1. Rzecznik Praw Obywatelskich wnioskiem z 20 kwietnia 2007 r. wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności:
1) art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat
1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425; dalej: ustawa lustracyjna) w zakresie, w jakim uznaje
osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31
ust. 3 Konstytucji;
2) art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi
Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424; dalej: ustawa o IPN) z art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji;
3) art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 2 Konstytucji;
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 54 ust. 1 w związku
z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr
61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja lub europejska Konwencja);
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej z art. 73 w związku
z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
6) art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 57 ust. 3 ustawy
lustracyjnej z art. 180 ust. 2 Konstytucji;
7) art. 30 ust. 2 ustawy o IPN z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Postanowieniem z dnia 13 maja 2008 r., Trybunał Konstytucyjny, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia
1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o Trybunale Konstytucyjnym) umorzył postępowanie
– ze względu na zbędność wydania wyroku – w zakresie dotyczącym badania zgodności:
1) art. 4 ustawy lustracyjnej,
2) art. 52a pkt 5 ustawy o IPN,
3) art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej,
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej,
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej,
6) art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej,
7) art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN.
W uzasadnieniu postanowienia Trybunał podniósł, że przepisy te zostały już ocenione w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11
maja 2007 r., sygn. K 2/07 (OTK ZU nr 5/A/2007, poz. 48). Wyrok został opublikowany w Dzienniku Ustaw Nr 85, pod poz. 571,
z 15 maja 2007 r. i w tym dniu orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego weszło w życie.
W stosunku do objętego wnioskiem RPO przepisu art. 30 ust. 2 ustawy o IPN, Trybunał Konstytucyjny w wyroku K 2/07 uznał, że
niezgodny z art. 2, art. 45 i art. 61 Konstytucji jest jego ust. 2 pkt 2.
Mając na względzie powyższe ustalenia, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że prowadzenie dalszego postępowania możliwe jest
jedynie w stosunku do przepisu art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN. Przepisowi temu Rzecznik Praw Obywatelskich postawił zarzut
naruszenia art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Rzecznik Praw Obywatelskich sformułował wobec art. 30 ust. 2 ustawy o IPN zarzut naruszenia art. 47 i art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Przepis ten zawiera, jego zdaniem, istotne ograniczenia w zakresie dostępu obywateli do zgromadzonych w archiwach IPN dokumentów
ich dotyczących. W ocenie RPO przepis ten narusza prawo każdego do dostępu do urzędowych dokumentów i zbiorów danych (art.
51 ust. 3 Konstytucji) i prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych
w sposób sprzeczny z ustawą (art. 51 ust. 4 Konstytucji). W konsekwencji ograniczenie tych praw nawiązuje bezpośrednio do
ochrony prawa do prywatności (art. 47 Konstytucji). Rzecznik podkreśla przy tym, że rozwiązania pozwalające wyłączyć prawo
jednostki dostępu do dotyczących jej danych zgromadzonych w IPN były już przedmiotem negatywnej oceny Trybunału Konstytucyjnego
w wyroku TK, sygn. K 31/04 (z 26 października 2005 r., OTK ZU nr 9/A/2005, poz. 103). Poglądy Trybunału zachowały aktualność
również na gruncie znowelizowanej ustawy o IPN. Mają one szczególne znaczenie z uwagi na powierzenie przez ustawodawcę IPN
nowych zadań w postaci przygotowywania i publikowania katalogów zawierających dane osobowe współpracowników organów bezpieczeństwa
państwa (art. 52a pkt 5 ustawy o IPN). Żaden interes państwa nie może też stać na przeszkodzie realizacji konstytucyjnego
prawa do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą
(art. 51 ust. 4 Konstytucji). Przy tym realizacja tego prawa możliwa jest tylko w wypadku dostępu jednostki do dotyczących
jej urzędowych zbiorów danych.
