1. W skardze konstytucyjnej z 28 marca 2006 r. Marek Zmaliński zarzucił niezgodność art. 3989 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 77 ust. 2 i art. 183 Konstytucji (wszystkie w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym:

Dnia 28 lipca 2003 r. skarżący wniósł pozew przeciwko Skarbowi Państwa o odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za pozostawanie bez pracy w latach 1993-1996. Sąd Okręgowy oddalił powództwo skarżącego. Wyrokiem z 31 marca 2005 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację. Postanowieniem z 7 grudnia 2005 r. Sąd Najwyższy (sygn. akt I CSK 79/05) omówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania.

Zdaniem skarżącego zakwestionowane w skardze przepisy naruszają prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy poprzez brak uzasadnienia decyzji odmownej, uznaniowość oraz „nieusprawiedliwioną na gruncie prawa do sądu odmowę rozpatrzenia sprawy”. W jego opinii sprawą w postępowaniu kasacyjnym są podstawy skargi określone w art. 3983 k.p.c., a nie przesłanki przedsądu określone w art. 3989 k.p.c. Dlatego też swoboda ustawodawcy określania podstaw skargi kasacyjnej nie dotyczy swobody kształtowania procedury rozpatrywania określonej sprawy, a ewentualna odmowa rozpatrzenia skargi w oparciu o art. 3989 k.p.c. jest nieusprawiedliwiona i narusza zawarte w art. 45 Konstytucji prawo do rozstrzygnięcia sprawy, a także zasadę zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa (art. 2 Konstytucji).

W opinii skarżącego skarga kasacyjna powinna realizować prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy, a także służyć sprawowaniu przez Sąd Najwyższy nadzoru judykacyjnego. Tymczasem przesłanki rozpoznania skargi kasacyjnej, określone w art. 3989 k.p.c., nie są związane ze sprawą ani ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości. Stosowanie przedsądu w istocie pozbawia Sąd Najwyższy realnego wpływu na orzecznictwo sądów powszechnych i tym samym jest niezgodne z art. 183 ust. 1 oraz art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Ponadto sformułowanie przesłanek rozpoznania skargi kasacyjnej powoduje zróżnicowanie sytuacji prawnej podmiotów w zakresie możliwości kwestionowania zgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie przysługuje od orzeczeń drugiej instancji, od których wniesiono skargę kasacyjną (art. 4241 § 3 k.p.c.). Jednak sama niezgodność orzeczenia z prawem nie gwarantuje przyjęcia owej skargi do rozpoznania. Strona zostaje zatem pozbawiona możliwości wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji, jednocześnie nie ma gwarancji przyjęcia do merytorycznego rozpoznania wniesionej przez siebie skargi kasacyjnej. Takie rozwiązanie stanowi naruszenie wynikającej z art. 32 Konstytucji zasady równości w związku z art. 45 ust. 1 i art. 77 Konstytucji.

Skarżący uważa, że bezpośrednim i rzeczywistym celem przedsądu jest usprawnienie funkcjonowania Sądu Najwyższego poprzez ograniczenie liczby rozpoznawanych skarg. Duża swoboda decyzji SN w kwestii przyjmowania skarg kasacyjnych w drodze przedsądu nie może odbywać się jednak kosztem podstawowych gwarancji prawa do sądu. Całkowite podporządkowanie gwarancji sądowych celom sprawnego funkcjonowania Sądu Najwyższego prowadzi bowiem do arbitralności orzekania i nieuzasadnionego zróżnicowania w oparciu o niedookreślone kryteria w zakresie przyjmowania skarg kasacyjnych. Narusza to art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 32 Konstytucji.

Wszystkie powyższe zarzuty świadczą, że kwestionowany przepis narusza również godność jednostki, gwarantowaną przez art. 30 Konstytucji.

2. Marszałek Sejmu w swoim stanowisku z 27 marca 2008 r. wniósł o stwierdzenie, że art. 3989 § 1 oraz § 2 zdanie pierwsze k.p.c. jest zgodny z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 183 ust. 1 Konstytucji.

W uzasadnieniu swojego stanowiska Marszałek Sejmu przedstawił następujące argumenty:

W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wyraża się pogląd, że przepisy Konstytucji nie przyznają obywatelom „prawa do trzeciej instancji”. Dlatego też nawet gdyby kodeks postępowania cywilnego w ogóle nie przewidywał kontroli orzeczeń w trybie rozpatrywania kasacji, regulacja taka mieściłaby się w ramach konstytucyjnego modelu prawa do sądu.

