów bezpłatnych – opłat za studia w zakresie i w wysokości, w
jakich niezbędny koszt tych studiów nie znajduje pokrycia w środkach publicznych, jest zgodny z art. 70 ust. 2 Konstytucji.
Ze względu na aktualność zapatrywań wyrażonych w przywołanym wyroku, w szczególności w kontekście aksjologii związanej z konstytucyjnym
prawem do bezpłatnej nauki w uczelniach publicznych, celowe jest przytoczenie in extenso obszernych fragmentów tego orzeczenia, które Trybunał w niniejszym składzie w pełni zaakceptował.
Podstawowym problemem w rozważanej sprawie było zagadnienie prawa do nauki oraz powszechnego i równego dostępu do wykształcenia
w zestawieniu z ogólnie ujętym nakazem nieodpłatnego nauczania w publicznych szkołach wyższych. Rozstrzygnięcie tak postawionego
zagadnienia stworzyło możliwość określenia treści i znaczenia zasady wyrażonej w art. 70 ust. 2 Konstytucji, a tym samym pozwoliło
na ocenę kwestionowanego uregulowania, przewidującego odpłatność za pewne rodzaje studiów w publicznych szkołach wyższych.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, nie ulegało wątpliwości, że prawo do nauki należy do podstawowych praw jednostki we współczesnym
społeczeństwie. Prawo to musi być postrzegane zarówno w kategoriach dobra i wartości indywidualnej, jak i ważnego, podstawowego
dobra społecznego. Urzeczywistnienie prawa do nauki jest nie tyle szczególnym przywilejem współczesnego człowieka, ile stanowi
nieodzowny warunek rozwoju społeczeństwa i jednocześnie pełnego uczestnictwa jednostki w życiu społecznym. Powszechne kształcenie
stało się najważniejszym motorem rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego we współczesnym świecie. Prawo do nauki zostało jednocześnie
uznane za podstawowe prawo jednostki w wielu aktach i konwencjach międzynarodowych.
Rozważane prawo, którego korelatem są odpowiednie powinności władzy publicznej, stanowi w swej istocie przede wszystkim gwarancję
dostępności i powszechności, a nie nieodpłatności kształcenia. Celem i istotą tego prawa jest bowiem stworzenie jednostce
realnych szans kształcenia na różnych poziomach edukacyjnych, w tym także z uwzględnieniem edukacji na poziomie wyższym. Formy
urzeczywistniania tego prawa z reguły przybierają bardzo złożoną postać i nie wyczerpują się w instrumentach i rozwiązaniach
należących do tej samej, jednej tylko kategorii środków. Obok wspierania, czy rozwijania systemu szkół publicznych, dotowanych
bezpośrednio ze źródeł budżetowych, powszechnie stosowanymi instrumentami dostępności do studiów i wyrównywania szans różnych
grup społeczeństwa są systemy pomocy socjalnej i stypendialnej, organizowanie odpowiedniej infrastruktury finansowej przez
tworzenie systemu pożyczek bankowych i rozwiązań podatkowych, a także rozmaite formy wspierania prywatnych instytucji edukacyjnych,
w tym również szkół wyższych.
Poczynione uwagi mają pierwszorzędne znaczenie dla umiejscowienia zasady bezpłatności nauki w szkołach publicznych, wyrażonej
w art. 70 ust. 2 Konstytucji:
1) zasada bezpłatności nauczania w szkołach publicznych stanowi tylko jeden z elementów składających się na gwarantowane konstytucyjnie
prawo do nauki; wśród pozostałych elementów należy wskazać przede wszystkim gwarancję powszechnego i równego dostępu do wykształcenia
udzielaną przez władzę publiczną (art. 70 ust. 4), autonomię szkół wyższych (art. 70 ust. 5), prawo obywateli i instytucji
do tworzenia niepublicznych zakładów oświatowych wszystkich szczebli do szkół wyższych włącznie (art. 70 ust. 3),
2) istnieje ścisły, nierozerwalny związek pomiędzy poszczególnymi gwarancjami konstytucyjnymi składającymi się na prawo do
nauki; oznacza to, że – zgodnie z postulatami poprawnej wykładni, zakładającymi spójność i niesprzeczność regulacji – należy
dążyć do poszukiwania takiego sensu postanowień ustawy zasadniczej, wyrażających prawo do nauki, który pozwoli na wzajemne
uzgodnienie przewidzianych przez nią gwarancji; jeśli więc istota rozwiązań określonych w art. 70 Konstytucji sprowadza się
do najszerszego w sensie podmiotowym zagwarantowania prawa do nauki, to wszystkie postanowienia tego artykułu muszą być interpretowane
w sposób, który w możliwie najpełniejszym zakresie urzeczywistniać będzie omawianą gwarancję konstytucyjną.
Zasadnicza uwaga, która nasuwa się na tle art. 70 ust. 2 Konstytucji, dotyczy roli szkół publicznych, w tym przede wszystkim
szkół wyższych, w urzeczywistnieniu konstytucyjnie gwarantowanego prawa do nauki. Nie ulega wątpliwości, że związanie z funkcją
publicznej szkoły wyższej zasady bezpłatnego nauczania jest wyrazem określonej koncepcji partycypacji państwa (władzy publicznej)
w realizacji zadań określonych przez Konstytucję, a związanych z kształtowaniem takiego systemu edukacji, który zapewniać
będzie w najpełniejszy sposób powszechny i równy dostęp do studiów. Bezpłatność nauki przyjęta jako zasada w publicznej szkole
wyższej nie wyczerpuje wszystkich środków, które pozostają w dyspozycji państwa i które wynikają z konstytucyjnych obowiązków
władzy publicznej w związku z realizacją prawa do nauki (w tym przede wszystkim prawa do równego i powszechnego dostępu do
wykształcenia). Na tle całości regulacji zawartych w art. 70 Konstytucji w pełni uzasadnione jest twierdzenie, że powinności
władzy publicznej związane z urzeczywistnieniem prawa do nauki są znacznie szersze i wykraczają w istotny sposób poza granice
określone w art. 70 ust. 2. Inaczej mówiąc, realizacja zadań władzy publicznej związanych z konstytucyjnymi gwarancjami prawa
do powszechnego i równego dostępu do wykształcenia nie może być uzależniona wyłącznie od wielkości środków przekazywanych
przez państwo na funkcjonowanie szkół publicznych. Stwierdzenia te pozwalają na wyraźniejsze określenie granic konstytucyjnej
gwarancji bezpłatnej nauki w publicznej szkole wyższej.
Konieczne staje się przede wszystkim ustalenie, co oznacza prawo do bezpłatnej nauki w szkole publicznej ustanowione w art.
70 ust. 2 Konstytucji w zestawieniu z wyraźnie określonym w tym przepisie wyjątkiem w odniesieniu do wyższych szkół publicznych,
dopuszczającym wprowadzenie w drodze ustawowej możliwości odpłatności za świadczenie niektórych usług edukacyjnych. Wstępna
ocena, która nasuwa się na tle analizowanej formuły konstytucyjnej, prowadzi do wniosku, że wyjątkowy charakter odpłatności
za niektóre usługi edukacyjne przejawiać się może w dwóch aspektach:
1) w aspekcie ilościowym – bezpłatne nauczanie, stanowiąc zasadę konstytucyjnie gwarantowaną, musi jako takie pozostawać w
publicznej szkole wyższej podstawową (dominującą) formą kształcenia studentów (nie można wszak sensownie mówić o zasadzie,
jeśli naruszone byłyby w istotnym stopniu proporcje pomiędzy studiującymi w formule nieodpłatnej i odpłatnej, na niekorzyść
tych pierwszych),
2) w aspekcie przedmiotowym – wyjątkowość odpłatności za niektóre świadczenia edukacyjne wymaga, by znajdowała ona zastosowanie
jedynie w odniesieniu do niektórych rodzajów kształcenia w szkole wyższej (określonych zajęć lub typów studiów), nie może
więc polegać na wprowadzeniu odpłatności w ramach wszystkich istniejących typów studiów w szkole wyższej, choćby kwotowo zminimalizowanej
i równo rozłożonej na wszystkie kategorie studentów.
Gwarancja bezpłatnej nauki w publicznej szkole wyższej ustanowiona przez omawiany przepis konstytucyjny nie może być rozumiana
jako absolutna i nieograniczona. Interpretacja art. 70 ust. 2 Konstytucji nie może więc prowadzić do wniosku, że stwarza on
swoiste przyrzeczenie ustrojodawcy zapewnienia możliwości bezpłatnej nauki każdej osobie, która spełnia formalne warunki do
studiowania w szkole wyższej (dysponuje świadectwem maturalnym i wyraża zamiar podjęcia studiów). Tego rodzaju podejście opierałoby
się na całkowicie fikcyjnym i niemożliwym do realizacji założeniu (nawet w krajach o znacznie wyższym poziomie dochodu narodowego),
które musiałoby prowadzić do zakwestionowania innych podstawowych norm konstytucyjnych, mających na celu ochronę finansów
publicznych państwa, a określających sposób gromadzenia i wydatkowania środków finansowych, dopuszczalne granice długu publicznego
czy zasady samodzielnego kształtowania wydatków budżetu państwa. Wykładnia analizowanego przepisu konstytucyjnego nie może
więc abstrahować od ochrony innych zasad i wartości wskazanych bezpośrednio przez samą Konstytucję. Dostęp do bezpłatnych
studiów w publicznej szkole wyższej musi być więc z natury rzeczy limitowany i uwzględniać realne możliwości wyznaczane stanem
finansów publicznych państwa. Określenie konkretnych zasad i kryteriów rekrutacji na studia należy do sfery kompetencji organów
szkoły wyższej, co wynika z konstytucyjnie potwierdzonej zasady autonomii szkoły wyższej (art. 70 ust. 5).
Autonomicznie podejmowane decyzje szkoły wyższej co do liczby studentów przyjmowanych na studia prowadzone w trybie podstawowym
i innym muszą jednak uwzględniać funkcje oraz cele szkoły, jako instytucji publicznej, ustalone bezpośrednio w samej Konstytucji,
a zwłaszcza w zakresie ustanowionej przez nią gwarancji bezpłatnej nauki. Zadania szkoły wyższej w tym zakresie są wyznaczane
przede wszystkim przez wielkość środków publicznych pozostających w dyspozycji szkoły oraz istniejące możliwości prowadzenia
zajęć dydaktycznych przez kadrę naukowo-dydaktyczną, wykształconą dla potrzeb tej uczelni. Czynniki te determinują podstawowe
funkcje publicznej szkoły wyższej związane z zapewnieniem bezpłatnej nauki. Odpłatność za niektóre świadczenia (usługi) edukacyjne
nie może w żadnym wypadku obejmować tej sfery działalności dydaktycznej publicznej szkoły wyższej, która znajduje pełne pokrycie
w udostępnionych szkole środkach publicznych. Stwierdzenia te prowadzą do wniosku, że szkoła wyższa, określając zasady rekrutacji
i liczbę przyjmowanych studentów, nie może dowolnie kształtować proporcji pomiędzy studiującymi w trybie nieodpłatnym i odpłatnym.
Jest więc również oczywiste, że publiczna szkoła wyższa nie może kształtować liczby studiujących w trybie nieodpłatnym poniżej
poziomu wyznaczonego przez wielkość udostępnionych szkole środków publicznych.
Poczynione ustalenia, dotyczące treści art. 70 ust. 2 Konstytucji, prowadzą do wniosku, że zasada bezpłatnej nauki w publicznej
szkole wyższej nie może być interpretowana jako zamykająca definitywnie możliwość prowadzenia studiów w innym trybie (za odpłatnością).
Zasada ta określa tryb podstawowy studiów w szkole wyższej oraz proporcje studiujących w poszczególnych trybach, z uwzględnieniem
obowiązków szkoły wyższej, które są determinowane wielkością środków publicznych. Przyjęcie innej interpretacji, uniemożliwiającej
uruchomienie studiów w trybie odpłatnym, pomimo istniejących możliwości organizacyjnych i kadrowych szkoły, a przede wszystkim
pomimo występowania ogromnych, nadal niezaspokojonych potrzeb w dziedzinie dostępu do wykształcenia na poziomie wyższym, musiałoby
prowadzić do kolizji z innymi gwarancjami konstytucyjnymi, które nakładają na władze publiczne obowiązek tworzenia odpowiednich
warunków zaspokojenia tych potrzeb. Naruszałoby w konsekwencji gwarantowane w Konstytucji prawo do nauki (art. 70 ust. 1),
jak również konstytucyjny nakaz zapewnienia obywatelom powszechnego i równego dostępu do wykształcenia wyrażony w jej art.
70 ust. 4.
Nie może też budzić żadnych wątpliwości, zważywszy na szczególny status szkół publicznych, że to przede wszystkim za ich pośrednictwem
władza publiczna powinna urzeczywistniać wskazane zasady równości i powszechności w dostępie do studiów. Publiczne szkoły
wyższe mają w konsekwencji nie tylko prawo, ale i obowiązek realizacji zasady powszechności dostępu do wyższego wykształcenia
przez wszelkie formy studiów, zarówno za pośrednictwem podstawowych studiów nieodpłatnych, jak i innych rodzajów studiów.
Studia odpłatne w państwowych szkołach wyższych są więc również wyrazem realizacji przez te szkoły obowiązku władzy publicznej
zapewnienia dostępu do wykształcenia wyższego.
Regulacja zaskarżona w sprawie o sygn. SK 18/99 przewidywała, że jednym ze źródeł uzyskiwania środków finansowych uczelni
są opłaty za zajęcia dydaktyczne, z wyłączeniem zajęć dydaktycznych na studiach dziennych w uczelniach państwowych. Treść
tego przepisu wskazywała na to, że wyższe szkoły publiczne są upoważnione m.in. do pobierania opłat za studia wieczorowe,
zaoczne i eksternistyczne. Analizowana norma ustawowa musiałaby być uznana za niezgodną z wzorcem konstytucyjnym zawartym
w art. 70 ust. 2 Konstytucji, jeśli by przyjąć, że skonstruowane w niej upoważnienie dla szkoły wyższej do wprowadzania opłat
za zajęcia dydaktyczne pozostawia w zakreślonym obszarze niczym nieograniczoną swobodę co do skali samego zjawiska, a także
co do wysokości ustanawianych opłat. Oznaczałoby to bowiem, że ustalenie zakresu zadań dydaktycznych szkół realizowanych w
trybie studiów bezpłatnych albo odpłatnych pozostaje w sferze pełnej arbitralności organów szkoły. Mogłoby też w konsekwencji
prowadzić do marginalizowania zakresu dydaktyki świadczonej bezpłatnie, a w rezultacie do odwrócenia relacji pomiędzy tymi
zadaniami szkoły, które powinny być realizowane w zgodzie z zasadą bezpłatności, a tymi, które stanowić mogą jedynie dodatkową
sferę świadczeń dydaktycznych szkoły wyższej (zajęcia za odpłatnością).
Ustalone wcześniej elementy normatywne zawarte w art. 70 ust. 2 Konstytucji stanowiły punkt odniesienia przy poszukiwaniu
właściwej, zgodnej z ustawą zasadniczą treści kwestionowanego art. 23 ust. 2 pkt 2 u.s.w., przy czym Trybunał Konstytucyjny
stwierdził, że:
1) badany przepis nie może być rozumiany jako pozostawiający swobodę wyższej szkole publicznej ustanawiania opłat za zajęcia
dydaktyczne (bez względu na ich tryb: dzienny, zaoczny czy wieczorowy) w zakresie, w jakim zadania dydaktyczne szkoły są pokrywane
przez pozostające w dyspozycji szkoły środki publiczne; w takim bowiem zakresie musi być w pełni respektowana zasada bezpłatności
nauki w szkole publicznej, określona w ust. 2 art. 70 Konstytucji;
2) należy podkreślić, że ta sfera działalności wyższej szkoły publicznej, która jest realizowana w ramach udostępnionych środków
publicznych, musi być traktowana jako działalność podstawowa, której podporządkowane są inne formy aktywności, mające wobec
niej charakter subsydiarny;
3) upoważnienie do pobierania opłat za zajęcia dydaktyczne zawarte w badanej regulacji dotyczy więc tych form działalności
dydaktycznej szkoły (rodzaju zajęć, systemu studiów), które znajdują się poza wyżej określonym zakresem działalności podstawowej
publicznej szkoły wyższej;
4) dopuszczalne opłaty za zajęcia dydaktyczne w ramach studiów innych niż dzienne nie mogą być kształtowane arbitralnie.