2. Zarządzeniem wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego z 23 kwietnia 2007 r. wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich został dołączony,
ze względu na tożsamość przedmiotową, celem łącznego rozpoznania pod wspólną sygnaturą akt K 2/07, do wniosku grupy posłów
na Sejm z 8 stycznia 2007 r. o zbadanie zgodności szeregu przepisów ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji
o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. Nr 218, poz. 1592, ze zm.),
w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 14 lutego 2007 r. o zmianie ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa
państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów i ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko
Narodowi Polskiemu (Dz. U. Nr 25, poz. 162), z Konstytucją oraz Konwencją w związku z Rezolucją nr 1096 (1996) Zgromadzenia
Parlamentarnego Rady Europy dotyczącą środków demontażu dziedzictwa po byłych totalitarnych ustrojach komunistycznych, przyjętą
w dniu 27 czerwca 1996 r.
Postanowieniem z 9 maja 2007 r., wydanym na rozprawie w sprawie o sygn. K 2/07, Trybunał Konstytucyjny wyłączył wniosek Rzecznika
Praw Obywatelskich do odrębnego postępowania. Wnioskowi RPO nadano nową sygnaturę akt – K 26/07. Przyczyną wyłączenia tego
wniosku było ograniczenie pełnomocnictwa udzielonego przez Marszałka Sejmu przedstawicielowi Sejmu do reprezentowania go w
postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, w sprawie o sygn. K 2/07, na rozprawie wyznaczonej na 9, 10 i 11 maja 2007 r.,
jedynie w zakresie wniosku złożonego przez grupę posłów na Sejm.
3. W sprawie stanowisko zajął Prokurator Generalny, który w piśmie z 29 maja 2007 r. wniósł o umorzenie postępowania:
1) w zakresie dotyczącym zgodności przepisów art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50, 52 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art.
21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN z przepisami Konstytucji
oraz europejskiej Konwencji – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, ze względu na utratę mocy
obowiązującej w zakwestionowanym zakresie przez akt normatywny przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny,
2) w pozostałym zakresie – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.
Prokurator Generalny przypomniał, że wskutek wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07)
szereg przepisów ustawy lustracyjnej, ustawy o IPN oraz innych ustaw utraciło moc obowiązującą. Trybunał Konstytucyjny orzekł
bowiem, że przepisy te są niezgodne z Konstytucją. Dotyczy to w szczególności: art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50,
52 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej, jak również art. 30 ust. 2 pkt 2 i
art. 52a pkt 5 ustawy o IPN. Tak więc, zdaniem Prokuratora Generalnego, w tym zakresie postępowanie w niniejszej sprawie podlega
umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, wobec utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego przed wydaniem
orzeczenia przez Trybunał.
Zdaniem Prokuratora, Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. K 2/07 nie uznał za konieczne usunięcie z obowiązującego porządku
prawnego innych zakwestionowanych przez wnioskodawców przepisów, które zostały wskazane jako niekonstytucyjne również przez
Rzecznika Praw Obywatelskich. Tym samym w pozostałym zakresie postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie
art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.
4. W dniu 29 maja 2008 r. do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęło pismo Prokuratora Generalnego, w którym – w związku z postanowieniem
Trybunału Konstytucyjnego z 13 maja 2008 r. o częściowym umorzeniu postępowania w sprawie – zajął stanowisko uzupełniające
do stanowiska z 29 maja 2007 r.
Zdaniem Prokuratora Generalnego przekazany do rozpoznania na rozprawie art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest zgodny z art.
47 oraz z art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji. W motywach uzasadnienia Prokurator Generalny wskazał, że Konstytucja nie zna generalnego
prawa „dostępu do informacji”, natomiast przewiduje prawo dostępu każdego do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów
danych oraz prawo żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny
z ustawą. Prawo to odnosi się wyłącznie do dokumentów będących świadectwem działań władz publicznych, np.: jednostek ochrony
zdrowia, pracodawcy oraz zbiorów danych dotyczących danej osoby. Prawo to nie obejmuje wszystkich dokumentów związanych z
daną osobą w jakikolwiek sposób; obejmuje wyłącznie takie, których osoba zainteresowana jest obiektem. W niniejszej sprawie
prawo to odnosi się w szczególności do dokumentów i zbiorów, o których mowa w art. 7 ustawy o IPN.