Ustawodawca, wprowadzając dodatkową procedurę, nie ma jednak pełnej dowolności co do sposobu jej ukształtowania. Dodatkowa procedura podlega bowiem zasadom przyzwoitej legislacji, a także nie może naruszać istoty prawa do sprawiedliwej procedury sądowej. Dotyczy to także przedsądu będącego fazą postępowania kasacyjnego.

Do cech sprawiedliwej procedury należą takie elementy jak: możliwość bycia wysłuchanym, ujawnienie w czytelny sposób motywów rozstrzygnięcia czy zapewnienie przewidywalności dla uczestnika postępowania przez odpowiednią spójność i wewnętrzną logikę mechanizmów, którym jest poddany. Elementy te mogą podlegać ograniczeniom na podstawie art. 31 ust. 3 Konstytucji, o ile spełniają wymóg proporcjonalności.

Przedsąd kasacyjny wprowadzony został w celu ograniczenia dostępności kasacji. Skarga kasacyjna jest bowiem instrumentem, za pomocą którego Sąd Najwyższy sprawuje nadzór judykacyjny nad orzecznictwem sądów powszechnych. Sąd ten, dokonując selekcji wpływających do niego spraw kasacyjnych, wybiera sprawy najpoważniejsze lub o charakterze precedensowym, w celu zapewnienia jednolitości wykładni oraz rozwoju prawa. Z tej przyczyny przesłanki uzasadniające przyjęcie kasacji do rozpoznania zawierają zwroty niedookreślone i ocenne.

Zasada określoności przepisów wywodzona z zasady demokratycznego państwa prawnego nie wyklucza posługiwania się przez ustawodawcę zwrotami niedookreślonymi. Jest to konieczne, w sytuacji gdy stosowanie określonej instytucji prawnej oparte jest na kryteriach ocennych, tak jak w wypadku przedsądu. Znaczenie tych zwrotów nie może być jednak ustalane arbitralnie. Dlatego ich użycie wymaga stosowania gwarancji proceduralnych, dzięki którym organ stosujący prawo przedstawi w czytelny sposób motywy swojego postępowania.

Podsumowując, zdaniem Marszałka Sejmu, zakwestionowane w skardze konstytucyjnej przepisy są zgodne ze wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi, z zastrzeżeniem, że decyzja sądu musi być czytelna dla odbiorcy, tj. uzasadniona.

3. Prokurator Generalny, w stanowisku z 5 lipca 2007 r., wniósł o stwierdzenie, że: art. 3989 § 1 oraz § 2 zdanie pierwsze k.p.c. jest zgodny z art. 30 oraz art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 32 oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2 Konstytucji, a postępowanie w przedmiocie badania zgodności wymienionych przepisów z art. 183 ust. 1 Konstytucji podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

W uzasadnieniu swojego stanowiska Prokurator Generalny przedstawił następujące argumenty:

Art. 183 ust. 1 Konstytucji określa pozycję i kompetencję Sądu Najwyższego i jest częścią składową szerszego unormowania, stanowiącego podstawę prawną struktury i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Nie wynika z niego żadne prawo podmiotowe ani wolność konstytucyjna, których ochrony można się domagać w trybie skargi konstytucyjnej. Nie ma też podstaw, aby uznać, że przepis ten jest normą statuującą powoływane przez skarżącego prawo do sądu. Przepis ten nie może być wzorcem kontroli konstytucyjnej w niniejszej sprawie.

Przepis art. 3989 § 1 k.p.c. ogranicza w pewnym zakresie dostęp do kasacji. Jednak ograniczenie to nie narusza konstytucyjnego prawa do sądu, ponieważ prawo to nie obejmuje ani prawa do wniesienia kasacji ani prawa do jej rozpoznania. Prawo do kasacji, jako przewidziane przez ustawę zwykłą prawo wnioskowania o przeprowadzenie kontroli orzeczenia drugiej instancji, ma charakter wyłącznie ustawowy.

Zgodnie ze stanowiskiem TK, przepisy Konstytucji dają ustawodawcy zwykłemu pewną swobodę kreowania środków zaskarżenia orzeczeń zapadłych w drugiej instancji. To znaczy, że może on ukształtować ich dopuszczalność wedle swego uznania, a wyłączenie pewnych spraw spod kontroli kasacyjnej nie narusza samego prawa do sądu w kształcie jaki nadała mu Konstytucja.