4. Zarzut naruszenia zasady poprawnej legislacji.
4.1. Rozpoznanie wniosku o stwierdzenie niekonstytucyjności art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b oraz ust. 1b, a także art. 170a p.s.w.
Trybunał Konstytucyjny rozpoczął od zbadania zarzutu naruszenia zasady poprawnej legislacji (art. 2 Konstytucji).
Szczegółowej analizy wymogów wynikających z zasady poprawnej legislacji, uwzględniającej dotychczasowy dorobek Trybunału Konstytucyjnego,
dokonano ostatnio w wyrokach z: 13 września 2011 r., sygn. P 33/09 (OTK ZU nr 7/A/2011, poz. 71) i 18 lipca 2013 r., sygn.
SK 18/09 (OTK ZU nr 6/A/2013, poz. 80). W świetle tych orzeczeń, stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności określonej
regulacji z ustawą zasadniczą ze względu na jej niejednoznaczność czy nieprecyzyjność będzie uzasadnione wyłącznie wówczas,
gdy wątpliwości interpretacyjne mają charakter kwalifikowany, co ma miejsce, jeżeli: 1) rozstrzygnięcie omawianych wątpliwości
nie jest możliwe na podstawie reguł egzegezy tekstu prawnego przyjętych w kulturze prawnej, 2) zastosowanie wskazanych reguł
nie pozwala na wyeliminowanie rozważanych wątpliwości bez konieczności podejmowania przez organ władzy publicznej decyzji
w istocie arbitralnych (w tym wypadku możemy mieć do czynienia nie tylko z naruszeniem zasady poprawnej legislacji, lecz także
zasady podziału władzy, wyrażonej w art. 10 Konstytucji, skoro ostatecznie o treści obowiązujących uregulowań decydują tu
nie organy upoważnione do tworzenia prawa, ale organy powołane do jego stosowania) bądź 3) trudności w ich usunięciu, szczególnie
z punktu widzenia adresatów danej regulacji, okazują się rażąco nadmierne, czego nie można usprawiedliwić złożonością normowanej
materii.
Nie sposób przy tym in abstracto wyznaczyć granicę pomiędzy zwykłą i kwalifikowaną niejasnością stanu prawnego, tym bardziej, że w zależności od gałęzi prawa
i regulowanej materii przebiega ona w nieco inny sposób. Ogólnie ujmując, wątpliwości interpretacyjne mogą być tolerowane
w większym stopniu w prawie prywatnym (prawo cywilne, prawo rodzinne, prawo handlowe), a w mniejszym stopniu w prawie publicznym,
przy czym w tym ostatnim wypadku należy wyróżnić prawo administracyjne, prawo podatkowe i prawo karne, gdyż poziom wymaganej
precyzji powinien wzrastać w każdej z kolejno wymienionych dziedzin prawa. Okoliczność ta jest konsekwencją odmiennego zakresu
swobody interpretacyjnej w poszczególnych gałęziach prawa, wynikającego m.in. z różnego stopnia dopuszczalności posługiwania
się w ich ramach funkcjonalnymi regułami wykładni w celu rozstrzygnięcia rozważanych wątpliwości.
4.2. Przystępując do analizy kwestionowanych przepisów prawnych, Trybunał Konstytucyjny zauważył, że uczelnia publiczna może
pobierać opłaty za świadczone usługi edukacyjne w zakresie określonym w art. 99 ust. 1 p.s.w. Art. 99 ust. 2 stanowi przy
tym, że wysokość wskazanych opłat ustala rektor uczelni publicznej, z tym że opłaty, o których mowa w art. 99 ust. 1 pkt 1,
1a i 2 p.s.w., nie mogą przekraczać kosztów ponoszonych w zakresie niezbędnym do uruchomienia i prowadzenia w danej uczelni,
odpowiednio studiów lub studiów doktoranckich, o których mowa w art. 99 ust. 1 pkt 1 i 1a p.s.w., oraz zajęć na studiach i
studiach doktoranckich, o których mowa w art. 99 ust. 1 pkt 2 p.s.w., z uwzględnieniem kosztów przygotowania i wdrażania strategii
rozwoju uczelni, w szczególności rozwoju kadr naukowych i infrastruktury dydaktyczno-naukowej, w tym amortyzacji i remontów.
Zgodnie z art. 99 ust. 3 p.s.w., senat uczelni publicznej określa zasady pobierania opłat, wiążące rektora przy zawieraniu
umów ze studentem oraz tryb i warunki zwalniania – w całości lub części – z tych opłat studentów lub doktorantów, w szczególności
osiągających wybitne wyniki w nauce, a także tych, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji materialnej.
Art. 160 ust. 3 p.s.w. przewiduje, że warunki odpłatności za studia lub usługi edukacyjne, o których mowa w art. 99 ust. 1
p.s.w., określa umowa zawarta między uczelnią a studentem w formie pisemnej. Zgodnie przy tym z art. 99 ust. 2a p.s.w., informację
o wysokości opłat za usługi edukacyjne, o których mowa w art. 99 ust. 1, oraz wysokości kosztów ponoszonych w zakresie niezbędnym
do świadczenia tych usług uczelnia zamieszcza na swojej stronie internetowej.
Przedmiotem kontroli w niniejszej sprawie są jednak wyłącznie przepisy przewidujące pobieranie opłat za usługi edukacyjne
wymienione w art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b p.s.w. W tym kontekście należy od razu zauważyć, że podnoszone przez wnioskodawcę
wątpliwości dotyczące fakultatywnego lub obligatoryjnego charakteru wskazanych opłat wydają się bezzasadne. Trzeba mianowicie
przyjąć, że w art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b p.s.w. ustawodawca zawarł jedynie upoważnienie dla uczelni publicznych do pobierania
rozważanych opłat, natomiast w art. 170a p.s.w. przesądził, że uczelnie publiczne mają obowiązek skorzystać z tego upoważnienia.
Konieczność stosowania opłat, o których mowa w art. 99 ust. 1 pkt 1a p.s.w.:
1) w odniesieniu do drugiego kierunku wynika z art. 170a ust. 3-5 p.s.w., gdyż przepisy te – wskazując wyraźnie sytuacje,
w których ma miejsce zwolnienie z ponoszenia opłat za korzystanie z zajęć – przewidują implicite konieczność pobierania opłat w pozostałych sytuacjach,
2) w odniesieniu do kolejnego kierunku nie wynika wprost z p.s.w., jednak daje się wyprowadzić z całokształtu jej regulacji,
gdyż ustawodawca – odmiennie niż w wypadku studiów na drugim kierunku – nie wskazał sytuacji, w których miałoby nastąpić zwolnienie
z ponoszenia opłat za korzystanie z zajęć.
Podobnie, nie sposób zgodzić się z zarzutami wnioskodawcy dotyczącymi rzekomo pozornego ujęcia gwarancji bezpłatnych studiów:
1) w art. 170a ust. 1 i 2 p.s.w. wyraźnie wskazano, że prawo do studiowania bez wnoszenia opłat na pierwszym kierunku ograniczone
jest do zajęć odbywanych w ramach wyznaczonego limitu punktów ECTS, co oznacza, że w pozostałym zakresie mamy do czynienia
z odpłatnością,
2) prawo do studiowania bez wnoszenia opłat na drugim kierunku, przewidziane w art. 170a ust. 3 p.s.w., jest z kolei ograniczone
przez art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w., które zobowiązują studenta do wniesienia opłat w razie niespełnienia określonych w nich
warunków; należy przy tym zauważyć, że nawet w wypadku zrealizowania rozważanych wymogów prawo do bezpłatnego korzystania
z zajęć na drugim kierunku dotyczy tylko zajęć odbywanych w ramach określonego limitu punktów ECTS (art. art. 170a ust. 6
p.s.w.), co ponownie oznacza, że w pozostałym zakresie mamy do czynienia z odpłatnością.
Nie budzi jednak wątpliwości, że nakaz pobierania opłat, o których mowa w art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b p.s.w., nie został wyrażony
w p.s.w. w sposób komunikatywny. W celu uniknięcia niejasności ustawodawca powinien był – poza upoważnieniem do pobierania
opłat, zawartym w art. 99 ust. 1 p.s.w. – wyraźnie wskazać w kolejnym przepisie prawnym, które z tych opłat mają charakter
obligatoryjny.
4.3. Zgodnie z art. 99 ust. 1 pkt 1b p.s.w., uczelnia publiczna – w zakresie odnoszącym się do realizacji uprawnienia do studiowania
na pierwszym kierunku – może pobierać opłaty za świadczone usługi edukacyjne związane z kształceniem studentów na studiach
stacjonarnych, w wypadku korzystania z zajęć poza dodatkowym limitem punktów ECTS określonym w art. 170a ust. 2 p.s.w. Ustawa
rozróżnia dwa limity punktów ECTS, czyli punktów zdefiniowanych w europejskim systemie akumulacji i transferu punktów zaliczeniowych
jako miara średniego nakładu pracy osoby uczącej się, niezbędnego do uzyskania zakładanych efektów kształcenia (art. 2 ust.
1 pkt 18d p.s.w.):
1) limit podstawowy wyznaczony przez art. 170a ust. 1 w związku z art. 164a p.s.w.; zgodnie z art. 164a ust. 1 p.s.w., wynikającym
z planu studiów i programu kształcenia zajęciom zaliczonym przez studenta przypisuje się punkty ECTS, a – w świetle art. 164a
ust. 2 p.s.w. – w celu uzyskania dyplomu ukończenia studiów pierwszego stopnia student jest obowiązany uzyskać co najmniej
180 punktów ECTS, studiów drugiego stopnia – co najmniej 90 punktów ECTS, jednolitych studiów magisterskich – co najmniej
300 punktów ECTS w systemie studiów pięcioletnich oraz 360 punktów ECTS w systemie studiów sześcioletnich; minister właściwy
do spraw szkolnictwa wyższego może jednak określić, w drodze rozporządzenia, wyższą liczbę punktów ECTS konieczną do uzyskania
dyplomu ukończenia studiów, uwzględniając obszary kształcenia, kierunki studiów i poziomy kształcenia (art. 164a ust. 3 p.s.w.);
należy zatem przyjąć, że art. 164 ust. 2 p.s.w. wskazuje najmniejsze wartości podstawowego limitu punktów ECTS, które mogą
ulec zmianie w wyniku określenia przez ministra wyższego progu punktów ECTS koniecznego do uzyskania dyplomu ukończenia studiów
– taką interpretację potwierdził zresztą Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego,
2) limit dodatkowy wyznaczony przez art. 170a ust. 2 p.s.w.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, pewne wątpliwości dotyczą ustalania podstawowego limitu punktów ECTS na podstawie art.
164a ust. 2 p.s.w. Należy bowiem zauważyć, że określając liczbę tych punktów, konieczną do uzyskania dyplomu ukończenia studiów
na poszczególnych poziomach kształcenia, ustawodawca posługuje się każdorazowo wyrażeniem „co najmniej”, które w rozważanym
kontekście może być rozumiane na dwa sposoby:
1) jako doprecyzowanie, że jakkolwiek w celu ukończenia studiów student powinien uzyskać liczbę punktów ECTS odpowiadającą
minimum wskazanemu w ustawie, to dopuszczalne jest również uzyskanie przez niego większej liczby punktów ECTS; w takim wypadku
nie dochodziłoby do podwyższenia podstawowego limitu punktów ECTS, który wynosiłby dla studiów poszczególnych stopni równo:
180, 90, 300 i 360 punktów ECTS,
2) jako wskazanie, że uczelni przysługuje upoważnienie do określenia wyższej liczby punktów ECTS, niezbędnych do ukończenia
studiów, niż określona w ustawie lub – ewentualnie – w rozporządzeniu wydanym w oparciu o art. 164a ust. 3 p.s.w.; taką interpretację
zdaje się potwierdzać § 5 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 października 2011 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie kształcenia (Dz. U. z 2014 r. poz. 131; dalej: r.w.p.s.),
zgodnie z którym program studiów określa m.in. liczbę punktów ECTS konieczną dla uzyskania kwalifikacji odpowiadających poziomowi
studiów; zakładając, że uczelnia może zwiększyć liczbę punktów ECTS wymaganą do ukończenia studiów, trzeba zarazem przyjąć,
iż w razie skorzystania z tego uprawnienia dochodzi do podwyższenia podstawowego limitu punktów ECTS, który wynosiłby dla
studiów poszczególnych stopni więcej niż: 180, 90, 300 i 360 punktów ECTS; należy zgodzić się z poglądem wyrażonym w doktrynie,
zgodnie z którym: „Prawo uczelni do określenia większej liczby punktów ECTS koniecznej do ukończenia studiów na określonym
poziomie kształcenia modyfikuje (...) regułę określoną w art. 170a ust. 1 w zw. z art. 99 ust. 1 pkt 1b. Student nie powinien
płacić za zajęcia przekraczające wartości wskazane w [art. 164a – przypis TK] ust. 2, jeśli program studiów przewiduje je
na wyższym poziomie” (P. Orzeszko, [w:] Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, red. W. Sanetra, M. Wierzbowski, Warszawa 2013, s. 389).
Zważywszy, że zgodnie z art. 170a ust. 6 p.s.w. student drugiego kierunku, zwolniony z ponoszenia opłat, ma prawo do bezpłatnego
korzystania z zajęć, za które może uzyskać po raz drugi limit punktów ECTS, o których mowa w art. 164a p.s.w., należy stwierdzić,
że poczynione ustalenia dotyczące rozumienia podstawowego limitu punktów ECTS odnoszą się również do studiów na drugim kierunku.
4.4. Zgodnie z art. 99 ust. 1 pkt 1a p.s.w. uczelnia publiczna może pobierać opłaty za świadczone usługi edukacyjne związane
z kształceniem studentów na studiach stacjonarnych, jeżeli są to ich studia na drugim lub kolejnym kierunku studiów w formie
stacjonarnej, z zastrzeżeniem, że do wskazanych studentów studiów stacjonarnych nie zalicza się, w świetle art. 99 ust. 1a
p.s.w.:
1) studentów, którzy po ukończeniu studiów pierwszego stopnia kontynuują studia do uzyskania tytułu magistra lub równorzędnego,
2) studentów, o których mowa w art. 170a ust. 3 i 4 p.s.w.,
3) studentów studiujących na kierunkach związanych z dyscyplinami artystycznymi, wskazanych w rozporządzeniu ministra właściwego
do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, wydanym w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw szkolnictwa wyższego
(art. 170b p.s.w.).
Trybunał Konstytucyjny zauważył, że podstawowym zagadnieniem, które wymaga omówienia, jest sposób rozumienia „pierwszego kierunku”,
„drugiego kierunku” i „kolejnych kierunków” w odniesieniu do studiów stacjonarnych w uczelni publicznej. Mogłoby się wydawać,
że podstawą owego rozróżnienia jest wyłącznie liczba podjętych przez daną osobę – równocześnie albo sukcesywnie – kierunków
studiów w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 14 p.s.w., czyli wyodrębnionych części jednego lub kilku obszarów kształcenia, realizowanych
w uczelni w sposób określony przez program kształcenia; analiza ustawy prowadzi jednak do nieco odmiennych wniosków.