Prokurator Generalny podniósł także, że istotne dla oceny poprawności konstytucyjnej kwestionowanego przepisu jest brzmienie
zdania drugiego art. 51 ust. 3 Konstytucji upoważniającego do ustawowego wprowadzenia ograniczeń konstytucyjnego prawa dostępu
do dokumentów i zbiorów danych. Ograniczenia te nie mogą być jednak kształtowane dowolnie. Muszą następować z poszanowaniem
zasady proporcjonalności i znajdować w niej uzasadnienie. Muszą także być zgodne z generalną zasadą wyrażoną w art. 31 ust.
3 Konstytucji.
W uzasadnieniu stanowiska Prokurator Generalny odwołuje się przed wszystkim do wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. K
31/04, uznając, że poglądy w nim wyrażone zachowały aktualność także na gruncie ustawy o IPN, znowelizowanej ustawą lustracyjną
z 18 października 2006 r., którą wprowadzono nowe brzmienie art. 30, kwestionowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich w niniejszej
sprawie.
Prokurator Generalny zauważa, że we wniosku nie sformułowano konkretnych zarzutów, uszczegółowionych wobec omawianego art.
30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN. Znajdują się one natomiast w poszczególnych akapitach uzasadnienia wniosku i odnoszą się do
pełnej jednostki redakcyjnej art. 30 ust. 2, jako zakwestionowanej w całości. Prokurator Generalny nie kwestionuje zapatrywań
Trybunału dotyczących zakazu wkraczania przez ustawodawcę zwykłego w sferę konstytucyjnego prawa do kształtowania przez obywatela
swego publicznego wizerunku, na tle danych zebranych na jego temat przez władzę publiczną. Uznanie przez Trybunał Konstytucyjny
niekonstytucyjności takiej regulacji, która pozbawia osoby zainteresowane – inne niż pokrzywdzony – prawa do uzyskania informacji
o posiadanych i dostępnych, dotyczących ich, dokumentach, a także sposobie uzyskania w nie wglądu, nie oznacza jednak, że
każdy może mieć ograniczony dostęp do zbiorów.
Prokurator Generalny podnosi także, że wnioskodawca pominął różnice występujące pomiędzy regulacjami ust. 2 art. 30 ustawy
o IPN w brzmieniu sprzed i po nowelizacji z 2006 r. Wskazuje przy tym na wyrok w sprawie o sygn. K 2/07. Uznany za niekonstytucyjny
art. 30 ust. 2 pkt 2 dotyczył osób, które realizowały zadania zlecone przez organy bezpieczeństwa państwa, zobowiązywały się
do współpracy z nimi lub były przez nie tak traktowane. Osoby te nie były jednak funkcjonariuszami tych organów. Tym samym
Trybunał wykluczył konstytucyjne gwarancje dostępu do zbiorów IPN osób, które będąc funkcjonariuszem, pracownikiem lub współpracownikiem
organów bezpieczeństwa państwa, dokumenty te wytwarzały osobiście lub były one wytworzone przy ich udziale. Z tego względu
Prokurator Generalny wnioskuje, że art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN nie narusza wskazanych wzorców konstytucyjnych. Nie są
to bowiem, zdaniem Prokuratora Generalnego, dokumenty dotyczące wnioskodawcy jako obiektu działalności organów bezpieczeństwa
państwa, a więc osoby pokrzywdzonej, w rozumieniu przepisów ustawy o IPN. Przy czym zaznacza, że ustawa o IPN wprost nie definiuje
pojęcia „pokrzywdzony”; można jedynie ustalić znaczenie tego pojęcia poprzez odczytanie go z preambuły ustawy i innych jej
norm. Zdaniem Prokuratora za „pokrzywdzonego” należy uznać każdego, kto był obiektem działań organów bezpieczeństwa państwa,
nie zaś podmiot prowadzący takie działania. Jeżeli więc osoba zainteresowana dostępem do dokumentów i zbioru danych pozostających
w archiwach IPN nie neguje faktu swojej współpracy z organami bezpieczeństwa państwa czy też służby bądź pracy w tych organach
i domaga się dostępu do wszystkich dotyczących jej dokumentów, także tych, które sama wytworzyła, to podstawowym argumentem
przemawiającym za odmową tego dostępu jest literalne brzmienie przepisu. Ze sformułowania kopii „dotyczących” go dokumentów
wynika, że chodzi o dokumenty i zbiory danych zgromadzone o tej osobie, a nie wytworzone przez tę osobę jako funkcjonariusza
bądź pracownika organu władzy publicznej.