Nie można zatem uznać, że art. 3989 § 1 k.p.c. w ogóle narusza konstytucyjne prawo do sądu, określone w art. 45 ust. 1 Konstytucji, a tym bardziej – że narusza je w stopniu przekraczającym wymogi proporcjonalności, wynikające z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Dopuszczalność ustanowienia przez ustawodawcę zwykłego szczególnych kryteriów dostępności kasacji jako nadzwyczajnego środka prawnego, wykraczającego poza wymóg dwuinstancyjności postępowania sądowego, którego funkcją jest ochrona interesu publicznego przesądza także o zgodności art. 3989 § 1 k.p.c. z zasadą równości wyrażoną w art. 32 Konstytucji. Co z kolei nie pozwala na uznanie kwestionowanej regulacji za naruszającą godność człowieka jako podmiotu prawa do sądu.

Oceniając art. 3989 § 2 k.p.c., należy zauważyć, że chociaż prawo do kasacji nie jest komponentem konstytucyjnego prawa do sądu, procedura rozpoznawania skarg kasacyjnych – a tego dotyczy wymieniony przepis – podlega ocenie z punktu widzenia zgodności ze standardami konstytucyjnego prawa do sądu w aspekcie obejmującym sprawiedliwość proceduralną.

W wypadku przedsądu kasacyjnego mamy do czynienia z kumulacją dwóch czynników ograniczających sprawiedliwą procedurę, tj. z niejawnością posiedzeń oraz schematycznością uzasadnień wydawanych postanowień. Kumulacja ta nabiera szczególnego znaczenia wobec posłużenia się przez ustawodawcę zwrotami nieostrymi dla określenia przesłanek przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. Zwrócił na to uwagę Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 30 maja 2007 r., sygn. SK 68/06 (OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 53). Trybunał stwierdził, że choć w ramach przedsądu dopuszczalne jest istnienie mniej rygorystycznych gwarancji procesowych, to jednak z perspektywy konstytucyjnej niemożliwy jest do zaakceptowania stan wyłączający wszelkie możliwe instrumenty zapewniające przejrzystość orzekania, tj. zarówno obowiązek uzasadniania postanowień o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej, jak i orzekanie w tej sprawie na posiedzeniu niejawnym. Powinność uzasadniania przez Sąd Najwyższy postanowienia o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, wydanego w ramach przedsądu, jest jednym z możliwych sposobów realizacji obowiązku informacyjnego w tym zakresie.

Obowiązek taki wynika ze stanu prawnego, jaki zaistniał w następstwie wejścia w życie wyroku Trybunał Konstytucyjnego w sprawie o sygn. SK 68/06. W związku z tym należy uznać, że art. 3989 § 2 k.p.c. – w aspekcie prawa do sądu – jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Przesądza to także o jego zgodności z art. 30 Konstytucji.

Ponadto obowiązek informacyjny Sądu Najwyższego w związku z wyrokiem TK w sprawie o sygn. SK 68/06 usuwa zagrożenie nierównego traktowania obywateli i innych podmiotów na etapie postępowania po wniesieniu skargi kasacyjnej. Zaskarżony artykuł jest zatem zgodny z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Wzorzec z art. 77 Konstytucji nie może być uznany za adekwatny w sprawie. W sprawie skarżącego toczyło się bowiem dwuinstancyjne postępowanie, którego przedmiotem była ochrona jego wolności lub praw w rozumieniu art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Uwagi wstępne.

1.1. Analiza skargi konstytucyjnej wymaga, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, uprzedniego rozważenia, czy wszystkie artykuły Konstytucji powołane w niniejszej sprawie jako wzorce kontroli wskazane zostały prawidłowo. Zgodnie bowiem z art. 79 Konstytucji podstawę skargi konstytucyjnej stanowić może tylko naruszenie takich norm ustawy zasadniczej, które stanowią źródło wolności lub praw podmiotowych jednostki.