Zasadnicze znaczenie przy kwalifikowaniu określonych studiów jako pierwszego, drugiego lub kolejnych kierunków podjętych przez
danego studenta ma kwestia terminu rozpoczęcia poszczególnych studiów, a w razie jednoczesnego ich rozpoczęcia – decyzja zainteresowanej
osoby:
1) w wypadku rozpoczęcia studiów na jednym kierunku jest on z mocy prawa traktowany jako pierwszy kierunek, a w razie późniejszego
rozpoczęcia studiów na następnym kierunku jest on z mocy prawa traktowany jako drugi kierunek, przy czym każde studia rozpoczęte
jeszcze później traktowane są z mocy prawa jako kolejny kierunek (art. 170a ust. 3 p.s.w.),
2) w wypadku jednoczesnego rozpoczęcia studiów na dwóch kierunkach decyzja o zakwalifikowaniu danego kierunku jako pierwszego
lub drugiego należy do osoby studiującej (art. 99 ust. 1b p.s.w. wyraźnie przewiduje uprawnienie do wskazania, który kierunek
ma być uznany za drugi, co z konieczności przesądza o uznaniu równocześnie podjętego z nim kierunku za pierwszy); każde później
rozpoczęte studia traktowane są z mocy prawa jako kolejny kierunek,
3) w wypadku jednoczesnego rozpoczęcia studiów na trzech lub więcej kierunkach decyzja o zakwalifikowaniu danego kierunku
jako pierwszego, drugiego lub kolejnych należy do osoby studiującej (art. 99 ust. 1b p.s.w. przewiduje wprawdzie uprawnienie
do wskazania, który kierunek ma być uznany za drugi, ale upoważnienie do wskazania, który z pozostałych równocześnie podjętych
z nim kierunków należy uznać za pierwszy, a który za kolejny można wyprowadzić w drodze analogii); każde później rozpoczęte
studia traktowane są z mocy prawa jako kolejny kierunek,
4) w wypadku rozpoczęcia studiów na jednym kierunku jest on z mocy prawa traktowany jako pierwszy kierunek, z tym że w razie
późniejszego jednoczesnego rozpoczęcia studiów na jeszcze dwóch lub więcej kierunkach decyzja o zakwalifikowaniu ich – odpowiednio
– jako drugiego lub kolejnych kierunków należy do osoby studiującej (art. 99 ust. 1b p.s.w. nie reguluje wyłącznie sytuacji,
gdy student podejmuje studia równocześnie na pierwszym, drugim i – ewentualnie – kolejnych kierunkach, ale również sytuację,
gdy student po podjęciu studiów na pierwszym kierunku rozpoczyna następnie równocześnie studia na drugim i kolejnych kierunkach;
omawiany przepis wyraźnie przewiduje uprawnienie do wskazania, który kierunek ma być uznany za drugi, co z konieczności przesądza
wówczas o uznaniu równocześnie podjętego z nim kierunku za kolejny); każde studia rozpoczęte jeszcze później traktowane są
z mocy prawa jako kolejny kierunek.
Uwzględnienia wymagają jednak również konsekwencje, jakie pociąga za sobą nieukończenie studiów na pierwszym lub drugim kierunku,
co może być następstwem skreślenia z listy studentów albo zmiany kierunku studiów. Zgodnie z art. 190 ust. 1 p.s.w., kierownik
podstawowej jednostki organizacyjnej skreśla studenta z listy studentów w wypadku: niepodjęcia studiów, rezygnacji ze studiów,
niezłożenia w terminie pracy dyplomowej lub egzaminu dyplomowego oraz ukarania karą dyscyplinarną wydalenia z uczelni, natomiast
zgodnie z art. 190 ust. 2 p.s.w. może to uczynić w wypadku: stwierdzenia braku postępów w nauce, nieuzyskania zaliczenia semestru
lub roku w określonym terminie oraz niewniesienia opłat związanych z odbywaniem studiów. Z kolei art. 162 p.s.w. nakazuje
ministrowi właściwemu do spraw szkolnictwa wyższego określenie w drodze rozporządzenia warunków, jakim muszą odpowiadać postanowienia
regulaminu studiów w uczelniach, uwzględniając m.in.: tryb skreślania z listy studentów (pkt 4) oraz warunki wznawiania studiów
(pkt 5 lit. c) i zmiany kierunku (pkt 5 lit. d). Pojawiają się zatem następujące pytania:
1) czy po skreśleniu z listy studentów osoby studiującej na pierwszym kierunku lub na drugim kierunku możliwe jest:
a) ponowne podjęcie przez nią studiów na pierwszym lub na drugim kierunku, rozumiane jako powtórne rozpoczęcie studiów na
tym samym kierunku lub rozpoczęcie studiów na innym kierunku,
b) wznowienie przez nią studiów na pierwszym lub drugim kierunku, rozumiane jako kontynuacja studiów na tym samym kierunku,
2) czy po zmianie kierunku studiowanego jako pierwszy lub drugi kierunek, nowy kierunek nadal jest traktowany – odpowiednio
– jako pierwszy lub drugi.
W wypadku skreślenia z listy studentów osoby studiującej na pierwszym kierunku wydaje się, że może ona ponownie podjąć studia
na pierwszym kierunku (tj. powtórnie rozpocząć studia na tym samym kierunku albo rozpocząć studia na innym kierunku) lub wznowić
studia na pierwszym kierunku (tj. kontynuować studia na tym samym kierunku), z zachowaniem prawa do bezpłatnego korzystania
z zajęć w ramach podstawowego i dodatkowego limitu punktów ECTS, pomniejszonych o punkty ECTS wykorzystane na przerwanych
wcześniej studiach. Na tych samych zasadach dopuszczalna będzie również zmiana kierunku studiów, którą można sprowadzić do
rezygnacji z pierwotnego kierunku i podjęcia następnego kierunku. Przedstawione rozwiązanie znajduje oparcie w art. 170a ust.
1 i 2 p.s.w., zgodnie z którymi uprawnienie do bezpłatnego korzystania z zajęć na pierwszym kierunku wiąże się z podstawowym
i dodatkowym limitem punktów ECTS, a nie z liczbą kierunków, na których to uprawnienie jest realizowane, z zastrzeżeniem sytuacji
równoczesnego studiowania na kilku kierunkach. Taką interpretację zdaje się potwierdzać Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
W odniesieniu do regulacji dotyczącej studiów stacjonarnych w uczelni publicznej na pierwszym kierunku powstaje, zdaniem Trybunału
Konstytucyjnego, kilka poważnych wątpliwości, niedostrzeżonych przez ustawodawcę:
1) nie jest jasne, w jaki sposób rozliczyć odpłatność za zajęcia w sytuacji, gdy liczba punktów ECTS, pozostała określonemu
studentowi do wykorzystania, pokrywa jedynie częściowo liczbę punktów ECTS przypisanych do zajęć, z których zamierza on skorzystać,
2) nie wiadomo, czy interpretacja p.s.w., przedstawiona przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, zgodnie z którą – w ramach
uprawnienia do studiowania na pierwszym kierunku – ponowne podjęcie studiów oraz zmiana kierunku studiów są dopuszczalne,
nie prowadzi niekiedy do wypaczenia sensu rozpatrywanej regulacji, skoro taka możliwość musiałaby istnieć nawet wówczas, gdy
studentowi pozostało do wykorzystania zaledwie kilka punktów ECTS; w rozważanym kontekście istotne jest również, czy w takim
wypadku pozostałe do wykorzystania punkty ECTS mają pochodzić jedynie z puli podstawowej czy też mogą pochodzić również z
puli dodatkowej,
3) trudno przesądzić, czy w razie, gdy student – w ramach uprawnienia do studiowania na pierwszym kierunku – ponownie podejmie
studia lub zmieni kierunek studiów, a następnie wyczerpie podstawowy i dodatkowy limit punktów ECTS, pomniejszony o punkty
ECTS wykorzystane na przerwanych wcześniej studiach, może wnioskować o zakwalifikowanie pozostałej części studiów jako warunkowo
bezpłatnego drugiego kierunku,
4) żaden przepis p.s.w. nie wskazuje, w jaki sposób rozliczyć limit podstawowych i dodatkowych punktów ECTS w sytuacji, gdy
student – w ramach uprawnienia do studiowania na pierwszym kierunku – ponownie podejmuje studia lub zmienia kierunek studiów,
a podstawowy limit punktów ECTS przypisany do pierwotnego i następnego kierunku są różne.
W wypadku skreślenia z listy studentów osoby studiującej na drugim kierunku, wydaje się, że nie może ona ponownie podjąć studiów
na drugim kierunku (tj. powtórnie rozpocząć studiów na tym samym kierunku albo rozpocząć studiów na innym kierunku), chociaż
jest uprawniona wznowić studia na drugim kierunku (tj. kontynuować studia na tym samym kierunku) z zachowaniem prawa do warunkowo
bezpłatnego korzystania z zajęć w ramach podstawowego limitu punktów ECTS, pomniejszonego o punkty ECTS wykorzystane na przerwanych
wcześniej studiach. Przedstawione rozwiązanie znajduje oparcie w art. 170a ust. 3 i 7 p.s.w., zgodnie z którymi uprawnienie
do warunkowo bezpłatnego podjęcia studiów na drugim kierunku studiów stacjonarnych w uczelni publicznej jest jednorazowe.
Taką interpretację zdaje się potwierdzać Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W świetle poczynionych ustaleń niemożliwa
wydaje się również zmiana drugiego kierunku w tym znaczeniu, że studia na zmienionym kierunku nie będą już traktowane jako
drugi kierunek (warunkowo bezpłatny), lecz jako kolejny kierunek (odpłatny). Zmianę kierunku studiów można bowiem sprowadzić
– jak już wspomniano – do rezygnacji z dotychczasowego kierunku i do podjęcia nowego kierunku.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, powstaje w tym wypadku wątpliwość, czy w sytuacji, gdy osoba, która równocześnie albo sukcesywnie
rozpoczęła studia na dwóch albo więcej kierunkach, może skorzystać – w ramach uprawnienia do studiowania na pierwszym kierunku
– z prawa do ponownego podjęcia studiów lub do zmiany kierunku studiów w ten sposób, że realizowane przez nią studia na drugim
lub kolejnym kierunku – na jej wniosek – zostaną od pewnego momentu uznane za studia na pierwszym kierunku, co oznaczałoby
możliwość uczestniczenia w ich toku w bezpłatnych zajęciach w ramach podstawowego i dodatkowego limitu punktów ECTS, pomniejszonego
o punkty ECTS wykorzystane na przerwanych wcześniej pierwotnych studiach na pierwszym kierunku.
Ze względu na brak regulacji jednoznacznie ustalającej relacje pomiędzy pierwszym, drugim i kolejnym kierunkiem oraz studiowanymi
w ich ramach kierunkami studiów w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 14 p.s.w., można jedynie stwierdzić, że analiza przepisów ustawy
zdaje się prowadzić do wniosku, iż w odniesieniu do uczelni publicznych:
1) przez pierwszy kierunek studiów stacjonarnych należy rozumieć uprawnienie do bezpłatnego korzystania z zajęć w zakresie
wyznaczonym przez art. 170a ust. 1 i 2 p.s.w., które to uprawnienie może zostać zrealizowane w toku studiów na więcej niż
jednym kierunku studiów w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 14 p.s.w.,
2) przez drugi kierunek studiów stacjonarnych należy rozumieć uprawnienie do warunkowo bezpłatnego korzystania z zajęć w zakresie
wyznaczonym przez art. 170a ust. 3-6 p.s.w., równolegle ze studiowaniem na pierwszym kierunku lub po jego ukończeniu (ewentualnie,
również po wygaśnięciu prawa do studiowania na pierwszym kierunku, bez jego ukończenia), które to uprawnienie może zostać
zrealizowane jedynie w toku studiów na tym samym kierunku studiów w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 14 p.s.w.,
3) przez kolejne kierunki studiów stacjonarnych należy rozumieć uprawnienia do odpłatnego korzystania z zajęć, równolegle
ze studiowaniem na drugim kierunku lub po jego ukończeniu (ewentualnie, również po wygaśnięciu prawa do studiowania na drugim
kierunku, bez jego ukończenia),
z zastrzeżeniem, że nabycie wymienionych uprawnień wiąże się ze spełnieniem warunków rekrutacji w uczelniach publicznych (art.
169 p.s.w.).
4.5. Trybunał Konstytucyjny zauważył w dalszej kolejności, że poważne wątpliwości dotyczą pomniejszania podstawowego i dodatkowego
limitu punktów ECTS na pierwszym kierunku oraz podstawowego limitu punktów ECTS na drugim kierunku o punkty ECTS przepisane
na określonym kierunku studiów w ramach systemu przenoszenia osiągnięć. W świetle art. 165 ust. 1 i 2 p.s.w., regulamin studiów
powinien uwzględniać przenoszenie i uznawanie zajęć zaliczonych przez studenta w jednostce organizacyjnej uczelni macierzystej
lub w innej uczelni, w tym zagranicznej, zgodnie z zasadami systemu przenoszenia osiągnięć, a studentowi przenoszącemu zajęcia
zaliczone w uczelni innej niż macierzysta, w tym zagranicznej, z przypisanymi punktami ECTS, zajęcia te zalicza się do osiągnięć
wyrażonych w punktach ECTS w uczelni macierzystej. Warunki i tryb przenoszenia zajęć zaliczonych przez studenta określa, w
drodze rozporządzenia, minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego, mając na uwadze konieczność zapewnienia kontynuacji
kształcenia, przyjmując minimalną liczbę 30 punktów ECTS wymaganą do zaliczenia semestru (art. 165 ust. 3 p.s.w.). W tym zakresie
obowiązuje rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 14 września 2011 r. w sprawie warunków i trybu przenoszenia zajęć zaliczonych przez studenta (Dz. U. Nr 201, poz. 1187).
Podkreślenia wymaga w tym kontekście okoliczność, że zgodnie z art. 170a ust. 1 i 2 p.s.w. osobie studiującej na pierwszym
kierunku przysługuje prawo bez wnoszenia opłat do korzystania z zajęć, za które można uzyskać podstawowy i dodatkowy limit
punktów ECTS, a zgodnie z art. 170a ust. 6 p.s.w. osobie studiującej na drugim kierunku przysługuje prawo bez wnoszenia opłat
do korzystania z zajęć, za które może uzyskać po raz drugi podstawowy limit punktów ECTS. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego,
analiza rozważanych regulacji prowadzi do wniosku, że punkty ECTS uwzględniane w ramach systemu przenoszenia osiągnięć – wbrew
stanowisku Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego – jedynie niekiedy mogą umniejszać limit punktów ECTS pozostający do dyspozycji
studenta w ramach uprawnienia do studiowania na pierwszym albo na drugim kierunku.
Nie ma przeszkód, a wręcz wydaje się zgodne z intencjami ustawodawcy, by punkty ECTS uzyskane przez studenta w innej jednostce
organizacyjnej uczelni macierzystej lub w innej uczelni, w tym zagranicznej, na pierwszym, drugim albo kolejnym kierunku,
zostały uwzględnione w odniesieniu do uprawnienia do studiowania na tym właśnie kierunku. Trudno byłoby bowiem wskazać argumenty
przemawiające za ich pominięciem, skoro student w części realizuje odpowiedni plan studiów i program kształcenia właściwy
dla studiowanego kierunku w innej jednostce organizacyjnej uczelni macierzystej lub w innej uczelni, w tym zagranicznej. W
ostatnim wypadku warto zauważyć, że możliwość uczestniczenia w zajęciach organizowanych przez uczelnie zagraniczne opiera
się najczęściej na zasadzie wzajemnego świadczenia usług edukacyjnych przez Polskę i państwa współpracujące w zakresie wymiany
studentów.
Nie jest natomiast uzasadnione, by punkty ECTS uzyskane przez studenta – odpowiednio – na pierwszym, na drugim albo na kolejnym
kierunku zostały uwzględnione w odniesieniu do uprawnienia do studiowania na innym niż ten kierunku. Nie sposób bowiem założyć,
że np. bezpłatne skorzystanie z zajęć na pierwszym kierunku, odbytych w ramach limitu podstawowego lub dodatkowego punktów
ECTS, uznanych przez przepisanie na innym kierunku, skutkowałoby: 1) umniejszeniem podstawowego limitu punktów ECTS na drugim
kierunku (gdy student uzyskał zwolnienie z opłat na tym kierunku, a nie wykorzystał jeszcze przysługującego mu limitu punktów)
czy też 2) koniecznością uiszczenia opłat za zajęcia na drugim kierunku (gdy student nie uzyskał zwolnienia z tych opłat albo
wykorzystał już przysługujący mu limit punktów) albo na kolejnym kierunku, gdyż w wypadku uznania na innym kierunku zajęć
zaliczonych na pierwszym kierunku nie mamy do czynienia ze skorzystaniem z tych zajęć na innym kierunku. Tym bardziej nie
sposób byłoby zaakceptować takie konsekwencje, gdyby zajęcia na pierwszym kierunku, uznane przez przepisanie na innym kierunku,
zostały odbyte na zasadzie odpłatności (gdy student wykorzystał już przysługujący mu podstawowy i dodatkowy limit punktów
ECTS), ponieważ prowadziłoby to do umniejszenia bezpłatnego limitu punktów ECTS na drugim kierunku o punkty ECTS uzyskane
odpłatnie, względnie do uiszczenia podwójnej opłaty za zajęcia zrealizowane jednokrotnie.