W ocenie Prokuratora Generalnego może zaistnieć sytuacja, że pośród dokumentów autentycznych wytworzonych przez byłego funkcjonariusza,
pracownika czy współpracownika służb specjalnych mogą znajdować się dokumenty przez te osoby niewytworzone, lecz sfabrykowane,
w celu uznania je za autentyczne, w celu skompromitowania określonej osoby. Sprawdzenie ich wiarygodności może nastąpić dopiero
po sformułowaniu konkretnego zarzutu przez domniemanego autora, a sprawdzenie ich wiarygodności odbywać się będzie w ramach
innych, właściwych procedur. Tak więc ograniczenie zainteresowanemu funkcjonariuszowi dostępu do dokumentów przez niego wytworzonych
może znajdować ograniczenie usprawiedliwione ze względu na przesłanki art. 31 ust. 3 Konstytucji. Nie stanowi to, zdaniem
Prokuratora Generalnego, uniemożliwienia takiej osobie ochrony jej godności i czci przez pozbawienie prawa do sprostowania
informacji, o czym mowa w art. 51 ust. 4 Konstytucji, bo rzekomy autor dokumentu może dochodzić swoich racji na drodze prawnej.
Ograniczenie prawa do dostępu do dokumentów przewidziane w art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN nie prowadzi, zdaniem Prokuratora
Generalnego, do konfliktu pomiędzy prawem do godności osobistej i autonomii informacyjnej a interesem publicznym w demokratycznym
państwie prawa.
Co prawda art. 51 ust. 4 Konstytucji nie przewiduje wprost, by prawo do żądania sprostowania lub usunięcia informacji nieprawdziwych,
niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą, pozostające w związku z prawem do prywatności wyrażonym w art. 47 Konstytucji,
mogło być skutecznie ograniczone ustawowo, to jednakże uwzględniając cel ustawy o IPN, należy uznać, iż ustawowe ograniczenie
pełnego dostępu do dokumentów i zbiorów IPN, o których mowa w art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN, nie stanowi naruszenia standardów
konstytucyjnych.
5. Pismem z 20 lipca 2007 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o stwierdzenie, że:
1) art. 4 ustawy lustracyjnej jest zgodny z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
2) art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest zgodny z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Marszałek Sejmu wniósł ponadto o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 ustawy
o TK.
W uzasadnieniu Marszałek Sejmu odwołał się do wyroku TK z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07). Unormowania uznane przez Trybunał
Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją, w dniu wejścia w życie wyroku Trybunału utraciły moc obowiązującą. Toteż Marszałek
Sejmu wniósł, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, o umorzenie postępowania w części dotyczącej badania zgodności
z Konstytucją przepisów art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1,
2 i 3 ustawy lustracyjnej, jak również art. 30 ust. 2 pkt 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN, ze względu na utratę mocy obowiązującej
przez akt normatywny przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny. Jednocześnie w stosunku do tych przepisów, które
w sprawie o sygn. K 2/07 Trybunał uznał za zgodne z Konstytucją, Marszałek Sejmu wniósł o umorzenie postępowania na podstawie
przepisu art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.
Marszałek Sejmu wskazał ponadto, że wyrokiem o sygn. K 2/07 Trybunał uznał za niezgodny z Konstytucją art. 30 ust. 2 pkt 2
ustawy o IPN. Z tego też względu odniósł się jedynie do zarzutu niezgodności art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN z art. 51 ust.
3 i 4 oraz z art. 47 Konstytucji.