W skardze konstytucyjnej jako wzorzec kontroli skarżący powołał m.in. art. 183 Konstytucji. Artykuł ten jest regulacją o charakterze ustrojowo-kompetencyjnym i częścią składową szerszego unormowania, stanowiącego podstawę prawną struktury i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w Polsce. Przepis ten nie normuje wolności, praw ani obowiązków konstytucyjnych jednostki. W szczególności na tle obowiązującej Konstytucji nie ma podstaw do uznania, że art. 183 Konstytucji jest normą statuującą powoływane przez skarżącego prawo do sądu. Świadczy o tym zarówno treść przepisu, jak i jego usytuowanie w systematyce Konstytucji, tj. jego umiejscowienie w rozdziale VIII, mieszczącym unormowania dotyczące ustroju i funkcjonowania sądów i trybunałów (zob. wyrok TK z 10 lipca 2000 r., sygn. SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 143).

Tym samym należy zgodzić się ze stanowiskiem Prokuratora Generalnego, że art. 183 Konstytucji nie może być wzorcem kontroli w niniejszej sprawie, a postępowanie w tym zakresie podlega umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

1.2. Zarzut naruszenia zasady równości w zakresie możliwości kwestionowania zgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji skarżący powiązał ze sformułowaniem przesłanek przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. Jego zdaniem, skoro skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie przysługuje od orzeczeń sądu drugiej instancji, od których wniesiono skargę kasacyjną (art. 4241 § 3 k.p.c.), to w wypadku wniesienia skargi kasacyjnej sama niezgodność orzeczenia z prawem powinna gwarantować przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania. W przeciwnym razie strona zostaje pozbawiona możliwości wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia drugoinstancyjnego, a jednocześnie nie ma gwarancji przyjęcia do merytorycznego rozpoznania wniesionej przez siebie skargi kasacyjnej. Godzi to w zasadę równości w aspekcie prawa do sądu.

Odnosząc się do tego zarzutu, Trybunał pragnie przypomnieć, że zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji przedmiotem skargi konstytucyjnej może być tylko taki przepis ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji. Oznacza to, że w wypadku skargi konstytucyjnej kontrola konstytucyjności musi dotyczyć normy zastosowanej przy wydaniu orzeczenia. Przy czym podkreślenia wymaga, że kontrola może dotyczyć wyłącznie problemu zgodności aktu normatywnego z Konstytucją.

Nie ulega wątpliwości, że w niniejszej sprawie za przepis, na podstawie którego sąd orzekł o prawach skarżącego należy uznać art. 3989 k.p.c., regulujący instytucję przedsądu kasacyjnego w sprawach cywilnych i to on podlega kontroli konstytucyjnej. Art. 4241 k.p.c., dotyczący skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, nie był podstawą orzekania w sprawie skarżącego, nie może zatem podlegać kontroli w niniejszym postępowaniu.

Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wyjaśniał też konstytucyjne pojmowanie zasady równości (np. wyroki TK: z 14 listopada 2000 r., sygn. K 7/00, OTK ZU nr 7/2000, poz. 259; z 27 marca 2007 r., sygn. SK 9/05, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 31). Istotą tej zasady jest równe traktowanie wszystkich podmiotów charakteryzujących się w równym stopniu daną cechą istotną (relewantną). W ocenie Trybunału Konstytucyjnego nie ulega wątpliwości, że w niniejszej sprawie za cechę relewantną nie można uznać faktu, że obie instytucje stanowią środek odwoławczy od wyroku sądu drugiej instancji. Są to bowiem dwie odrębne instytucje prawne. Trybunał Konstytucyjny nie jest uprawniony do dokonywania kontroli „równoległej” różnych instytucji, a do tego zmierzałaby w istocie ocena tych przepisów.

Z tego powodu Trybunał Konstytucyjny umarza postępowanie w tym zakresie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

2. Przedmiot skargi konstytucyjnej.

2.1. Skarga konstytucyjna dotyczy konstytucyjności art. 3989 § 1 oraz § 2 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.).

Przepisy te regulują instytucję przedsądu kasacyjnego, który stanowi element postępowania przed Sądem Najwyższym, po złożeniu skargi kasacyjnej.

Zgodnie z art. 3989 § 1 k.p.c. „Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania, jeżeli: 1) w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, 2) istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów, 3) zachodzi nieważność postępowania lub 4) skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona”. Art. 3989 § 2 k.p.c. stanowił, że: „O przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania Sąd Najwyższy orzeka na posiedzeniu niejawnym. Postanowienie nie wymaga pisemnego uzasadnienia”.