W odniesieniu do limitów punktów ECTS konieczne jest ustosunkowanie się do jeszcze jednej wątpliwości. Zdaniem Ministra Nauki
i Szkolnictwa Wyższego, zajęcia odbyte na studiach stacjonarnych poza podstawowym i dodatkowym limitem punktów ECTS, za które
uczelnia pobiera opłaty na pierwszym kierunku, oraz zajęcia odbyte na studiach stacjonarnych poza podstawowym limitem punktów
ECTS, za które uczelnia pobiera opłaty na drugim kierunku, mogą być kwalifikowane zarówno jako zajęcia wynikające z planu
studiów i programu kształcenia, jak i jako zajęcia dodatkowe. Stanowisko to nie wydaje się uzasadnione z kilku względów, m.in.
z tej przyczyny, że nie sposób przyjąć, by w ramach studiów na określonym poziomie kształcenia student mógł uczestniczyć w
zajęciach nieujętych w ich planie. Poza tym punkty ECTS przypisuje się zajęciom zaliczonym przez studenta, wynikającym z planu
studiów i programu kształcenia (art. 164a ust. 1 p.s.w.), a podstawą – w tym wypadku fakultatywnego – pobierania opłat za
zajęcia nieobjęte planem studiów jest art. 99 ust. 1 pkt 4 p.s.w., a nie art. 99 ust. 1 pkt 1a lub 1b p.s.w., dotyczące kształcenia
studentów na studiach stacjonarnych, jeżeli są to ich studia na drugim lub kolejnym kierunku studiów w formie stacjonarnej,
oraz kształcenia studentów na studiach stacjonarnych, w wypadku korzystania z zajęć poza dodatkowym limitem punktów ECTS,
określonym w art. 170a ust. 2 p.s.w. Tym samym – z założenia odpłatne – zajęcia odbyte poza podstawowym i dodatkowym limitem
punktów ECTS na pierwszym kierunku, o których mowa w art. 170a ust. 1 i 2 p.s.w., oraz zajęcia odbyte poza podstawowym limitem
punktów ECTS na drugim kierunku, o których mowa w art. 170a ust. 6 p.s.w., muszą być zajęciami przewidzianymi w planie studiów
i programie kształcenia. Na marginesie warto jeszcze zauważyć, że poczynione uwagi nie stoją na przeszkodzie, by uczelnia
publiczna dopuściła możliwość skorzystania z zajęć nieobjętych planem studiów w ramach dodatkowego limitu punktów ECTS (w
zakresie limitu podstawowego – zarówno w odniesieniu do studiów na pierwszym kierunku, jak i w odniesieniu do studiów na drugim
kierunku – takie rozwiązanie nie jest dopuszczalne, skoro uzyskanie punktów ECTS odpowiadających temu limitowi stanowi warunek
ukończenia studiów, a w rezultacie zajęcia zrealizowane w ramach wskazanego limitu muszą wynikać z planu studiów i programu
kształcenia).
4.6. Wyjątkowo nieprecyzyjnie uregulowane zostało zagadnienie uzyskania zwolnienia z opłat za studiowanie na drugim kierunku.
Zgodnie z art. 170a ust. 3 p.s.w., student lub absolwent pierwszego kierunku studiów stacjonarnych w uczelni publicznej ma
prawo podjąć studia na drugim kierunku studiów stacjonarnych w uczelni publicznej bez wnoszenia opłat, przy czym – jak stanowi
art. 170a ust. 5 p.s.w. – osoba, która na pierwszym roku studiów na drugim kierunku nie spełniła kryteriów, o których mowa
w art. 181 ust. 1 p.s.w., obowiązana jest wnieść opłaty za ten rok. Do kontynuowania studiów bez wnoszenia opłat w kolejnym
roku studiów na drugim kierunku ma prawo – w świetle art. 170a ust. 4 p.s.w. – student, który w poprzednim roku studiów spełnił
kryteria, o których mowa w art. 181 ust. 1 p.s.w., z uwzględnieniem art. 174 ust. 4 p.s.w. W razie podjęcia studiów równocześnie
na kilku kierunkach pobiera się opłaty za drugi wskazany przez studenta kierunek studiów, jeżeli nie posiada on uprawnień
do korzystania z zajęć bez wnoszenia opłat, o których mowa w art. 170a ust. 3 i 4 p.s.w. (art. 99 ust. 1b p.s.w.).
Art. 181 ust. 1 p.s.w. stanowi, że stypendium rektora dla najlepszych studentów może otrzymywać student, który uzyskał za
rok studiów wysoką średnią ocen lub posiada osiągnięcia naukowe, artystyczne lub wysokie wyniki sportowe we współzawodnictwie
międzynarodowym lub krajowym, natomiast art. 174 ust. 4 p.s.w. przewiduje, iż środki z dotacji, o których mowa w art. 94 ust.
1 pkt 7 i ust. 4 p.s.w., przeznaczone na stypendia rektora dla najlepszych studentów przyznawane w liczbie nie większej niż
10% liczby studentów każdego kierunku studiów prowadzonego w uczelni stanowią nie więcej niż 40% środków przeznaczonych łącznie
na stypendia rektora dla najlepszych studentów, stypendia socjalne oraz zapomogi.
Odnosząc się najpierw do wątpliwości zgłoszonych przez wnioskodawcę, Trybunał Konstytucyjny zauważył, że:
1) rozdzielenie art. 99 ust. 1b oraz art. 170a ust. 3-5 p.s.w. było legislacyjnie nieuzasadnione, gdyż wszystkie przywołane
przepisy prawne regulują zagadnienie pobierania i zwalniania z opłat za kierunki studiów inne niż pierwszy kierunek; odesłanie
do art. 170a ust. 3 i 4 p.s.w., zawarte w art. 99 ust. 1b p.s.w., można teoretycznie – jak chce tego wnioskodawca – uznać
za niejasne, gdyż art. 99 ust. 1b p.s.w. dotyczy sytuacji, w której studia na drugim kierunku podejmowane są równocześnie
ze studiami na pierwszym kierunku lub też po rozpoczęciu studiów na pierwszym kierunku, ale równocześnie ze studiami na kolejnym
kierunku, natomiast art. 170a ust. 3 i 4 p.s.w. dotyczą jedynie sytuacji, w której w trakcie lub po ukończeniu studiów na
pierwszym kierunku student podejmuje studia na drugim kierunku, a w konsekwencji – przy literalnym odczytaniu rozważanego
odesłania – należałoby przyjąć, że osobie, która jednocześnie podjęła studia na pierwszym i drugim kierunku, nigdy nie przysługuje
zwolnienie z opłat na drugim kierunku; zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, należy jednak założyć, że odesłanie w art. 99 ust.
1b p.s.w. do art. 170a ust. 3 i 4 p.s.w. odnosi się tylko do zasad uzyskiwania zwolnienia z opłat za korzystanie z zajęć na
drugim kierunku, a nie relacji czasowej zachodzącej pomiędzy podjęciem studiów na pierwszym i drugim kierunku; trudno byłoby
zresztą założyć, że student nie ma prawa do zwolnienia z opłat na drugim kierunku, gdy studia na drugim kierunku rozpoczął
równocześnie ze studiami na pierwszym kierunku (sytuacja regulowana przez art. 99 ust. 1b p.s.w., do której nie odnoszą się
wprost art. 170a ust. 3 i 4 p.s.w.), chociaż ma takie prawo, gdy studia na drugim kierunku rozpoczął po podjęciu studiów na
pierwszym kierunku, ale równocześnie ze studiami na kolejnym kierunku (sytuacja regulowana przez art. 99 ust. 1b p.s.w., do
której odnoszą się wprost również art. 170a ust. 3 i 4 p.s.w.),
2) w opinii wnioskodawcy, art. 181 ust. 1 p.s.w. wskazuje jedynie ogólnie kryteria decydujące o otrzymaniu stypendium rektora
dla najlepszych studentów, rozstrzygające również o uzyskaniu zwolnienia z opłat na drugim kierunku, a ich skonkretyzowanie
następuje dopiero w akcie wewnętrznym uczelni, jakim jest regulamin ustalania wysokości, przyznawania i wypłacania świadczeń
pomocy materialnej dla studentów (art. 186 p.s.w.), przy czym w celu uzyskania zwolnienia z opłat na drugim kierunku student
musi dodatkowo znaleźć się w grupie nie więcej niż 10% osób spełniających wskazane kryteria w najwyższym stopniu (art. 174
ust. 4 p.s.w.), co oznacza, że sytuacja prawna takiego studenta nie zależy wyłącznie od jego osiągnięć, ale również od wyników
innych studentów; zdaniem Trybunału Konstytucyjnego – pomijając na razie liczne wątpliwości interpretacyjne, w świetle których
zastrzeżenia wnioskodawcy mogą okazać się bezzasadne z zupełnie innych względów – jeżeli ustawodawca, wprowadzając zasadę
odpłatności za drugi kierunek studiów, potraktował zwolnienie z ponoszenia opłat jedynie jako rodzaj nagrody, z założenia
przyznawanej najlepszym studentom, to rozważaną regulację należałoby uznać za konsekwentną: osoba studiująca na drugim kierunku
powinna bowiem mieć świadomość, że korzystanie z zajęć na tym kierunku następuje na zasadach odpłatności, a jedynie wyjątkowo
– w razie uzyskania określonych osiągnięć, odpowiednio wysokich w zestawieniu z większością studentów – możliwe jest przyznanie
jej zwolnienia z opłat.
Poza zastrzeżeniami zgłoszonymi przez wnioskodawcę, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że w kontekście regulacji dotyczącej
zwalniania z opłat za studia na drugim kierunku poważne wątpliwości budzi przynajmniej kilka zagadnień.
Po pierwsze, uzyskanie zwolnienia z opłaty za pierwszy rok studiów na drugim kierunku (art. 170a ust. 3 i 5 p.s.w.) oraz za
kolejne lata studiów na tym kierunku (art. 170a ust. 4 p.s.w.) zależy – jak wskazał Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego
– od spełnienia kryteriów, o których mowa w art. 181 ust. 1 p.s.w., a nie od otrzymania stypendium rektora dla najlepszych
studentów. Poza brzmieniem omawianych regulacji, wskazane rozwiązanie znajduje uzasadnienie w treści art. 184 ust. 4 p.s.w.,
zgodnie z którym student studiujący równocześnie na kilku kierunkach studiów może otrzymywać stypendium socjalne, stypendium
specjalne dla osób niepełnosprawnych, zapomogę, stypendium rektora dla najlepszych studentów i stypendium ministra za wybitne
osiągnięcia tylko na jednym, wskazanym przez studenta kierunku studiów, i w treści art. 184 ust. 5 p.s.w., stanowiącego, że
studentowi, który po ukończeniu jednego kierunku studiów kontynuuje naukę na drugim kierunku studiów, nie przysługują świadczenia,
o których mowa w art. 173 p.s.w., w tym stypendium rektora dla najlepszych studentów, chyba że kontynuuje on studia po ukończeniu
studiów pierwszego stopnia w celu uzyskania tytułu zawodowego magistra lub równorzędnego, jednakże nie dłużej niż przez okres
trzech lat. Z przywołanych przepisów wynika, że osoba studiująca na drugim kierunku studiów posiada ograniczone prawo do uzyskania
na tym kierunku stypendium rektora dla najlepszych studentów albo w ogóle nie posiada takiego prawa.
Należy jednak zauważyć, że zawarte w art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w. odesłanie do art. 181 ust. 1 p.s.w. nie jest jasne, gdyż
nie wiadomo, czy spełnienie kryteriów, o których mowa w art. 181 ust. 1 p.s.w., polega na:
1) zrealizowaniu warunków otrzymania stypendium rektora dla najlepszych studentów, tj. wystąpieniu sytuacji, w której gdyby
student drugiego kierunku wystąpił o rozważane stypendium, a nie miały miejsca ograniczenia wynikające z art. 184 ust. 4 i
5 p.s.w., to owo stypendium zostałoby mu przyznane (za takim rozwiązaniem opowiadają się uczestnicy postępowania oraz Minister
Nauki i Szkolnictwa Wyższego),
2) uzyskaniu wysokiej średniej ocen lub posiadaniu osiągnięć naukowych, artystycznych bądź wysokich wyników sportowych we
współzawodnictwie międzynarodowym lub krajowym, bez powiązania z kwestią możliwości otrzymania stypendium rektora dla najlepszych
studentów.
Po drugie, zgodnie z art. 186 p.s.w. szczegółowy regulamin ustalania wysokości, przyznawania i wypłacania świadczeń pomocy
materialnej dla studentów (m.in. stypendium rektora dla najlepszych studentów), w tym szczegółowe kryteria i tryb udzielania
świadczeń pomocy materialnej, ustala rektor w porozumieniu z uczelnianym organem samorządu studenckiego, z zastrzeżeniem nowo
utworzonych uczelni, w których omawiany regulamin ustala na okres roku rektor. Poważne wątpliwości w tym kontekście budzi
kwestia, czy dla ustalenia studentów, którym przysługuje zwolnienie z opłat za drugi kierunek, jakiekolwiek znaczenie może
mieć art. 186 p.s.w. oraz wydany na jego podstawie regulamin. Przeciwko takiemu rozwiązaniu przemawia kilka argumentów. Przede
wszystkim omawiany regulamin określa wyłącznie szczegółowe kryteria i tryb przyznawania świadczeń pomocy materialnej, do których
zwolnienie z opłat za drugi kierunek bezspornie nie należy (art. 173 p.s.w.). Poza tym zwolnienie z opłat za drugi kierunek
powiązane zostało ze spełnieniem kryteriów wskazanych w art. 181 ust. 1 p.s.w., jednak nie z otrzymaniem stypendium rektora
dla najlepszych studentów, a w konsekwencji student drugiego kierunku – niezależnie nawet od ograniczeń wynikających z art.
184 ust. 4 i 5 p.s.w. – nie musi w celu uzyskania zwolnienia z opłat wystąpić o to stypendium. Trzeba również zauważyć, że
art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w. odsyłają do art. 181 ust. 1 p.s.w., a nie do art. 186 p.s.w. tudzież przewidzianego w nim regulaminu.
Po trzecie, ustawodawca nie uregulował jednoznacznie trybu ustalania studentów uprawnionych do zwolnienia z opłat za drugi
kierunek. Przypomnijmy, że zgodnie z art. 99 ust. 3 p.s.w. zasady pobierania opłat, wiążące rektora przy zawieraniu umów ze
studentem, oraz tryb i warunki zwalniania – w całości lub części – z tych opłat studentów lub doktorantów, w szczególności
osiągających wybitne wyniki w nauce, a także tych, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji materialnej, określa senat uczelni
publicznej, natomiast zgodnie z art. 186 p.s.w. szczegółowy regulamin ustalania wysokości, przyznawania i wypłacania świadczeń
pomocy materialnej dla studentów (m.in. stypendiów rektora dla najlepszych studentów) ustala rektor, co do zasady w porozumieniu
z uczelnianym organem samorządu studenckiego. Nie jest zatem jasne, w jaki sposób rozgraniczyć w tym względzie kompetencje
senatu i rektora – można tu wskazać co najmniej kilka rozwiązań. Art. 186 w związku z art. 181 ust. 1 i art. 170a ust. 3-5
p.s.w.:
1) wyłącza kompetencje senatu, przewidziane w art. 99 ust. 3 p.s.w., w odniesieniu do zagadnienia zwolnienia z opłat za drugi
kierunek w całości; oznaczałoby to, że zwolnienie z opłat za drugi kierunek następuje jedynie w wypadkach wskazanych w ustawie,
tj. w art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w., gdyż kompetencja do wprowadzenia innych zwolnień przysługuje senatowi jedynie w oparciu
o nieznajdujący w tej sytuacji zastosowania art. 99 ust. 3 p.s.w., przy czym konkretyzacja kryteriów wymienionych w art. 181
ust. 1 p.s.w. oraz ustalenie odpowiedniego trybu – na potrzeby określenia warunków uprawniających do uzyskania stypendium
rektora dla najlepszych studentów oraz na potrzeby określenia warunków uzyskania ustawowego zwolnienia z opłat za drugi kierunek
studiów – z konieczności muszą zostać dokonane w regulaminie, o którym mowa w art. 186 p.s.w.,
2) wyłącza kompetencje senatu, przewidziane w art. 99 ust. 3 p.s.w., w odniesieniu do zagadnienia zwolnienia z opłat za drugi
kierunek jedynie w zakresie dotyczącym sprecyzowania warunków tego zwolnienia określonych w art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w.; oznaczałoby
to, że zwolnienie z opłat za drugi kierunek może nastąpić również w wypadkach nieprzewidzianych w ustawie, tj. w art. 170a
ust. 4 i 5 p.s.w., gdyż w tej części senat zachowuje kompetencję do wprowadzenia innych zwolnień na podstawie art. 99 ust.