Zdaniem Marszałka wykładnia art. 51 ust. 3 Konstytucji została dokonana przez Trybunał w uzasadnieniu do wyroku w sprawie
o sygn. K 31/04. Na tle tej wykładni należy stwierdzić, że art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN nie narusza art. 51 ust. 3 Konstytucji,
bo zasadą określoną w art. 30 ust. 1 ustawy o IPN jest prawo dostępu każdej osoby do kopii dotyczących jej dokumentów zgromadzonych
w archiwach IPN. Wyjątkiem od powyższej zasady, jaki po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego przewiduje ustawa o IPN, jest
brak dostępu do dokumentów wytworzonych przez wnioskodawcę lub przy jego udziale w ramach czynności wykonywanych w związku
z jego pracą lub służbą w organach bezpieczeństwa państwa albo w związku z czynnościami wykonywanymi w charakterze tajnego
informatora lub pomocnika przy operacyjnym zdobywaniu informacji.
Z art. 31 ust. 1 ustawy o IPN wynika, że odmowa udostępnienia informacji, z przyczyn wskazanych w art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy
o IPN następuje w drodze decyzji administracyjnej. Wprowadzone ustawą o IPN ograniczenie w dostępie do określonych w art.
30 ust. 2 pkt 1 dokumentów ma – zdaniem Marszałka Sejmu – uniemożliwić powstanie sytuacji, w której osoba kandydująca na określoną
funkcję publiczną w pierwszej kolejności występuje o udostępnienie dotyczących jej dokumentów, a następnie, mając już wiedzę
o tym, czy dokumenty wytworzone przez nią lub przy jej udziale jako pracownika, funkcjonariusza albo współpracownika organów
bezpieczeństwa państwa są zgromadzone w archiwach IPN, składa oświadczenie lustracyjne.
Marszałek Sejmu uważa za bezzasadny zarzut naruszenia przez art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN art. 51 ust. 4 Konstytucji.
W tej kwestii odwołuje się również do wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego zawartej w uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn.
K 31/04. W ocenie Marszałka Sejmu prawo wnioskodawcy do żądania sprostowania nieprawdziwych, w jego ocenie, informacji zawartych
w dokumentach organów bezpieczeństwa państwa jest w pełni realizowane przez postanowienia ustawy o IPN. Zgodnie bowiem z art.
35b ustawy o IPN, każdy ma prawo załączyć do zbioru dotyczących go dokumentów własne uzupełnienia, sprostowania, uaktualnienia,
wyjaśnienia oraz dokumenty lub ich kopie. Ponadto wynikające z art. 35b ustawy o IPN uprawnienie może być – w razie śmierci
osoby, której dotyczą dokumenty – wykonywane przez osobę najbliższą zmarłego w rozumieniu art. 115 § 11 kodeksu karnego.
Ze względu na to, że konstytucyjne prawo dostępu do urzędowych dokumentów oraz zbiorów danych oraz prawo do żądania sprostowania
oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą nawiązuje bezpośrednio do ochrony
prawa do prywatności, Marszałek Sejmu stwierdził, że art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest zgodny także z art. 47 Konstytucji.
6. Opinię w niniejszej sprawie, w piśmie z 7 lutego 2008 r., przedstawiła Helsińska Fundacja Praw Człowieka (dalej: Fundacja
lub Helsińska Fundacja). Przede wszystkim Fundacja wskazała na potrzebę umorzenia postępowania, na podstawie art. 39 ust.
1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, w zakresie wyznaczonym pkt 1, 3, 4 i 5 wniosku Rzecznika, tj. dotyczącym art. 4,
art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN, ze względu na zbędność orzekania. Wniosek
RPO w tym zakresie stał się bezprzedmiotowy ze względu na skutki wywołane wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn.
K 2/07. Niezależnie od wniosku o umorzenie postępowania, Fundacja przedstawiła w tym względzie stanowisko merytoryczne, popierając
zarzuty podniesione przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
W odniesieniu do przepisu – art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN – który nie był przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego
w sprawie o sygn. K 2/07, Fundacja zajęła stanowisko, że jest on niezgodny z Konstytucją, jako że powoduje powstanie sytuacji,
gdy prawa gwarantowane w art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji mają charakter iluzoryczny. Opinia Fundacji dotyczy jednak całości
art. 30 ust. 2 ustawy o IPN.