2.2. Zarzuty przedstawione w skardze konstytucyjnej dotyczą w pierwszej kolejności kwestii uzasadniania orzeczeń sądowych oraz dopuszczalności wyłączenia w postępowaniu kasacyjnym obowiązku informowania przez Sąd Najwyższy stron postępowania o motywach orzeczenia o nieprzyjęciu do rozpoznania skargi kasacyjnej, jak również faktu, że orzekanie o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania odbywa się na posiedzeniu niejawnym. Zdaniem skarżącego kumulacja owych niekorzystnych przesłanek uniemożliwia stronie składającej kasację uzyskania informacji o rzeczywistych powodach dokonanej przez Sąd Najwyższy oceny zasadności wniesionej skargi kasacyjnej.

Kolejnym zarzutem podniesionym w skardze konstytucyjnej jest zarzut dotyczący sformułowania przesłanek przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. W opinii skarżącego, przesłanki te, niezależnie od ich niedookreśloności, nie służą sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (w konkretnej sprawie), lecz są związane z innymi zadaniami Sądu Najwyższego o charakterze ogólnym. Prowadzą one w praktyce do nieuzasadnionego zróżnicowania w zakresie przyjmowania skarg w oparciu o „niestałe” kryteria. Stanowi to naruszenie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy.

2.3. Podsumowując, należy stwierdzić, że za podstawową płaszczyznę kontroli uznać należy analizę zaskarżonych przepisów w związku z prawem do sądu.

Niezgodność zakwestionowanego przepisu z art. 45 ust. 1 Konstytucji ma rodzić również sprzeczność z pozostałymi wzorcami kontroli wskazanymi w petitum skargi. Wszystkie pozostałe wzorce kontroli, tj. art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3 i art. 77 ust. 2 Konstytucji powiązane zostały z naruszeniem prawa do sądu.

3. Prawo do sądu.

Prawo do sądu jest jednym z podstawowych praw jednostki i jedną z fundamentalnych gwarancji praworządności. Zgodnie z art. 45 ust. 1 Konstytucji: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”.

Jak wielokrotnie podkreślał Trybunał Konstytucyjny w swych orzeczeniach, na konstytucyjne prawo do sądu składa się w szczególności:

1) prawo dostępu do sądu, tj. prawo uruchomienia procedury przed sądem – organem o określonej charakterystyce (niezależnym, bezstronnym i niezawisłym);

2) prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności;

3) prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd (zob. wyroki TK z: 9 czerwca 1998 r., sygn. K 28/97, OTK ZU nr 4/1998, poz. 50; 16 marca 1999 r., sygn. SK 19/98, OTK ZU nr 3/1999, poz. 36; 10 maja 2000 r., sygn. K 21/99, OTK ZU nr 4/2000, poz. 109).

Zarzuty skarżącego wskazują, że w jego ocenie, przedsąd kasacyjny poprzez ograniczenie możliwości skutecznego zainicjowania postępowania przed Sądem Najwyższym narusza określone w art. 45 ust. 1 Konstytucji prawo do sądu we wszystkich jego aspektach.

4. Zarzut niezgodności art. 3989 § 1 oraz § 2 zdanie pierwsze k.p.c. z art. 45 ust. 1 oraz z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 77 ust. 2 (wszystkie w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji) – w aspekcie prawa dostępu do sądu oraz prawa do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia.

4.1. Trybunał Konstytucyjny niejednokrotnie podkreślał w swoim orzecznictwie, że Konstytucja w pełni gwarantuje dwuinstancyjny tryb postępowania. Oznacza to, że nawet gdyby kodeks postępowania cywilnego w ogóle nie przewidywał kontroli orzeczeń w trybie rozpatrywania kasacji, regulacja kodeksu też mieściłaby się w ramach konstytucyjnego modelu prawa do sądu. Strona nie ma podstaw do roszczenia względem państwa o takie ukształtowanie obowiązujących przepisów, które zapewniałoby jej rozpoznanie każdej sprawy przez Sąd Najwyższy. Z przepisów Konstytucji nie można bowiem wywodzić prawa do kasacji jako prawa do rozpoznania sprawy przez kolejną, trzecią instancję (zob. wyroki TK z: 10 lipca 2000 r., sygn. SK 12/99; 6 października 2004 r., sygn. SK 23/02, OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 89; 31 marca 2005 r., sygn. SK 26/02, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 29).