3 p.s.w., przy czym konkretyzacja kryteriów wymienionych w art. 181 ust. 1 p.s.w. oraz ustalenie odpowiedniego trybu – na
potrzeby określenia warunków uprawniających do uzyskania stypendium rektora dla najlepszych studentów oraz na potrzeby określenia
warunków uzyskania ustawowego zwolnienia z opłat za drugi kierunek studiów – z konieczności muszą zostać dokonane w regulaminie,
o którym mowa w art. 186 p.s.w.,
3) wyłącza kompetencje senatu, przewidziane w art. 99 ust. 3 p.s.w., w odniesieniu do zagadnienia zwolnienia z opłat za drugi
kierunek jedynie w zakresie dotyczącym wprowadzenia innych zwolnień niż określone w art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w.; oznaczałoby
to, że zwolnienie z opłat za drugi kierunek następuje tylko w wypadkach wskazanych w ustawie, tj. w art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w.,
gdyż kompetencja do wprowadzenia dodatkowych zwolnień przysługuje senatowi wyłącznie w oparciu o nieznajdujący w tym zakresie
zastosowania art. 99 ust. 3 p.s.w., przy czym konkretyzacja kryteriów wymienionych w art. 181 ust. 1 p.s.w. oraz ustalenie
odpowiedniego trybu następuje: w regulaminie, o którym mowa w art. 186 p.s.w. (na potrzeby określenia warunków uprawniających
do uzyskania stypendium rektora dla najlepszych studentów), oraz w uchwale, o której mowa w art. 99 ust. 3 p.s.w. (na potrzeby
określenia warunków ustawowego uzyskania zwolnienia z opłat za drugi kierunek studiów), z zastrzeżeniem, że w rozważanej uchwale
senat:
a) uwzględnia – przez odesłanie – kryteria uszczegółowione w regulaminie, o którym mowa w art. 186 p.s.w., oraz samodzielnie
ustanawia odpowiedni tryb,
b) samodzielnie uszczegółowia kryteria wskazane w art. 181 ust. 1 p.s.w. oraz ustanawia odpowiedni tryb,
3) nie wyłącza kompetencji senatu, przewidzianych w art. 99 ust. 3 p.s.w., w odniesieniu do zagadnienia zwolnienia z opłat
za drugi kierunek; oznaczałoby to, że zwolnienie z opłat za drugi kierunek może nastąpić również w wypadkach nieprzewidzianych
w ustawie, tj. w art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w., gdyż senat zachowuje kompetencję do wprowadzenia innych zwolnień na podstawie
art. 99 ust. 3 p.s.w., przy czym konkretyzacja kryteriów wymienionych w art. 181 ust. 1 p.s.w. oraz ustalenie odpowiedniego
trybu następuje: w regulaminie, o którym mowa w art. 186 p.s.w. (na potrzeby określenia warunków uprawniających do uzyskania
stypendium rektora dla najlepszych studentów), oraz w uchwale, o której mowa w art. 99 ust. 3 p.s.w. (na potrzeby określenia
warunków ustawowego uzyskania zwolnienia z opłat za drugi kierunek studiów), z zastrzeżeniem, że w rozważanej uchwale senat:
a) uwzględnia – przez odesłanie – kryteria uszczegółowione w regulaminie, o którym mowa w art. 186 p.s.w., oraz samodzielnie
ustanawia odpowiedni tryb,
b) samodzielnie uszczegółowia kryteria wskazane w art. 181 ust. 1 p.s.w. oraz ustanawia odpowiedni tryb.
W tym kontekście należy zauważyć, że przyznawanie nagród – inaczej niż ustalanie zasad ponoszenia opłat – nie wymaga wprowadzenia
szczególnych gwarancji dotyczących momentu ustanowienia odpowiednich unormowań czy też niezmienności tych ostatnich w pewnym
okresie. P.s.w. nie obliguje do wydania regulaminu, o którym mowa w art. 186 p.s.w., lub dokonywania w nim zmian na tyle wcześnie,
by osoby podejmujące studia na drugim kierunku mogły zapoznać się z wymogami, które następnie musiałyby spełnić (por. odmienne
rozwiązanie przewidziane w art. 161 p.s.w., dotyczącym uchwalania, wejścia w życie i zmian regulaminu studiów). Poza tym powołana
ustawa nie zapewnia, że regulamin nie ulegnie zmianie w toku trwania studiów podjętych na drugim kierunku przez daną osobę
lub przynajmniej, że wprowadzone w nim zmiany, w szczególności mające charakter niekorzystny, nie będą miały wpływu na sytuację
studenta, który podjął już studia na drugim kierunku. Nie sposób przy tym założyć, że w praktyce rozważany regulamin nie będzie
nigdy modyfikowany; wręcz przeciwnie trzeba przyjąć, iż w zależności od okoliczności, w tym posiadanych funduszy, uczelnie
będą zapewne niejednokrotnie go zmieniać, w tym również w zakresie dotyczącym stypendium rektora dla najlepszych studentów.
Prowadzi to do wniosku, że ustalanie osób studiujących na drugim kierunku, uzyskujących zwolnienie z ponoszenia opłat, w oparciu
o regulamin, o którym mowa w art. 186 p.s.w., pozostaje w sprzeczności z koniecznością zapewnienia stabilizacji sytuacji prawnej
osobom, które podjęły już studia na drugim kierunku. Nie ulega wątpliwości, że większe gwarancje w tym względzie zapewni określenie
kryteriów i trybu wyłaniania studentów drugiego kierunku uprawnionych do zwolnienia z opłat w uchwale senatu, podjętej na
podstawie art. 99 ust. 3 p.s.w.
Podsumowując dotychczasowe rozważania i przyjmując, że w sytuacji niejasności trzeba wybrać taki kierunek wykładni przepisów
prawnych, który pozwala na spójne wyinterpretowanie określonej instytucji (systemowe reguły wykładni w aspekcie poziomym),
w najmniejszym stopniu ogranicza prawa i wolności konstytucyjne, w tym wypadku prawo do bezpłatnej nauki (systemowe reguły
wykładni w aspekcie pionowym) oraz w najwyższym stopniu uwzględnia wartości chronione przez prawodawcę (funkcjonalne reguły
wykładni), należałoby uznać, że:
1) spełnienie kryteriów, o których mowa w art. 181 ust. 1 p.s.w., w kontekście ustawowego zwolnienia z opłat za drugi kierunek
studiów polega na uzyskaniu wysokiej średniej ocen lub posiadaniu osiągnięć naukowych, artystycznych bądź wysokich wyników
sportowych we współzawodnictwie międzynarodowym lub krajowym, bez powiązania z kwestią możliwości otrzymania stypendium rektora
dla najlepszych studentów,
2) szczegółowe kryteria i tryb przyznawania zwolnienia z opłat za drugi kierunek określa samodzielnie senat w uchwale, o której
mowa w art. 99 ust. 3 p.s.w., co oznacza, że kryteria wskazane w art. 181 ust. 1 p.s.w. podlegają konkretyzacji na potrzeby
ustalenia warunków uprawniających do uzyskania stypendium rektora dla najlepszych studentów oraz na potrzeby ustalenia warunków
uzyskania ustawowego zwolnienia z opłat za drugi kierunek studiów niezależnie od siebie, chociaż nie ma przeszkód, by zostały
one identycznie uszczegółowione w obu wypadkach,
3) możliwość zwolnienia z opłat z powodu trudnej sytuacji materialnej czy innych nadzwyczajnych okoliczności, na mocy uchwały
senatu, o której mowa w art. 99 ust. 3 p.s.w., występuje również w wypadku studentów drugiego kierunku studiów stacjonarnych;
należy jednak zastrzec, że skoro zwolnienie z opłat za drugi kierunek, przewidziane w art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w., ma miejsce
w razie spełnienia kryteriów wskazanych w art. 181 ust. 1 p.s.w., to trudno przyjąć, by senat mógł wprowadzić w odniesieniu
do drugiego kierunku dodatkowe zwolnienie z powodu osiągania wybitnych wyników w nauce, ponieważ spełnienie tego kryterium
zawsze oznaczać będzie równoczesne spełnienie kryterium uzyskania wysokiej średniej lub kryterium posiadania osiągnięć naukowych;
by uniknąć niejasności, należy zaznaczyć, że rozważana możliwość zwolnienia z opłat dotyczy również studentów kolejnych kierunków.
4.7. Nie mniej istotne wątpliwości przy ustalaniu zakresu zwolnienia z opłat na drugim kierunku budzi ograniczenie wynikające
z art. 174 ust. 4 p.s.w. W tym kontekście rozważenia wymagają cztery zagadnienia.
Po pierwsze, zgodnie z art. 170a ust. 4 p.s.w. do kontynuowania studiów bez wnoszenia opłat w kolejnym roku studiów na drugim
kierunku ma prawo student, który w poprzednim roku studiów spełnił kryteria, o których mowa w art. 181 ust. 1 p.s.w., z uwzględnieniem
art. 174 ust. 4 p.s.w. Trudno nie zauważyć, że przywołanie w art. 170a ust. 4 p.s.w. regulacji zawartej w art. 174 ust. 4
p.s.w. stanowi poważny błąd legislacyjny, gdyż w rzeczywistości zastosowaniu – w odniesieniu do zagadnienia zwolnienia z opłat
na drugim kierunku studiów – nie może podlegać cała treść normatywna art. 174 ust. 4 p.s.w., lecz jedynie niewielki jej fragment.
Mając na uwadze, że spełnienie kryteriów, o których mowa w art. 181 ust. 1 p.s.w., w zakresie ustawowego zwolnienia z opłat
za drugi kierunek następuje bez powiązania z kwestią możliwości otrzymania stypendium rektora dla najlepszych studentów, uwzględnić
należy wyłącznie fragment dotyczący nie większej niż 10% liczby studentów danego kierunku studiów.
Po drugie, odwołanie do art. 174 ust. 4 p.s.w. zostało zawarte jedynie w art. 170a ust. 4 p.s.w., określającym warunki uzyskania
prawa do bezpłatnego kontynuowania studiów na drugim kierunku, ale już nie w art. 170a ust. 5 p.s.w., określającym warunki
uzyskania prawa do zwolnienia z opłaty za pierwszy rok studiów na drugim kierunku. Zdaniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego,
jest to nieistotne przeoczenie legislacyjne, które nie powinno mieć wpływu na przyjęcie, że w zakresie obu uprawnień występuje
identyczne ograniczenie dotyczące nie większej niż 10% liczby studentów danego kierunku studiów, gdyż nie sposób wskazać inną
racjonalną alternatywę dla takiego rozumienia wskazanych przepisów. W opinii Trybunału Konstytucyjnego, konstatacja ta wydaje
się błędna z kilku powodów. Przede wszystkim – przyjmując założenie o racjonalności językowej prawodawcy – trzeba uznać, że
zróżnicowanie treści art. 170a ust. 4 i 5 p.s.w. było celowe, a w konsekwencji ustawodawca chciał odmiennie uregulować warunki
uzyskania prawa do zwolnienia z opłaty za pierwszy rok studiów na drugim kierunku oraz prawa do bezpłatnego kontynuowania
studiów na tym kierunku. Poza tym ograniczenie wynikające z art. 174 ust. 4 p.s.w. odnosi się do liczby studentów, którzy
mogą uzyskać stypendium rektora dla najlepszych studentów. Nie ma zatem podstaw, by rozważane ograniczenie – w kontekście
warunków uzyskania prawa do zwolnienia z opłaty za pierwszy rok studiów na drugim kierunku, niewiążących się z przyznaniem
rozważanego stypendium – wyprowadzić samoistnie z treści art. 174 ust. 4 p.s.w. Wydaje się, że zaproponowana przez Trybunał
interpretacja nie przekreśla sensu omawianych regulacji, gdyż można przyjąć, iż warunki uzyskania prawa do zwolnienia z opłaty
za pierwszy rok studiów na drugim kierunku zostały określone łagodniej niż warunki uzyskania prawa do bezpłatnego kontynuowania
studiów na tym kierunku, co koresponduje z założeniem o racjonalności aksjologicznej prawodawcy – nie ulega przecież wątpliwości,
że przed rozpoczęciem studiów na nowym kierunku student ma mniejszą świadomość trudności, jakie wiążą się z jego ukończeniem,
niż w następnych latach studiów.
Po trzecie, pozostaje ustalić, w jaki sposób ograniczenie wynikające z art. 174 ust. 4 p.s.w. miałoby zostać uwzględnione
przy ustalaniu studentów uprawnionych do bezpłatnego kontynuowania studiów na drugim kierunku. Zdaniem Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego, „niemożliwa w świetle brzmienia art. 174 ust. 4 («...10% liczby studentów każdego kierunku...») jest sytuacja, aby
w gronie uznanych za spełniających warunki stypendium, mogło się znaleźć nie więcej niż 10% [powinno być: «więcej niż 10%»
– przypis TK] studentów, dla których kierunek objęty rankingiem stanowi drugi kierunek studiów”. Konstatacja ta nie wydaje
się uzasadniona. Art. 174 ust. 4 p.s.w. ustanawia ograniczenie dotyczące nie większej niż 10% liczby studentów danego kierunku
studiów, a nie ograniczenie dotyczące nie większej niż 10% liczby studentów danego kierunku studiów, dla których jest on drugim
kierunkiem („w liczbie nie większej niż 10% liczby studentów każdego kierunku studiów prowadzonego w uczelni”). Odesłanie
do art. 174 ust. 4 p.s.w., zawarte w art. 170a ust. 4 p.s.w., nie ma przecież charakteru modyfikującego („z uwzględnieniem
art. 174 ust. 4”).
Po czwarte, nawet po rozstrzygnięciu ostatniej kwestii nie jest jasne, czy sporządzając ranking osiągnięć – na potrzeby ustalenia
studentów uprawnionych do bezpłatnego kontynuowania studiów na drugim kierunku – należy uwzględnić w nim wszystkich studentów
danego kierunku (niezależnie od tego, czy jest to dla nich pierwszy, drugi czy kolejny kierunek) czy też jedynie studentów
danego kierunku, dla których jest on drugim kierunkiem – w każdym z tych wypadków sumując studentów z poszczególnych lat takiego
kierunku. Oba wskazane rozwiązania, mające odmienne konsekwencje praktyczne, są możliwe do przyjęcia w świetle art. 170a ust.