W opinii Fundacja odniosła się szeroko do wyroku Trybunału w sprawie o sygn. K 31/04 i motywów jego uzasadnienia, w którym
TK uznał (na tle ówcześnie obowiązującego stanu prawnego), że konstytucyjne prawo dostępu do urzędowych dokumentów i zbiorów
danych odnosi się wyłącznie do dokumentów i zbiorów danych dotyczących danej osoby. Przedmiotem tego prawa nie są zatem dokumenty
czy zbiory danych, które były wytworzone przez daną osobę osobiście lub z jej udziałem, w związku z pełnieniem zadań funkcjonariusza,
pracownika lub współpracownika organu bezpieczeństwa państwa, ale jej bezpośrednio, jako obiektu działalności organów bezpieczeństwa
państwa nie dotyczą. Zdaniem Fundacji takie ujęcie prawa określonego w art. 51 ust. 3 Konstytucji, zbliżone jest do obecnie
obowiązującego stanu prawnego. Helsińska Fundacja zwraca jednak uwagę na różnice w ujęciu prezentowanym przez TK w sprawie
o sygn. K 31/04 i w nowym stanie prawnym, a także na wskazanie przez RPO odmiennych wzorców konstytucyjnych.
Fundacja podnosi – w związku z treścią zaskarżonego przepisu – że dokument, z którego wynika, iż dana osoba była traktowana
przez organ bezpieczeństwa państwa jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji, trudno jest
nie uznać za dokument dotyczący tej osoby, o którym mowa w art. 51 ust. 3 Konstytucji. Jednakże na gruncie aktualnej regulacji
prawnej dostęp do niektórych dokumentów organów bezpieczeństwa państwa doznaje ograniczenia na mocy przepisów art. 30 ust.
2 ustawy o IPN. Pojęcie „współpracy” zostało zastąpione pojęciem „wykonywania czynności”. Ustawodawca dokonał sformalizowania
kryteriów oceny ze strony organu administracji publicznej, poprzez uchylenie konieczności badania, czy dana forma kontaktu
z organem bezpieczeństwa państwa przyjęła formę materialnej współpracy, stosownie do kryteriów wyznaczonych wcześniejszymi
wyrokami Trybunału w sprawach o sygn. K. 39/97 (z 10 listopada 1998 r., OTK ZU nr 6/1998, poz. 99) i sygn. K 2/07. Przewidział
także, że odmawia się udostępnienia wszelkich dokumentów spełniających określone w art. 30 ust. 2 ustawy o IPN kryterium –
czy określone dokumenty dotyczą danej osoby, czy nie, jako obiektu działalności organów bezpieczeństwa państwa. Niuansowanie
konkretnych stanów faktycznych stało się niemożliwe. W konsekwencji, w praktyce oznacza to brak możliwości uzyskania przez
jednostkę wglądu w dokumenty, które stanowią podstawę informacji, oraz niemożność zweryfikowania ich zawartości i prawdziwości.
Dla konkretnej jednostki jedyna możliwość weryfikacji może mieć miejsce w wyniku wszczęcia postępowania autolustracyjnego,
choć w imię prawa do rzetelnego procesu, winno ono gwarantować pełny dostęp do dokumentów.
Helsińska Fundacja wskazuje, że konstytucyjnie gwarantowane prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych,
niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (art. 51 ust. 4 Konstytucji) doznaje ograniczenia na gruncie ustawy o
IPN, z uwagi na podwójny charakter gromadzonych zbiorów. Informacje te ze względów historycznych nie mogą być bowiem usunięte.
Jednakże w sytuacji gdy wnioskodawca nie może uzyskać dostępu do określonych dokumentów, z uwagi na treść art. 30 ust. 2 ustawy
o IPN, możliwość skorzystania z konstytucyjnego prawa jednostki do sprostowania informacji, czyni to prawo iluzorycznym.