Powyższe założenia legły u podstaw wydania przez Trybunał Konstytucyjny postanowień: z 18 września 2006 r. o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie odnoszącym się do art. 3989 § 1 k.p.c. (sygn. Ts 36/06, OTK ZU nr 3/B/2007, poz. 110); z 26 maja 2008 r. o umorzeniu postępowania ze względu na niedopuszczalność orzekania w zakresie badania zgodności z Konstytucją art. 3983 § 3 k.p.c. (sygn. SK 12/06, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 71) oraz z 7 października 2008 r. o umorzeniu postępowania ze względu na niedopuszczalność orzekania w zakresie badania zgodności z Konstytucją art. 3989 § 1 pkt 1, 2 i 4 k.p.c. (sygn. SK 55/06).

W uzasadnieniach wskazanych orzeczeń Trybunał Konstytucyjny uznał, że wyłączenie określonych spraw spod kontroli kasacyjnej nie narusza konstytucyjnego prawa do sądu, gdyż zakres przedmiotowy kasacji (skargi kasacyjnej) nie jest zdeterminowany konstytucyjnie. Z tego wynika również, że Konstytucja nie gwarantuje „możliwości wszechstronnego osądu sporu przez Sąd Najwyższy”. Taka możliwość jest gwarantowana bowiem w zakresie dwuinstancyjnego postępowania sądowego.

Obowiązujące przepisy, co stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 30 maja 2007 r., sygn. SK 68/06, kształtują skargę kasacyjną przede wszystkim jako instrument, za pomocą którego Sąd Najwyższy sprawuje nadzór judykacyjny nad orzecznictwem sądów powszechnych. Okoliczności wymienione w art. 3989 § 1 pkt 1-4 k.p.c. świadczą o tym, że w wypadku kasacji interes publiczny ma pierwszeństwo (Sąd Najwyższy dokonuje selekcji wpływających do niego skarg kasacyjnych, wybierając sprawy najpoważniejsze lub o charakterze precedensowym, w celu zapewnienia jednolitości wykładni oraz dalszego rozwoju prawa) przed interesem indywidualnym (uzyskaniem sprawiedliwego orzeczenia w konkretnej sprawie). Zadaniem Sądu Najwyższego nie jest zatem ponowna analiza oceny wiarygodności i mocy dowodów oraz ustalonego stanu faktycznego, lecz rozpatrywanie kwestii prawnych budzących spory, wątpliwości i rozbieżności w orzecznictwie sądów i w doktrynie (zob. T. Zembrzuski, Zarzut naruszenia art. 233 jako podstawa kasacyjna po nowelizacji k.p.c., „Monitor Prawniczy” nr 23/2005, s. 1169). Jest to argument potwierdzający stanowisko ustawodawcy, że wystarczającą ochronę interesów jednostki zapewnia dwukrotne rozpoznanie jej sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. O ile więc strony postępowania mają pełny dostęp do rozbudowanych gwarancji procesowych w pierwszej i drugiej instancji, o tyle skarga kasacyjna jest środkiem nadzwyczajnym, istniejącym niejako „ponadstandardowo” i służącym przede wszystkim określonym celom publicznym. Prawo do skargi kasacyjnej, jako przewidziane przez ustawę zwykłą prawo wnoszenia wniosku o przeprowadzenie kontroli orzeczenia drugiej instancji, nie jest bowiem koniecznym i konstytutywnym składnikiem prawa do sądu. Ma ono charakter wyłącznie ustawowy.

Podsumowując, należy uznać, że, mimo iż art. 3989 § 1 k.p.c. – poprzez ustanowienie przesłanek przyjęcia przez Sąd Najwyższy skargi kasacyjnej do rozpoznania (niezależnie od podstaw skargi kasacyjnej określonych w art. 3983 k.p.c.) – ogranicza w pewnym zakresie dostęp do kasacji, to jednak ograniczenie to nie narusza konstytucyjnego prawa do sądu, które – w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego – nie obejmuje ani prawa do wniesienia kasacji, ani prawa do jej rozpoznania.

W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny uznaje, że w zakresie badania niezgodności art. 3989 § 1 oraz § 2 zdanie pierwsze k.p.c. z art. 45 ust. 1 oraz z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 77 ust. 2 (wszystkie w związku z art. 45 ust. 1) Konstytucji – w aspekcie prawa dostępu do sądu oraz prawa do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia – zachodzi konieczność umorzenia postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

5. Zarzut niezgodności art. 3989 § 1 oraz § 2 zdanie pierwsze k.p.c. z art. 45 ust. 1 oraz z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 77 ust. 2 (wszystkie w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji) – w aspekcie prawa do odpowiedniego ukształtowania procedury.

