W skardze konstytucyjnej z 12 listopada 2011 r. radca prawny Magdalena P. (dalej: skarżąca) zakwestionowała zgodność art. 394 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 32 i art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Skarga została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym. Postanowieniem z 10 września 2010 r. (sygn. akt I Ns 544/08) Sąd Rejonowy w Legionowie – I Wydział Cywilny oddalił wniosek skarżącej jako pełnomocnika z urzędu o przyznanie kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu. Skarżąca wniosła zażalenie na to orzeczenie. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie – IV Wydział Cywilny Odwoławczy postanowieniem z 27 kwietnia 2011 r. (sygn. akt IV Cz 650/11) odrzucił zażalenie. W uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia sąd II instancji przywołał zakwestionowany w skardze konstytucyjnej przepis i wskazał, że zaskarżone postanowienie o odmowie przyznania wynagrodzenia radcy prawnemu ustanowionemu dla strony z urzędu nie należy do kategorii postanowień enumeratywnie wymienionych w art. 394 § 1 k.p.c.

W ocenie skarżącej art. 394 § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim przepis ten nie przewiduje możliwości złożenia zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji w sprawie wynagrodzenia z tytułu pomocy prawnej z urzędu, jest niezgodny z Konstytucją, narusza on bowiem zasadę demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji), ponieważ „odmiennie traktuje przedstawicieli tej samej grupy zawodowej”, tj. radców prawnych świadczących pomoc prawną z urzędu oraz działających jako pełnomocnicy z wyboru. Naruszenie zasady równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji) oraz zakazu dyskryminacji (art. 32 ust. 2 Konstytucji) przez zakwestionowany art. 394 § 1 k.p.c. także wynika z różnego traktowania przedstawicieli tej samej grupy zawodowej w zależności od podstawy ich działania (ustanowienie przez stronę czy wyznaczenie przez organ samorządu zawodowego w związku z przyznaniem pomocy prawnej z urzędu przez sąd). Zdaniem skarżącej „wynagrodzenie należne radcy prawnemu za prowadzenie sprawy z urzędu pełni tę samą funkcję gospodarczą, co koszty zastępstwa procesowego pełnomocnika z wyboru”, a tymczasem „pełnomocnik z urzędu nie ma nawet możliwości zaskarżenia rozstrzygnięcia w sprawie należnego [mu] wynagrodzenia”. Zasadę niedyskryminacji w życiu gospodarczym skarżąca odniosła nie tylko do grup pełnomocników (z wyboru i z urzędu), stwierdziła również, że radcowie prawni są „dyskryminowani w stosunku do innych podmiotów działających na zlecenie sądu, tj. biegłych sądowych sporządzających opinie w zakresie swojej specjalizacji”.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji, skarga konstytucyjna inicjuje procedurę, której celem jest zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów stanowiących podstawę ostatecznego orzeczenia o prawach skarżącego. Przedmiot skargi konstytucyjnej determinuje wymogi formalne, których spełnienie jest konieczne do stwierdzenia jej dopuszczalności.

Kwestionowany art. 394 § 1 k.p.c. stanowi: „Zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie, a ponadto na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządzenia przewodniczącego, których przedmiotem jest: (1) zwrot pozwu, odmowa odrzucenia pozwu, przekazanie sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu albo podjęcie postępowania w innym trybie; (2) odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie; (3) oddalenie opozycji przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego oraz niedopuszczenie interwenienta do udziału w sprawie wskutek uwzględnienia opozycji; (4) rygor natychmiastowej wykonalności; (41) wstrzymanie wykonania prawomocnego orzeczenia do czasu rozstrzygnięcia skargi o wznowienie postępowania; (42) stwierdzenie prawomocności orzeczenia; (5) skazanie świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia; (6) zawieszenie postępowania i odmowa podjęcia zawieszonego postępowania; (7) odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia; (8) sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa; (9) zwrot kosztów, określenie zasad ponoszenia przez strony kosztów procesu, wymiar opłaty, zwrot opłaty lub zaliczki, obciążenie kosztami sądowymi, jeżeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy, koszty przyznane w nakazie zapłaty oraz wynagrodzenie biegłego i należności świadka; (10) oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego; (101) zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem; (11) odrzucenie zażalenia; (12) odrzucenie skargi na orzeczenie referendarza sądowego”.