Zdaniem Helsińskiej Fundacji za koniecznością zapewnienia jednostce nieograniczonego dostępu do dotyczących jej dokumentów
organów bezpieczeństwa państwa przemawia przede wszystkim praktyczny brak instrumentów weryfikacji materialnej zawartości
tych dokumentów.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 31 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej:
ustawa o TK), wszczęcie postępowania przed Trybunałem następuje na podstawie wniosku, pytania prawnego albo skargi konstytucyjnej
uprawnionego podmiotu (ust. 1); wnioskodawca może – aż do rozpoczęcia rozprawy – wycofać wniosek, pytanie prawne albo skargę
(ust. 2).
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się, że prawo do cofnięcia wniosku przed rozpoczęciem rozprawy mieści
się w granicach swobodnego uznania wnioskodawcy i jest jednym z przejawów zasady dyspozycyjności, na której opiera się postępowanie
przed Trybunałem Konstytucyjnym. Cofnięcie wniosku przed rozpoczęciem rozprawy nie podlega zatem kontroli Trybunału Konstytucyjnego,
co w konsekwencji oznacza konieczność umorzenia postępowania stosownie do art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK (zob. Z. Czeszejko-Sochacki,
L. Garlicki, J. Trzciński, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999, s. 112 oraz por. postanowienia TK: z 4 marca 1999 r., sygn. SK 16/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 26; z 8 marca
2000 r., sygn. K. 32/98, OTK ZU nr 2/2000, poz. 64; z 5 czerwca 2000 r., sygn. P. 1/00, OTK ZU nr 5/2000, poz. 146; z 28 marca
2001 r., sygn. P 14/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 57; z 28 czerwca 2006 r., sygn. P 5/06, OTK ZU nr 6/A/2006, poz. 75; z 27 lutego
2007 r., sygn. P. 44/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 19; z 13 marca 2007 r., sygn. K 3/06, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 35 oraz z
9 czerwca 2008 r., sygn. K 8/04, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 89).
Rzecznik Praw Obywatelskich, pismem datowanym 10 czerwca 2008 r., złożonym przed rozprawą wyznaczoną na 11 czerwca 2008 r.,
wycofał wniosek z 20 kwietnia 2007 r., z powodów wskazanych w tym piśmie. Treść pisma została przytoczona w części II niniejszego
postanowienia.
Na marginesie należy jednakże zauważyć, że wnioskodawca nie pozostawił Trybunałowi Konstytucyjnemu, rozpoznającemu sprawę
w pełnym składzie, czasu na rozpoznanie wniosku, datowanego na 9 czerwca 2008 r., a złożonego w Biurze Trybunału 10 czerwca
2008 r., o odroczenie rozprawy. Nierozpoznanie tego wniosku jest wskazane jako jeden z powodów wycofania sprawy.
Ponadto wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, rozpoznawany pod sygn. akt K 26/07, został wyłączony ze sprawy o sygn. K 2/07,
zakończonej wyrokiem 11 maja 2007 r. Wyłączenie to miało miejsce na rozprawie 9 maja 2007 r., ze względu na brak pełnomocnictwa
przedstawiciela Sejmu do działania w zakresie objętym wnioskiem RPO z 20 kwietnia 2007 r. (protokół rozprawy o sygn. akt K
2/07, t. II, k. 7).
W aktach sprawy o sygn. K 26/07 nie znajdują się jakiekolwiek pisma procesowe, składane przez któregokolwiek z uczestników
postępowania, a w szczególności przez Rzecznika Praw Obywatelskich, które zawierałyby wnioski o wyłączenie sędziego lub sędziów
Trybunału od udziału w rozstrzyganiu w tej sprawie. Rzecznik Praw Obywatelskich nie złożył takich wniosków także przy piśmie
o odroczenie rozprawy, a więc przez cały czas trwania postępowania nie podniósł jakichkolwiek zarzutów procesowych odnośnie
do składu sędziowskiego. Przywołana zaś we wniosku Rzecznika sprawa Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego przeciwko
Polsce, której rozstrzygnięcie przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu mogłoby mieć – w ocenie RPO – wpływ na
kwestię wyłączenia niektórych sędziów TK orzekających w sprawie o sygn. K 26/07, pozostaje w rozpoznaniu ETPC od 2003 r. (nr
sprawy 31994/03).
Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.