5.1. Wprawdzie przepisy procesowe nie muszą zapewnić stronom prawa do rozpatrzenia sprawy przez Sąd Najwyższy – prawa do kasacji – jednak, w wypadku, gdy ustawodawca zdecyduje się na wprowadzenie dodatkowej procedury, jego swoboda w tej materii nie jest nieograniczona. Procedura ta podlega bowiem ocenie z punktu widzenia zgodności ze standardami prawa do sądu w aspekcie obejmującym sprawiedliwość proceduralną.

Dla niniejszej sprawy znaczenie ma nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego z dnia 22 grudnia 2004 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98; weszła w życie 6 lutego 2005 r.), w wyniku której zmianie uległ charakter prawny kasacji w sprawach cywilnych. Kasacja przestała być zwyczajnym środkiem odwoławczym i stała się nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, służącym inicjowaniu postępowania kontrolnego przed Sądem Najwyższym w odniesieniu do orzeczeń prawomocnych.

Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku o sygn. SK 26/02 ustawodawca zawsze dysponuje szerszym marginesem swobody w wypadku środka nadzwyczajnego, a to nakazuje stosować łagodniejsze kryteria oceny konstytucyjności przepisów regulujących jego prawny reżim w ustawodawstwie zwykłym. Zakres swobody regulacyjnej w odniesieniu do nadzwyczajnych i zwyczajnych środków jest bowiem inny (większe uprawnienia przysługują ustawodawcy kształtującego reżim prawny środka nadzwyczajnego). Tym samym także kryteria kontroli konstytucyjności w obu wypadkach są różne. Znaczy to, że kształtowanie przedsądu w odniesieniu do kasacji jako środka nadzwyczajnego, z punktu widzenia kontroli konstytucyjności, wymaga poszanowania szerszego marginesu swobody regulacyjnej ustawodawcy.

5.2. W zakresie oceny konstytucyjności elementów procedury dotyczącej przedsądu wiążąco wypowiedział się już Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 30 maja 2007 r. (sygn. SK 68/06). W wyroku tym Trybunał uznał, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2 Konstytucji.

W uzasadnieniu wyroku Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że minimalne wymogi w zakresie rzetelnej procedury wyznacza z jednej strony, nakaz podmiotowego a nie przedmiotowego traktowania uczestników postępowania, który przejawia się w: 1) nakazie wysłuchania stron, 2) konieczności ujawnienia w czytelny sposób motywów rozstrzygnięcia, 3) zapewnieniu przewidywalności dla uczestników postępowania poprzez odpowiednią spójność i wewnętrzną logikę mechanizmów, którym jest poddany. Z drugiej strony, wymogi takie wyznacza zakaz arbitralnego działania sądu, czego gwarancję stanowi: 1) udział zainteresowanych podmiotów w postępowaniu, 2) jawność postępowania oraz 3) wydawanie rozstrzygnięć zawierających rzetelne uzasadnienie.

Trybunał podkreślił, że negatywna ocena kontroli przepisu nie odnosi się do przedsądu jako takiego, ponieważ w ramach przedsądu kasacyjnego dopuszczalne jest istnienie mniej rygorystycznych przesłanek. Powodem stwierdzenia niekonstytucyjności poddanego kontroli przepisu była kumulacja w instytucji przedsądu kilku nieproporcjonalnych ograniczeń wyłączających obowiązek informacyjny Sądu Najwyższego: niejawności postępowania, w ramach którego zapada decyzja o nieprzyjęciu skargi kasacyjnej do rozpoznania, zwolnienia Sądu Najwyższego z obowiązku sporządzania uzasadnienia takiej decyzji oraz posłużenie się przesłankami ocennymi, od spełnienia których zależy przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania.

Na skutek omawianego wyroku, sygn. SK 68/06, art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. utracił moc obowiązującą. Wynikające z tego przepisu zwolnienie Sądu Najwyższego z obowiązku uzasadniania postanowień o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania stanowiło odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 387 § 1 k.p.c., która – z mocy art. 39821 k.p.c. – znajdowałaby odpowiednie zastosowanie także w tym postępowaniu. Derogowanie normy szczególnej, wyrażonej w art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c., spowodowało powrót do uregulowania o charakterze ogólnym. W rezultacie, wobec utraty mocy obowiązującej przepisu uznanego w sprawie o sygn. SK 68/06 za niekonstytucyjny, ogólna zasada uzasadniania orzeczeń przez Sąd Najwyższy objęła także postanowienia w sprawie odmowy przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania.