4 w związku z art. 174 ust. 4 p.s.w. Należy zatem opowiedzieć się za rozwiązaniem drugim, gdyż – jako korzystniejsze dla studentów
– w najmniejszym stopniu ogranicza prawa i wolności konstytucyjne, w tym wypadku prawo do bezpłatnej nauki. Tym samym zwolnienie
z opłaty za kolejne lata studiów na drugim kierunku powinno przysługiwać studentom drugiego kierunku, którzy zrealizowali
minimalne wymogi decydujące o zaliczeniu ich do grupy osób spełniających kryteria wskazane w art. 181 ust. 1 p.s.w., jeżeli
znaleźli się w grupie studentów danego kierunku, dla których jest on drugim kierunkiem, spełniających omawiane kryteria w
najwyższym stopniu, nie większej jednak niż 10% ogólnej liczby wszystkich studentów danego kierunku studiów. Przy przedstawionej
interpretacji może się zdarzyć, że zwolnienie z opłat za drugi kierunek:
1) zostanie przyznane wszystkim studentom drugiego kierunku, co nastąpi jeżeli wszyscy studenci drugiego kierunku spełnią
wymogi w stopniu minimalnym (np. uzyskają średnią ocen 4,0 na danym roku studiów), a liczba studentów drugiego kierunku nie
przekracza nie więcej niż 10% liczby wszystkich studentów danego kierunku,
2) zostanie przyznane niektórym studentom drugiego kierunku, co nastąpi jeżeli nie wszyscy studenci drugiego kierunku spełnią
wymogi w stopniu minimalnym lub liczba studentów drugiego kierunku przekracza nie więcej niż 10% liczby wszystkich studentów
danego kierunku,
3) nie zostanie przyznane żadnemu studentowi drugiego kierunku, co nastąpi tylko wówczas, jeżeli żaden student drugiego kierunku
nie spełni wymogów w stopniu minimalnym.
Na marginesie trzeba zaznaczyć, że ograniczenie wynikające z art. 174 ust. 4 p.s.w. nie ma charakteru sztywnego, co oznacza,
że uczelnia może określić limit mniejszy niż 10% studentów danego kierunku. Mając na uwadze wcześniejsze ustalenia, określenie
rozważanego limitu powinno nastąpić: w regulaminie, o którym mowa w art. 186 p.s.w. (na potrzeby określenia warunków uprawniających
do uzyskania stypendium rektora dla najlepszych studentów), oraz w uchwale, o której mowa w art. 99 ust. 3 p.s.w. (na potrzeby
określenia warunków ustawowego uzyskania zwolnienia z opłat za kolejne lata studiów na drugim kierunku). Przemawiają za tym
identyczne argumenty co przedstawione w odniesieniu do konkretyzacji kryteriów wskazanych w art. 181 ust. 1 p.s.w. Ponadto
rozdzielenie obu zagadnień zwiększa stopień autonomii uczelni, które mogą prowadzić politykę rekrutacji studentów drugiego
kierunku niezależnie od polityki przyznawania stypendium rektora dla najlepszych studentów.
4.8. Kolejne zastrzeżenie, podniesione przez wnioskodawcę, dotyczy pojęcia „podjęcie studiów”. Pojęcie to nie zostało zdefiniowane
w ustawie w odniesieniu do żadnego z kierunków, chociaż praktyczne znaczenie ma jedynie w wypadku drugiego kierunku, gdyż
zgodnie z art. 170a ust. 3 i 7 p.s.w. uprawnienie do podjęcia studiów na tym kierunku jest jednorazowe (jak słusznie zauważył
wnioskodawca, rozdzielenie treści zawartej we wskazanych przepisach prawnych było legislacyjnie całkowicie nieuzasadnione).
Ze stanowisk przedstawionych przez uczestników postępowania oraz Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego wynika, że moment podjęcia
studiów nie powinien być utożsamiany z uzyskaniem decyzji o przyjęciu na studia (art. 169 ust. 10, 11 i 15 p.s.w.) lub z nabyciem
praw studenta (art. 170 ust. 1 p.s.w.), następującym z chwilą dokonania immatrykulacji, czyli aktu przyjęcia w poczet studentów
uczelni (art. 2 ust. 1 pkt 19 p.s.w.), i złożenia ślubowania, którego treść określa statut uczelni, lecz przede wszystkim
z przystąpieniem do zajęć dydaktycznych. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, wobec nierozstrzygnięcia tej kwestii w ustawie,
należy przyjąć rozwiązanie, które zapewni przynajmniej pewną jednolitość w traktowaniu studentów, pozwalając uniknąć sytuacji,
w której przez dłuższy czas nie można stwierdzić, czy osoba, która uzyskała decyzję o przyjęciu na studia i nabyła prawa studenta,
a nie uczestniczy w zajęciach dydaktycznych, zamierza czy też nie zamierza przystąpić do studiów. Z tego względu wydaje się,
że z konieczności – jako moment podjęcia studiów – trzeba mimo wszystko przyjąć moment immatrykulacji i złożenia ślubowania.
4.9. Należy zgodzić się z wnioskodawcą, że art. 170a ust. 8 p.s.w., przewidujący, iż decyzje dotyczące prawa studenta do korzystania
z zajęć bez wnoszenia opłat podejmuje rektor, na wniosek studenta zaopiniowany przez kierownika podstawowej jednostki organizacyjnej
uczelni, jest wyjątkowo niejasny, ponieważ gdyby odczytać jego sens literalnie okazałoby się, że decyzja rektora konieczna
jest w każdym wypadku korzystania przez studentów z praw do bezpłatnego studiowania, określonych w art. 170a p.s.w. Zdaniem
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, analizowany przepis wskazuje tryb rozstrzygania sytuacji spornych, co jednak nie wynika
z jego treści. Niczego nie zmienia w tym kontekście argument, zgodnie z którym skoro uprawnienie do bezpłatnego korzystania
z zajęć przysługuje bezpośrednio na podstawie ustawy, to w sytuacjach niebudzących wątpliwości decyzja rektora, wydawana w
oparciu o art. 170a ust. 8 p.s.w., musi być uznana za zbędną. Nie ulega przecież wątpliwości, że rozważana decyzja – zarówno
w wypadkach spornych, jak i w wypadkach bezspornych – ma z założenia charakter deklaratoryjny, a w konsekwencji, za ograniczeniem
konieczności jej podejmowania do sytuacji, w których uprawnienie do korzystania z zajęć bez wnoszenia opłat jest kwestionowane
przez organy uczelni, przemawiają jedynie względy funkcjonalne.
4.10. Mając na uwadze bardzo poważne trudności dotyczące interpretacji kwestionowanych regulacji, należy przyjąć, że art.
170a ust. 9 p.s.w., wprowadzający wymóg złożenia przez kandydata na studia stacjonarne w uczelni publicznej oświadczenia o
spełnianiu warunków do podjęcia i kontynuowania studiów bez wnoszenia opłat, oraz art. 170a ust. 10 p.s.w., nakazujący ministrowi
właściwemu do spraw szkolnictwa wyższego określenie, w drodze rozporządzenia, wzoru takiego oświadczenia – mimo że samodzielnie
nie muszą budzić wątpliwości interpretacyjnych – obarczone są wszystkimi wadami odnoszącymi się do regulacji p.s.w., kształtujących
uprawnienie do bezpłatnego studiowania.
4.11. Przedstawiona analiza art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b oraz ust. 1b, a także art. 170a p.s.w. wskazuje, że regulacja wprowadzająca
dodatkowe opłaty na studiach stacjonarnych w uczelniach publicznych – pomijając elementarne błędy legislacyjne – jest obarczona
poważnymi wadami dotyczącymi jej treści i konstrukcji, przy czym szczególne trudności powstają przy próbie powiązania kwestionowanych
przepisów oraz pozostałych przepisów p.s.w. w spójną całość. Ustanawiając daleko idące ograniczenia konstytucyjnego prawa
do bezpłatnej nauki w szkołach wyższych, ustawodawca unormował je nieprecyzyjnie i niejednoznacznie, nie dostrzegając wielu
istotnych kwestii, wymagających rozstrzygnięcia, co w oczywisty sposób musi budzić poważne zastrzeżenia z punktu widzenia
zasady demokratycznego państwa prawnego. Podstawowy zarzut, jaki trzeba postawić skarżonym przepisom, dotyczy wyjątkowo niejasnego
ukształtowania prawa do korzystania z zajęć bez ponoszenia opłat, w tym przede wszystkim zakresu omawianego prawa, wymagań
koniecznych do jego uzyskania oraz trybu, w jakim następuje ustalenie ich spełnienia.
Niewiele tłumaczy w tym kontekście upoważnienie uczelni publicznych do uregulowania określonych zagadnień w aktach wewnętrznych,
gdyż nie są jasne ani zasady, na jakich w tym względzie należałoby się oprzeć, ani tryb, w jakim miałoby to nastąpić. Jakkolwiek
p.s.w. ma w dużym stopniu charakter ustawy ramowej, to jednak przepisy dotyczące nowych opłat zostały sformułowane w sposób
szczegółowy, a wręcz kazuistyczny, wykluczając co do zasady swobodę regulacyjną organów uczelni publicznych. Tym samym ustawodawca
powinien, zachowując konsekwencję, jednoznacznie unormować omawiane sprawy. Trzeba bowiem odróżnić konkretyzację ustawy przez
uczelnie publiczne od przesądzania przez nie wątpliwości interpretacyjnych dotyczących jej postanowień, bez czego taka konkretyzacja
nie może zostać przeprowadzona.
Jakkolwiek większość z wątpliwości wskazanych przez wnioskodawcę oraz niektóre problemy dostrzeżone przez Trybunał Konstytucyjny
można – jak wykazano – rozstrzygnąć w oparciu o pozostające do dyspozycji interpretatora reguły wykładni, to jednak konieczność
posługiwania się w tym zakresie, w przeważającej mierze, regułami systemowymi i funkcjonalnymi prowadzi do wniosku, że trudności
w usunięciu istniejących niejasności, szczególnie z punktu widzenia adresatów regulacji, są rażąco nadmierne, czego nie można
usprawiedliwić złożonością normowanej materii. Niewątpliwie stanowi to wystarczający argument za tezą o naruszeniu zasady
poprawnej legislacji, chociaż założyć należy, że rozważane wątpliwości będą również skutkować podejmowaniem wobec studentów
decyzji w istocie arbitralnych, co jednoznacznie przesądza o uchybieniu przez ustawodawcę wskazanej zasadzie. Warto zauważyć,
iż omawiane niejasności ujawniły się już w praktyce stosowania kwestionowanych uregulowań p.s.w.
W tym stanie rzeczy, Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b oraz ust. 1b, a także art. 170a p.s.w. naruszają
zasadę poprawnej legislacji, wywodzoną z zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji).
5. Zarzut naruszenia art. 70 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
5.1. Następnie Trybunał Konstytucyjny rozpoznał zarzut niezgodności art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b oraz ust. 1b, a także art.
170a p.s.w. z art. 70 ust. 2 Konstytucji, wyrażającym zasadę bezpłatności nauki. Powołany przepis ustawy zasadniczej, stanowi:
„Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. Ustawa może dopuścić świadczenie niektórych usług edukacyjnych przez publiczne
szkoły wyższe za odpłatnością”. Konieczne w tym kontekście było jednak przypomnienie, że możliwe wyjątki od zasady bezpłatności
nauki w wypadku uczelni publicznych wynikają z dwóch postanowień konstytucyjnych: art. 70 ust. 2 zdania drugiego Konstytucji,
który wprost dopuszcza pobieranie opłat za niektóre usługi edukacyjne, oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji, wyrażającego zasadę
proporcjonalności odnośnie do ograniczeń w zakresie korzystania z wszelkich konstytucyjnych praw i wolności. W razie stwierdzenia,
że określone świadczenia, za które wprowadzono opłaty na uczelniach publicznych:
1) mieszczą się w pojęciu „niektórych usług edukacyjnych”, art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej okazuje się nieadekwatnym wzorcem
kontroli, skoro ustanowienie odpłatności nastąpiło na podstawie przepisu szczególnego, jakim jest art. 70 ust. 2 zdanie drugie
Konstytucji; jak stwierdzono w wyroku TK z 8 listopada 2000 r., sygn. SK 18/99: „(…) wskazany przez skarżącego wzorzec konstytucyjny
nie znajduje zastosowania dla oceny analizowanego przepisu. Odwołanie się do kryteriów ustanowionych w art. 31 ust. 3 konstytucji
znajdować może bowiem jedynie wtedy uzasadnienie, gdy określona regulacja prawna wprowadza wyjątek (ograniczenie) w stosunku
do konstytucyjnie gwarantowanego prawa lub wolności. Przedstawione wyżej wywody i argumentacja w nich zawarta wskazują natomiast,
że regulacja zawarta w art. 23 ust. 2 pkt 2 ustawy o szkolnictwie wyższym nie wprowadza ograniczenia zasady bezpłatnego nauczania
w publicznej szkole wyższej, jeśli zostanie jej nadany sens normatywny uwzględniający kryteria ustalone na podstawie wykładni
zgodnej z konstytucją, a więc odpowiadający wprost znaczeniu innego wzorca konstytucyjnego, tj. zawartego w art. 70 ust. 2
konstytucji. Z tych też względów Trybunał Konstytucyjny uznał, że kwestionowana regulacja nie podlega ocenie z punktu widzenia
przesłanek sformułowanych w art. 31 ust. 3 konstytucji, ponieważ ograniczenie prawa do bezpłatnej nauki wynika wprost z innego
przepisu konstytucji”,
2) nie mieszczą się w pojęciu „niektórych usług edukacyjnych”, art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej staje się w sposób konieczny
uzupełniającym wzorcem kontroli, ponieważ okoliczność, że wprowadzenie odpłatności nie nastąpiło na podstawie art. 70 ust.
2 zdania drugiego Konstytucji, nie przesądza jeszcze samoistnie o niedopuszczalności wprowadzenia wyjątku od zasady bezpłatności
nauki; wszystkie wolności i prawa konstytucyjne mogą podlegać ograniczeniom, jeżeli takie ograniczenia zostały ustanowione
w ustawie i są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia
i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób, pod warunkiem, że nie naruszają istoty danej wolności lub prawa;
należy dodać, iż w wypadku gdy podmiot inicjujący postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym jako wzorzec kontroli regulacji
ograniczającej prawo lub wolność jednostki wskazał wyłącznie postanowienie ustawy zasadniczej ustanawiające takie prawo lub
wolność, Trybunał może być niekiedy zobligowany – w ramach zasady falsa demonstratio non nocet – do uwzględnienia jako wzorca kontroli również art. 31 ust. 3 Konstytucji; z rozważaną sytuacją będziemy mieć do czynienia,
jeżeli określone ograniczenie prawa lub wolności nie znajduje uzasadnienia w treści przepisu Konstytucji, które omawiane prawo
lub wolność kreuje, chociaż nie jest zarazem przez taki przepis wykluczone, a ostatecznie o zgodności z ustawą zasadniczą
decyduje test proporcjonalności.
Trybunał Konstytucyjny zgodził się ze stanowiskiem Marszałka Sejmu, że zasada bezpłatności nauki, wyrażona w art. 70 ust.
2 zdaniu pierwszym ustawy zasadniczej, dotyczy studiowania na uczelniach publicznych niezależnie od tego, czy w danym wypadku
jest to pierwszy, drugi czy kolejny kierunek podjęty przez określonego studenta. Z tego względu konieczne stało się ustalenie,
czy: zajęcia na pierwszym kierunku studiów stacjonarnych prowadzonych przez uczelnie publiczne, odbywane poza podstawowym
i dodatkowym limitem punktów ECTS, oraz studia stacjonarne prowadzone przez uczelnie publiczne w odniesieniu do osób, dla
których są one drugim lub kolejnym kierunkiem, mogą zostać uznane za niektóre usługi edukacyjne w rozumieniu art. 70 ust.
2 zdania drugiego ustawy zasadniczej. W obu wypadkach odpowiedź na postawione pytania musi być negatywna, co wynika z analizy
rozstrzygnięcia zapadłego w sprawie o sygn. SK 18/99, w świetle którego wykluczenie możliwości pobierania opłat za studia
dzienne, określane obecnie jako studia stacjonarne, pozostaje poza sporem. Studia stacjonarne należą bowiem niewątpliwie do
zakresu podstawowej działalności uczelni publicznych, która – zgodnie z Konstytucją – powinna być finansowana przez państwo.