Skarżąca powołuje wzorzec kontroli art. 77 ust. 2 Konstytucji, który wprowadza domniemanie drogi sądowej (zob. wyrok TK z 10 maja 2000 r., K 21/99, OTK ZU nr 4/2000, poz. 109). Trybunał Konstytucyjny ustalił, że droga sądowa nie była dla skarżącej zamknięta w zakresie rozpoznania wniosku o przyznanie kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu – wniosek ten został rozpoznany i oddalony postanowieniem Sądu Rejonowego w Legionowie – I Wydział Cywilny z 10 września 2010 r. (sygn. akt I Ns 544/08). Oczywista bezzasadność zarzutu zamknięcia skarżącej drogi do dochodzenia naruszonych wolności lub praw jest zatem podstawą, w oparciu o art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), odmowy nadania dalszego biegu skardze w zakresie dotyczącym zgodności art. 394 § 1 k.p.c. z art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Niezależnie od powyższego, odnosząc się do wskazanych przez skarżącą innych wzorców kontroli, Trybunał Konstytucyjny przypomina, że wynikające z art. 2 Konstytucji zasady demokratycznego państwa prawnego i sprawiedliwości społecznej jedynie wyjątkowo mogą zostać przyjęte za samoistny konstytucyjny wzorzec kontroli kwestionowanego przepisu – tylko gdy „skarżący wskaże wynikające z tych zasad konkretne prawa lub wolności mające postać normatywnych praw podmiotowych. Normatywne prawa podmiotowe muszą precyzyjnie określać zarówno ich adresata, jak i jego sytuację prawną powiązaną z możnością wyboru sposobu zachowania się” (postanowienia TK z: 6 marca 2001 r., Ts 199/00, OTK ZU nr 4/2001, poz. 107 oraz 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60).

Ponadto ustalone orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje, że wyrażona w art. 32 ust. 1 Konstytucji zasada równości jest adresowana przede wszystkim do ustawodawcy i wyznacza sposób normowania poszczególnych dziedzin życia publicznego. Wprawdzie Trybunał Konstytucyjny dopuścił możliwość powołania się w skardze konstytucyjnej na jej naruszenie, ale tylko gdy zostanie wskazane konkretne podmiotowe prawo, wolność lub obowiązek o charakterze konstytucyjnym, w zakresie których zasada ta została naruszona oraz określony sposób tego naruszenia (postanowienia TK z: 25 listopada 2008 r., Ts 104/07, OTK ZU nr 1/B/2009, poz. 35 oraz 24 października 2001 r., SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225).

Nie budzi najmniejszej wątpliwości, że wskazane powyżej stanowisko Trybunału należy odnieść również do wynikającej z art. 32 ust. 2 Konstytucji zasady niedyskryminacji. Również bowiem wzorzec kontroli wynikający z art. 32 ust. 2 Konstytucji należy powiązać z konkretnym podmiotowym prawem, wolnością lub obowiązkiem o charakterze konstytucyjnym, w zakresie których została naruszona zasada niedyskryminacji. W świetle stanowiska wyrażonego w postanowieniu pełnego składu TK z 24 października 2001 r. w sprawie o sygn. SK 10/01, które zgodnie z dyspozycją art. 25 ust. 1 pkt 1 lit. e in fine ustawy o TK wiąże wszystkie składy orzekające Trybunału – art. 32 ust. 2 Konstytucji w sprawach inicjowanych skargą konstytucyjną „winien być (…) odnoszony do konkretnych przepisów Konstytucji, nawet jeżeli konstytucyjna regulacja danego prawa jest niepełna i wymaga konkretyzacji ustawowej” (OTK ZU nr 7/2001, poz. 225).

Należy podkreślić, że Trybunał Konstytucyjny nie ma możliwości działania ex officio, co oznacza, że nie może samodzielnie poszukiwać argumentów uzasadniających niekonstytucyjność kwestionowanej regulacji. Zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK to na skarżącej ciąży obowiązek sprecyzowania, jakie konstytucyjne wolności lub prawa doznały naruszenia, jak również – co stanowi najważniejszy element skargi – wskazania sposobu ich naruszenia. Ponadto należyte wypełnienie obowiązku, o którym mowa w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK, w odniesieniu do wzorców kontroli wynikających z art. 2 oraz art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji polega na ich powiązaniu z przepisami ustawy zasadniczej statuującymi konkretne prawa lub wolności.

W niniejszej sprawie skarżąca ani nie powiązała art. 2 oraz art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji z innymi wzorcami kontroli, wyrażającymi jej prawa podmiotowe, ani nie uzasadniła w tym zakresie niekonstytucyjności zakwestionowanego przepisu. Dodatkowo Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że powoływane przez skarżącą naruszenie zasady demokratycznego państwa prawnego przez „odmienne traktowanie przedstawicieli tej samej grupy zawodowej” oznacza w istocie naruszenie zasady równości; podobnie argumenty dotyczące niedyskryminacji w życiu gospodarczym w odniesieniu do, po pierwsze, grup pełnomocników (z wyboru i z urzędu) oraz, po drugie, do grupy pełnomocników z urzędu i grupy biegłych sądowych, również nawiązują do zasady równości.

Z przedstawionych wyżej powodów, na podstawie o art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.