Ogólnie warto przy tym zastrzec, że bezpłatna nauka w publicznych szkołach wyższych jest zasadą, a ustanawianie opłat za niektóre
usługi edukacyjne – wyjątkiem. W konsekwencji – zgodnie z ogólną regułą interpretacyjną exceptiones non sunt extendendae – nie wolno rozszerzająco interpretować art. 70 ust. 2 zdania drugiego ustawy zasadniczej. Nieprzekraczalną granicą swobody
ustawodawcy w zakresie wprowadzania opłat za rozważane świadczenia są w świetle omawianego przepisu Konstytucji studia stacjonarne,
z zastrzeżeniem: 1) usług o charakterze ponadstandardowym czy nadzwyczajnym (np. studia prowadzone w języku obcym – art. 99
ust. 1 pkt 3 p.s.w.), 2) usług uzupełniających w stosunku do danego kierunku studiów, z których skorzystanie nie ma wpływu
na spełnienie warunków ukończenia studiów lub uzyskane przez studenta wyniki (np. zajęcia nieobjęte planem studiów – art.
99 ust. 1 pkt 4 p.s.w.), oraz 3) sytuacji zawinionych przez studentów (np. powtarzanie określonych zajęć z powodu niezadowalających
wyników w nauce – art. 99 ust. 1 pkt 2 p.s.w.). W wypadku usług edukacyjnych innych niż studia stacjonarne (studiów niestacjonarnych,
studiów podyplomowych, kursów dokształcających oraz szkoleń) ustawodawca zachowuje znacznie większe uprawnienia w zakresie
wprowadzania opłat.
Należy poza tym zauważyć, że przez niektóre usługi edukacyjne, o których mowa w art. 70 ust. 2 zdaniu drugim Konstytucji,
można rozumieć jedynie świadczenia wyróżnione ze względu na ich przedmiot, a nie ze względu na korzystający z nich podmiot.
Nie powinno zatem budzić wątpliwości, że zajęcia realizowane przez studenta pierwszego kierunku studiów stacjonarnych poza
przyznanym mu limitem punktów ECTS oraz zajęcia realizowane przez studenta drugiego albo kolejnych kierunków studiów stacjonarnych
nie stanowią usług w tym znaczeniu. Przedmiotem świadczeń są tu przecież zajęcia organizowane w ramach studiów stacjonarnych,
na które równocześnie uczęszczają wszyscy studenci stacjonarni, niezależnie od tego, czy wyczerpali limit punktów ECTS, oraz
niezależnie od tego, czy studiują pierwszy, drugi czy też kolejne kierunki. Te same świadczenia nie mogą jednocześnie być
i nie być niektórymi usługami edukacyjnymi w rozumieniu ustawy zasadniczej w zależności od charakteru podmiotu będącego ich
beneficjentem.
Przypominając zapatrywania wyrażone w wyroku o sygn. SK 18/99, należy zaznaczyć, że odpłatność za świadczenia realizowane
przez publiczne szkoły wyższe w obszarze, w jakim dopuszczalne jest jej ustanowienie, nie może być kształtowana dowolnie.
Opłaty powinny być ustalane na poziomie odpowiednim do pokrycia szeroko rozumianych kosztów usług edukacyjnych, co nie wyklucza
wypracowywania przez uczelnie publiczne pewnego zysku. Inaczej jednak niż w prywatnych szkołach wyższych, wykluczone jest
realizowanie omawianych świadczeń na zasadach komercyjnych. W tym kontekście należy zauważyć, że nawet gdyby opłaty za zajęcia
odbyte poza wyznaczonym limitem punktów ECTS uznać za niektóre usługi edukacyjne w rozumieniu art. 70 ust. 2 zdania drugiego
Konstytucji, z czym Trybunał się nie zgodził, to poważne zastrzeżenia budziłaby kwestia ustalania ich wysokości. Zgodnie z
art. 99 ust. 2 p.s.w., opłaty, o których mowa w art. 99 ust. 1 pkt 1, 1a i 2 p.s.w., nie mogą przekraczać kosztów ponoszonych
w zakresie niezbędnym do uruchomienia i prowadzenia w danej uczelni studiów lub studiów doktoranckich oraz zajęć na studiach
i studiach doktoranckich, z uwzględnieniem kosztów przygotowania i wdrażania strategii rozwoju uczelni, w szczególności rozwoju
kadr naukowych i infrastruktury dydaktyczno-naukowej, w tym amortyzacji i remontów. Nie jest zrozumiałe, dlaczego rozważana
regulacja nie obejmuje również opłat, o których mowa w art. 99 ust. 1 pkt 1b p.s.w. Z treści art. 99 ust. 2 p.s.w. można bowiem
w tej sytuacji wyprowadzić a contrario wniosek, że omawiane opłaty mogą być kształtowane w sposób dowolny.
Jednocześnie trzeba podkreślić, że art. 70 ust. 2 zdanie drugie Konstytucji, dopuszczając świadczenie niektórych usług edukacyjnych
przez publiczne szkoły wyższe za odpłatnością, nie wskazuje – inaczej niż utrzymuje wnioskodawca – czy upoważnienie uczelni
publicznych do pobierania opłat powinno mieć charakter fakultatywny czy obligatoryjny, a mianowicie, czy przewidując możliwość
pobierania rozważanych opłat należy pozostawić uczelniom prawo do zadecydowania o ich wprowadzeniu. Ustawodawca zachowuje
w omawianym zakresie znaczną swobodę, a w konsekwencji może przesądzić o obowiązku ich stosowania.
5.2. Dopiero po ustaleniu, że kwestionowane regulacje nie znajdują uzasadnienia w art. 70 ust. 2 zdaniu drugim Konstytucji,
nieodzowne stało się rozstrzygnięcie, czy spełniają wymogi wynikające z zasady proporcjonalności. Zgodnie z jednolitym orzecznictwem
Trybunału Konstytucyjnego, wskazana zasada powinna być rozumiana jako suma trzech zasad składowych:
1) zasady przydatności, której zastosowanie polega na przeprowadzeniu testu racjonalności instrumentalnej, czyli stwierdzeniu,
czy według dostępnego stanu wiedzy wprowadzona regulacja jest w stanie doprowadzić do zamierzonych przez nią skutków; przyjmuje
się, że warunku tego nie spełniają przepisy, które utrudniają osiągnięcie założonych celów lub nie wykazują z nimi żadnego
związku,
2) zasady konieczności, której aplikacja wymaga wykazania, że badane przepisy są niezbędne dla ochrony dóbr wskazanych w art.
31 ust. 3 Konstytucji, a ponadto, że spośród środków skutecznie je chroniących wybrano środki najmniej uciążliwe, co wiąże
się z rozważeniem możliwych środków alternatywnych i określeniem ich skuteczności,
3) zasady proporcjonalności sensu stricto (zakaz nadmiernej ingerencji), której zastosowanie polega na sprawdzeniu, czy efekty skarżonej regulacji pozostają w odpowiedniej
proporcji do nakładanych przez nią ciężarów, przy czym im bardziej cenna jest wartość naruszana i im wyższy stopień jej naruszenia,
tym cenniejsza musi być wartość chroniona i wyższy stopień jej realizacji, z zastrzeżeniem, że w żadnym wypadku ustanowione
ograniczenia nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że wprowadzenie opłat, o których mowa w art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b p.s.w. miało w intencji ustawodawcy
służyć maksymalizacji dostępności studiów stacjonarnych w uczelniach publicznych, a tym samym zapewnić studiowanie na bezpłatnych
studiach stacjonarnych w uczelniach publicznych większej liczbie osób. Prima facie nie ulega wątpliwości, że analizowane regulacje mogą przyczynić się do realizacji zakładanego celu. Konieczność ponoszenia
opłat zniechęci bowiem zapewne część studentów do uczestniczenia w zajęciach poza wyznaczonym limitem punktów ECTS na pierwszym
kierunku lub podejmowania studiów na drugim i na kolejnych kierunkach, co zwolni miejsca dla innych osób. Nie przesądza to
jednak o spełnieniu kryterium przydatności. Można bowiem wskazać co najmniej trzy poważne zarzuty przeciwko sposobowi unormowania
ustanowionych ograniczeń, częściowo podważające deklarowany cel rozważanych regulacji.
Po pierwsze, ustawodawca nie precyzując, w jakim momencie następuje podjęcie studiów, pozostawia możliwość nieuprawnionego
blokowania miejsc na studiach stacjonarnych. Jeżeli przyjmiemy, że podjęcie studiów następuje dopiero z chwilą nabycia praw
studenta (na co w kontekście obowiązujących regulacji wskazał Trybunał Konstytucyjny), okaże się, że osoba, która uzyskała
decyzję o przyjęciu na studia, a nie dopełniła – przed lub po 1 października danego roku – niezbędnych formalności, do momentu
zawiadomienia o rezygnacji ze studiów, może zajmować miejsce na studiach, chociaż nie zamierza do nich przystąpić. Nie dochodzi
wówczas do skorzystania przez taką osobę z uprawnienia do podjęcia studiów na pierwszym lub na drugim kierunku; nie ma również
podstaw do zmniejszenia przysługujących jej limitów punktów ECTS. Podobna sytuacja wystąpiłaby, gdyby uznać, że podjęcie studiów
ma miejsce dopiero w momencie zadeklarowania lub przystąpienia do zajęć dydaktycznych, jeżeli – pomimo immatrykulacji i złożenia
przysięgi – student nie dokonuje tych czynności. Nie ulega jednak wątpliwości, że okres niepewności mógłby trwać w tym wypadku
jeszcze dłużej. Poprawnie skonstruowana regulacja powinna przewidywać, że podjęcie studiów następuje z chwilą uzyskania decyzji
o przyjęciu na studia oraz ustanawiać odpowiednie środki dyscyplinujące na wypadek, gdyby po otrzymaniu decyzji przyszły student
nie zawiadomił w określonym terminie – umożliwiającym uczelni przyjęcie innej osoby na studia w danym roku akademickim – o
rezygnacji ze studiów.
Po drugie, wprowadzenie limitów punktów ECTS na pierwszym i na drugim kierunku wydaje się mieć ograniczone znaczenie praktyczne
z punktu widzenia założonych celów. Jakkolwiek § 5 ust. 2 r.w.p.s. przewiduje, że program studiów umożliwia studentowi wybór
modułów kształcenia, do których przypisuje się punkty ECTS w wymiarze nie mniejszym niż 30% liczby punktów ECTS, koniecznej
dla uzyskania kwalifikacji odpowiadających określonemu poziomowi studiów, co oznacza, iż w istotnym stopniu osoby studiujące
mogą korzystać z bardziej rozbudowanej i zróżnicowanej oferty dydaktycznej, to należy zauważyć, że w rzeczywistości liczba
studentów biorących udział w danych zajęciach – konwersatoriach, czy tym bardziej wykładach – ma niewielki wpływ na ponoszone
przez uczelnię koszty, z zastrzeżeniem zajęć o charakterze laboratoryjnym, technicznym czy eksperymentalnym. Pomijając wskazane
wyjątki, uczestniczenie w zajęciach większej grupy osób wiąże się przede wszystkim z koniecznością zapewnienia odpowiednio
pojemnych pomieszczeń. Poza tym warto zauważyć, że to właśnie stworzenie możliwości korzystania z różnorakich świadczeń edukacyjnych
pozwala jednostkom na rozwój zgodnie z ich indywidualnymi preferencjami, a z całej udostępnionej na danym kierunku oferty
dydaktycznej korzystać będą w pełni jedynie najbardziej ambitni studenci. Jednocześnie należy zastrzec, że stanowisko Trybunału
Konstytucyjnego nie wyklucza dopuszczalności pobierania opłat za zajęcia organizowane dla studentów stacjonarnych zgodnie
z planem studiów i programem kształcenia, jednak poza przewidzianymi w nich wymogami, co dotyczy wyłącznie przedmiotów ubocznych
z punktu widzenia danego kierunku. Przykładowo, jeżeli z planu studiów i programu kształcenia wynika, że student powinien
zaliczyć jeden z pozostających do wyboru lektoratów z języków obcych, uczelnia jest uprawniona stworzyć mu możliwość uczestniczenia
w innych lektoratach za odpłatnością.
Po trzecie, poważne zastrzeżenia budzi rozwiązanie, zgodnie z którym student drugiego kierunku, który nie spełnił ustalonych
kryteriów, może nadal studiować na tym kierunku, chociaż obowiązany jest do uiszczenia określonych opłat. Oznacza to, że w
rozważanym wypadku nie mamy do czynienia z deklarowanym zwiększeniem dostępności do bezpłatnych studiów stacjonarnych w uczelniach
publicznych, ale wręcz z jego zmniejszeniem. Student drugiego kierunku, który nie zrealizował wymagań pozwalających na zwolnienie
go z opłat, korzysta z zajęć na zasadach odpłatności, blokując jednocześnie miejsce dla osoby mogącej podjąć studia nieodpłatnie.
Mając na uwadze limity przyjęć na studia stacjonarne w uczelniach publicznych (niezależne od tego, czy osoby studiujące kształcą
się na pierwszym czy na drugim kierunku), jedyną konsekwencją takiego rozwiązania są oszczędności czynione przez budżet państwa,
gdyż w omawianej sytuacji koszty związane ze studiowaniem nie są finansowane przez państwo, lecz przez studenta drugiego kierunku
(art. 94 ust. 1 pkt 1 i art. 98 ust. 1 pkt 3 p.s.w.). Nie ulega przy tym wątpliwości, że w rzeczywistości – wbrew zapewnieniom
uczestników postępowania oraz Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego – dostęp do studiów stacjonarnych nie zostaje wówczas
ułatwiony osobom uboższym, ponieważ na ponoszenie opłat za studia na drugim kierunku mogą sobie pozwolić jedynie zamożniejsi
studenci. Te same zastrzeżenia należy tym bardziej odnieść do studiów na kolejnym kierunku studiów stacjonarnych, które w
każdym wypadku mają charakter odpłatny. Wydaje się, że gdyby celem wprowadzenia opłat za drugi i kolejny kierunek było stworzenie
dodatkowych miejsc na bezpłatnych studiach stacjonarnych w uczelniach publicznych, to – kierując się założeniami ustawodawcy
– należałoby wykluczyć możliwość studiowania na drugim kierunku przez osoby, które w poprzednim roku studiów nie spełniły
ustalonych kryteriów, oraz całkowicie wyłączyć możliwość studiowania na kolejnych kierunkach. W tych wypadkach dopuszczalne
byłoby – odpowiednio – kontynowanie studiów lub ich podjęcie na studiach niestacjonarnych. Omawiane rozwiązanie, jakkolwiek
bliższe wymaganiom konstytucyjnym, należałoby jednak uznać – w odniesieniu do studiowania na kolejnych kierunkach – za niezgodne
z art. 70 ust. 2 ustawy zasadniczej, który nie ogranicza – jak już wspomniano – prawa do bezpłatnej nauki w szkołach wyższych
do określonej liczby kierunków.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, kwestionowane regulacje nie spełniają tym bardziej kryterium konieczności. Z jednej bowiem
strony należy zgodzić się, że państwo nie jest w stanie zagwarantować realizacji konstytucyjnych praw i wolności ekonomicznych,
socjalnych i kulturalnych na poziomie wyższym niż wynikający z możliwości budżetowych, jednak z drugiej strony za niedopuszczalne
trzeba uznać usprawiedliwianie wszelkich ograniczeń tych praw i wolności z powołaniem się na argumenty finansowe, gdyż w ten
sposób dałoby się ograniczyć niemal wszystkie gwarancje przyznane jednostkom przez ustawę zasadniczą. Poza tym ustawodawca
w ogóle nie rozważył innych, mniej restrykcyjnych rozwiązań, prowadzących do zwiększenia dostępności studiów stacjonarnych
w uczelniach publicznych, które to rozwiązania można by uznać za dopuszczalne w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji. Nie wziął
również pod uwagę okoliczności, że do ograniczenia liczebności studentów w kolejnych latach przyczynią się niewątpliwie czynniki
demograficzne; liczba studiujących może bowiem zmniejszać się w stopniu uzasadniającym poważny niepokój. W najgorszym wypadku
należy założyć nawet konieczność likwidacji niektórych szkół wyższych.
Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że prawo do nauki na poziomie wyższym jest współcześnie jednym z najważniejszych praw gwarantowanych
jednostkom przez państwo. Nie ulega jednak wątpliwości, że korzystanie z tego prawa – w kontekście ograniczonych możliwości
budżetowych, uniemożliwiających zapewnienie jego realizacji, w szczególności w wariancie bezpłatnym, w odniesieniu do wszystkich
zainteresowanych – wymaga od beneficjentów rozważanego prawa poważnego podejścia. W szczególności nie można zaakceptować coraz
częściej występującej w tym obszarze postawy roszczeniowej, w świetle której uczelnia publiczna powinna zagwarantować studentom
maksimum świadczeń w najbardziej dogodnej dla nich formie, nawet w sytuacji niewystarczającej aktywności i niewielkiego wysiłku
z ich strony lub wręcz nierealizowania przez nich podstawowych obowiązków związanych ze studiowaniem. Takie podejście nie
zasługuje na ochronę w kontekście zasady proporcjonalności – nie ulega wszak wątpliwości, że student lekceważący obowiązek
uczestniczenia w zajęciach dydaktycznych lub czynienia wymaganych postępów w nauce nadużywa uprawnienia wynikającego z ustawy
zasadniczej, a brak właściwej reakcji na taką sytuację prowadzi do naruszenia praw innych podmiotów. Z jednej strony, skutkuje
to zablokowaniem miejsca na studiach dla osób rzeczywiście zainteresowanych kształceniem na poziomie wyższym, a z drugiej,
powoduje marnotrawienie środków finansowych, uzyskiwanych przez państwo przede wszystkim z danin uiszczanych przez obywateli.
Nie ulega również wątpliwości, że w wypadku podejmowania studiów na kolejnych kierunkach można oczekiwać od studentów przemyślanych
decyzji oraz uzyskiwania wyższych wyników niż od osób studiujących po raz pierwszy.
Trybunał Konstytucyjny zauważył ponadto, że wykłady w uczelniach publicznych są otwarte, a w konsekwencji osoby zainteresowane
rozwojem naukowym – w zakresie wykraczającym poza pierwszy kierunek studiów – mogą realizować swoje plany, nie podejmując
studiów na drugim czy kolejnych kierunkach. Miał przy tym jednocześnie świadomość, iż najczęściej takie osoby – niezależnie
od nabycia określonej wiedzy – chcą również uzyskać formalne potwierdzenie uzyskanego dodatkowo wykształcenia w postaci dyplomu
ukończenia studiów, który może okazać się przydatny w znalezieniu pracy czy wręcz konieczny do uzyskania uprawnień zawodowych.
W tym kontekście dziwi jednak okoliczność, że bardzo wielu spośród studentów rozpoczynających drugi lub kolejne kierunki nie
kończy ich, nierzadko rezygnując z nauki już w trakcie pierwszego roku, na co w toku rozprawy zwrócił uwagę przedstawiciel
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Trybunał Konstytucyjny nie jest upoważniony do wskazywania konkretnych rozstrzygnięć legislacyjnych, stąd pozostaje jedynie
określić nieprzekraczalne granice ingerencji ustawodawczej w prawo do bezpłatnego korzystania z zajęć na studiach stacjonarnych
w uczelniach publicznych. W tym kontekście zasadne, a nawet pożądane wydaje się dopuszczenie, przykładowo, następujących rozwiązań:
1) wprowadzenia ograniczeń dotyczących liczby „podejść” do studiów w ramach uprawnienia do studiowania na pierwszym kierunku;
nie jest bowiem niezbędne, by student mógł wielokrotnie podejmować studia na pierwszym kierunku, gdy nieukończenie takich
studiów nastąpiło z przyczyn od niego zależnych; w takim wypadku ustawodawca powinien jednak precyzyjnie uregulować uprawnienie
do ponownego podjęcia studiów i do zmiany kierunku studiów w ramach kształcenia na pierwszym kierunku, dopuszczając co najmniej
jednokrotne skorzystanie z któregoś z tych uprawnień, przynajmniej wtedy, gdy dana osoba zaliczyła dopiero pierwszy rok studiów;
poza tym należałoby wyraźnie przewidzieć prawo do wznowienia przerwanych studiów zarówno na pierwotnym, jak i następnym kierunku;
wskazane uprawnienia mogłyby zostać wyłączone jedynie w sytuacji ukarania karą dyscyplinarną wydalenia z uczelni publicznej,
2) ustanowienia wyższych niż w wypadku innych osób wymagań dla studentów kształcących się w ramach uprawnienia do studiowania
na drugim kierunku, z zastrzeżeniem, że omawiane wymagania nie prowadziłyby do zakwalifikowania studiów na drugim kierunku
jako nagrody za takie czy inne osiągnięcia; w szczególności możliwe byłoby ustalenie, że student drugiego kierunku, chyba
że z przyczyn od niego niezależnych nie będzie to możliwe, powinien uzyskać na każdym roku studiów średnią ocen określoną
na poziomie zbliżonym do przeciętnego (rozważaną średnią wskazywałyby przepisy powszechnie obowiązujące lub akty wewnętrzne
poszczególnych uczelni, wydane na podstawie precyzyjnie sformułowanego upoważnienia) oraz – alternatywnie albo łącznie – powinien
pomyślnie ukończyć wybrany kierunek studiów; w razie naruszenia przyjętych zobowiązań student uiszczałby opłatę za ostatni
rok studiów albo za wszystkie lata studiów oraz traciłby prawo do ich kontynuowania w formie stacjonarnej (uczelnia publiczna
powinna jednak w miarę możliwości zagwarantować możliwość ukończenia studiów w formie niestacjonarnej); poza tym należałoby
wyraźnie przewidzieć prawo do wznowienia studiów na drugim kierunku, jeżeli zostały one przerwane z przyczyn niezależnych
od studenta,
3) ustanowienia zwiększonych wymagań dla studentów kształcących się w ramach uprawnienia do studiowania na kolejnym kierunku,
z zastrzeżeniem, że omawiane wymagania nie prowadziłyby do zakwalifikowania studiów na kolejnym kierunku jako nagrody za takie
czy inne osiągnięcia; w szczególności możliwe byłoby ustalenie, że student kolejnego kierunku, chyba że z przyczyn od niego
niezależnych nie będzie to możliwe, powinien uzyskać na każdym roku studiów średnią ocen wyższą niż określona na poziomie
przeciętnym (rozważaną średnią wskazywałyby przepisy powszechnie obowiązujące lub akty wewnętrzne poszczególnych uczelni wydane
na podstawie precyzyjnie sformułowanego upoważnienia) oraz – alternatywnie albo łącznie – powinien pomyślnie ukończyć wybrany
kierunek studiów; w razie naruszenia przyjętych zobowiązań student uiszczałby opłatę za ostatni rok studiów albo za wszystkie
lata studiów oraz traciłby prawo do ich kontynuowania w formie stacjonarnej (uczelnia publiczna powinna jednak w miarę możliwości
zagwarantować możliwość ukończenia studiów w formie niestacjonarnej); poza tym należałoby wyraźnie przewidzieć prawo do wznowienia
studiów na kolejnym kierunku, jeżeli zostały one przerwane z przyczyn niezależnych od studenta.
Przedstawione rozwiązania, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, byłyby uzasadnione w kontekście art. 70 ust. 2 w związku z art.
31 ust. 3 ustawy zasadniczej, gdyż ich cel stanowiłoby zwiększenie dostępności do studiów stacjonarnych w uczelni publicznej
przez wyeliminowanie sytuacji nieodpowiedzialnego korzystania czy też nadużywania prawa do bezpłatnego studiowania. Studia
na drugim kierunku pozostałyby otwarte dla osób gwarantujących osiągnięcie przeciętnych wyników, a studia na kolejnych kierunkach
– dla osób gwarantujących osiągnięcie więcej niż przeciętnych wyników, co zapewniłoby, że podjęcie decyzji o rozpoczęciu takich
studiów miałoby charakter przemyślany i wiązało się z rzeczywistą chęcią poszerzenia wiedzy i umiejętności, a nie np. z uzyskaniem
na dany rok uprawnień do studenckich zniżek komunikacyjnych. Należy jednak podkreślić, że regulacja wprowadzająca wskazane
rozwiązania – gdyby ustawodawca zdecydował się na jej ustanowienie – nie powinna powielać błędów legislacyjnych i konstrukcyjnych,
którymi obarczone są skarżone przepisy prawne; w szczególności konieczne byłoby rozgraniczenie uprawnienia do studiowania
na pierwszym, drugim i kolejnym kierunku.
W opinii Trybunału Konstytucyjnego, nie budzi również wątpliwości, że kwestionowane regulacje nie spełniają kryterium proporcjonalności
sensu stricto. Z jednej strony, ograniczenie prawa do korzystania z zajęć bez ponoszenia opłat do ściśle ograniczonych limitów punktów
ECTS sprowadza uprawnienie do bezpłatnego studiowania do pewnego minimum, uniemożliwiając szczególnie aktywnym studentom rozwijanie
swojej wiedzy i umiejętności, a z drugiej strony, zwolnienie z opłat za drugi kierunek jedynie najwybitniejszych studentów
– jako nagroda za szczególne osiągnięcia – czy tym bardziej wykluczenie zwolnień z opłat za kolejny kierunek narusza istotę
uprawnienia do bezpłatnego studiowania.
W tym stanie rzeczy, Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 99 ust. 1 pkt 1a i 1b oraz ust. 1b, a także art. 170a – niezależnie
od tego, że uchybiają zasadzie poprawnej legislacji – naruszają przede wszystkim art. 70 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3
Konstytucji.
Konsekwencją rozstrzygnięcia podjętego przez Trybunał Konstytucyjny jest stwierdzenie niekonstytucyjności zakwestionowanych
regulacji prawnych, które przestaną obowiązywać:
1) w zakresie, w jakim dotyczą studiowania w latach akademickich do roku akademickiego 2014/2015 włącznie, 30 września 2015
r., a zatem przed upływem 18 miesięcy od dnia ogłoszenia niniejszego wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej,
2) w pozostałym zakresie z dniem ogłoszenia niniejszego wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Oznacza to w praktyce, że niezgodne z Konstytucją przepisy p.s.w. powinny być stosowane w odniesieniu do lat akademickich
do roku akademickiego 2014/2015 do 30 września 2015 r. (chyba że wcześniej zostaną uchylone lub zmienione przed ustawodawcę),
jednak już w okresie przed tą datą nie znajdą zastosowania do rekrutacji na rok akademicki 2015/2016.
Odroczenie momentu utraty mocy obowiązującej okazało się konieczne ze względu na potrzebę:
1) zachowania dostępu do bezpłatnych studiów stacjonarnych w uczelniach publicznych dla większej liczby osób, co niewątpliwie
stanowi wartość konstytucyjną, mimo że zakwestionowane regulacje realizują ten cel w sposób niezgodny z ustawą zasadniczą,
2) zapewnienia uczelniom publicznym koniecznego finansowania, a tym samym niezakłóconego funkcjonowania, gdyż – wobec treści
art. 94 ust. 1 pkt 1 p.s.w, przewidującego, że z budżetu państwa uczelnia publiczna otrzymuje dotacje na zadania związane
z kształceniem studentów studiów stacjonarnych, w tym studentów, o których mowa w art. 99 ust. 1a p.s.w., z wyłączeniem jednak
kształcenia, o którym mowa w art. 99 ust. 1 pkt 1a p.s.w. – natychmiastowe pozbawienie mocy obowiązującej zakwestionowanych
regulacji spowodowałoby brak pokrycia dla kosztów prowadzenia zajęć dydaktycznych dla osób studiujących na drugim lub kolejnym
kierunku w formie stacjonarnej.
W okresie odroczenia ustawodawca musi rozważyć, czy podtrzymuje zamiar wprowadzenia pewnych ograniczeń w zakresie studiowania
na kilku kierunkach, służących zwiększeniu liczby osób korzystających z bezpłatnych studiów stacjonarnych w uczelniach publicznych,
a jeśli tak – powinien wprowadzić do p.s.w. odpowiednie zmiany, dopuszczalne w świetle art. 70 ust. 2 w związku z art. 31
ust. 3 Konstytucji. W takim wypadku należy zadbać o to, by nową regulację cechowała jednoznaczność i precyzja oraz by weszła
ona w życie odpowiednio wcześnie w stosunku do momentu rozpoczęcia rekrutacji na dany rok akademicki. Ustawodawca powinien
również przewidzieć właściwe rozwiązania intertemporalne, pamiętając, że osoby, które – na podstawie niekonstytucyjnych unormowań
– rozpoczęły studia stacjonarne na drugim lub na kolejnych kierunkach, nie mogą być traktowane w świetle nowych uregulowań
jako osoby, które podjęły studia warunkowo bądź bezwarunkowo odpłatne.
Trybunał Konstytucyjny wskazał również, że zgodnie z wymogami konstytucyjnymi niejasnych regulacji ograniczających prawa i
wolności konstytucyjne nie wolno interpretować na niekorzyść jednostek, a w konsekwencji jeśli takie regulacje okazują się
ostatecznie wieloznaczne, to zgodnie z zasadą in dubio pro libertate należy opowiedzieć się za rozwiązaniem uwzględniającym interes podmiotu, któremu przysługuje dane prawo lub wolność. Tym bardziej
zatem nieakceptowalne jest analogiczne stosowanie nieprecyzyjnych przepisów czy też rozszerzające stosowanie jednoznacznych
przepisów, jeżeli prowadziłoby to do zwiększenia zakresu wprowadzanych ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnych praw i wolności.
Oznacza to, że w okresie odroczenia utraty mocy obowiązującej zakwestionowane regulacje powinny być stosowane w sposób możliwie
najbardziej zbliżony do wymagań stawianych przez ustawę zasadniczą, w czym pomocne mogą okazać się obszerne ustalenia poczynione
w niniejszym wyroku. W szczególności należy przyjąć, że:
1) podstawowy limit punktów ECTS, określony w art. 164a ust. 2 p.s.w., ulega zwiększeniu w wyniku ustalenia przez ministra
właściwego do spraw szkolnictwa wyższego lub uczelnię publiczną wyższego progu punktów ECTS koniecznego do uzyskania dyplomu
ukończenia studiów,
2) punkty ECTS uzyskane przez studenta w ramach uprawnienia do studiowania na pierwszym, na drugim albo na kolejnym kierunku,
uznane przez przepisanie na innym kierunku w ramach systemu przenoszenia osiągnięć, nie mogą zmniejszać limitu punktów ECTS
przysługujących do bezpłatnego wykorzystania lub powodować konieczności poniesienia dodatkowych opłat na innym kierunku,
3) zwolnienie z opłat za studiowanie na drugim kierunku przysługuje osobom, które spełniły kryteria, o których mowa w art.
181 ust. 1 p.s.w., bez powiązania z kwestią możliwości otrzymania stypendium rektora dla najlepszych studentów; szczegółowe
kryteria i tryb przyznawania zwolnienia z opłat za drugi kierunek określa senat w uchwale, o której mowa w art. 99 ust. 3
p.s.w.,
4) do zwolnienia z opłat za pierwszy rok studiów na drugim kierunku (art. 170a ust. 5 p.s.w.) nie znajduje zastosowania ograniczenie
wynikające z art. 174 ust. 4 p.s.w.,
5) zwolnienie z opłat za kolejne lata studiów na drugim kierunku (art. 170a ust. 4 p.s.w.) przysługuje osobom, które spełniły
kryteria wskazane w art. 181 ust. 1 p.s.w. oraz znalazły się w grupie studentów danego kierunku, dla których jest on drugim
kierunkiem, spełniających omawiane kryteria w najwyższym stopniu, nie większej jednak niż 10% liczby wszystkich studentów
danego kierunku studiów; ograniczenie wynikające z art. 174 ust. 4 p.s.w. podlega konkretyzacji na potrzeby określenia warunków
ustawowego uzyskania zwolnienia z opłat za kolejne lata studiów na drugim kierunku w uchwale, o której mowa w art. 99 ust.
3 p.s.w.,
6) podjęcie studiów następuje z momentem nabycia praw studenta.
Mając powyższe na uwadze, Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.
Strona korzysta z plików cookies w celu realizacji usług. Możesz określić warunki przechowywania lub dostępu do plików cookies w Twojej przeglądarce.