5.3. W niniejszej sprawie, mimo że przedmiot zaskarżenia ujęty został nieco szerzej (art. 3989 § 1 i § 2 zdanie pierwsze k.p.c.), niż w sprawie zakończonej wyrokiem z 30 maja 2007 r., to jednak istota zgłoszonych zarzutów sprowadza się do kwestii kumulacji niekorzystnych dla strony ograniczeń proceduralnych, tzn. posłużenia się przez ustawodawcę zwrotami niedookreślonymi przy równoczesnym pozbawieniu strony prawa uczestniczenia w posiedzeniu, na którym rozstrzygnięcie zapada, a także wyłączeniu powinności uzasadniania przez Sąd Najwyższy swego rozstrzygnięcia (art. 3989 § 1 i 2 k.p.c.).

Z uzasadnienia wyroku o sygn. SK 68/06 wynika, że niejawność posiedzeń, na których Sąd Najwyższy orzeka w przedmiocie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania – nawet mimo posłużenia się przez ustawodawcę nieostrymi sformułowaniami dla określenia przesłanek przyjęcia takiej skargi do rozpoznania – nie narusza konstytucyjnego standardu rzetelnej procedury, jeżeli jednocześnie Sąd Najwyższy zobowiązany jest do uzasadniania swoich postanowień o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. Uzasadnienie takie oznacza bowiem wskazanie przez Sąd Najwyższy, która z przesłanek zawartych w art. 3989 § 1 k.p.c. została przyjęta za podstawę prawną postanowienia o przyjęciu lub odrzuceniu skargi kasacyjnej i jakimi motywami kierował się Sąd Najwyższy.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku o sygn. SK 68/06 odniósł się zatem nie tylko do kwestii braku pisemnego uzasadnienia, ale ogólnie kumulacji ograniczeń proceduralnych w instytucji przedsądu. Oznacza to, że przedstawione w niniejszej skardze zarzuty odwołujące się do nieproporcjonalnego nagromadzenia w ramach jednego postępowania sądowego kilku ograniczeń proceduralnych, wobec eliminacji najistotniejszego z nich, przestają być zasadne. Pokrywają się one bowiem w pełni z zasadniczymi motywami, na podstawie których Trybunał Konstytucyjny orzekał w sprawie SK 68/06.

Biorąc pod uwagę treść wyroku o sygn. SK 68/06, w aspekcie prawa do odpowiedniego ukształtowania procedury, zachodzi konieczność umorzenia postępowania w tym zakresie ze względu na zbędność wydania wyroku.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.

1. W skardze konstytucyjnej z 28 marca 2006 r. Marek Zmaliński zarzucił niezgodność art. 3989 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 77 ust. 2, art. 183 ust. 1 Konstytucji (wszystkie w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Skarżący dochodził swoich praw w związku z postanowieniem Sądu Najwyższego z 7 grudnia 2005 r. (sygn. akt I CSK 79/05) o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania.

Zdaniem skarżącego art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i z art. 31 ust. 3 Konstytucji (zasada ochrony zaufania obywatela do państwa i sprawiedliwej procedury) oraz z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

W opinii skarżącego uzasadnienia orzeczeń sądowych, poprzez pokazanie opinii publicznej i zainteresowanym stronom motywów kierunku orzekania, dotykają istoty gwarancji prawa do sądu i są istotnym sposobem realizacji jawności postępowania. Brak uzasadnienia prowadzi do arbitralności decydowania, co narusza zarówno zasadę demokratycznego państwa prawnego, jak i wymóg sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy.

Skarżący powołuje się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31 marca 2005 r. (sygn. SK 26/02), w którym Trybunał krytycznie ocenił instytucję przedsądu w związku z „praktyką ogólnikowych uzasadnień decyzji, pozbawiającą legitymizacji instytucję opartą na kryteriach ocennych, dyskrecjonalnych i niespójnych” (OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 29). W opinii skarżącego ocena ta odnosi się również do nowej regulacji przedsądu w art. 3989 k.p.c.

Skarżący zauważa także, że w postępowaniu karnym w analogicznej sytuacji dotyczącej kasacji Trybunał Konstytucyjny uznał niezgodność art. 535 § 2 k.p.k. z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji (zob. wyrok z 16 stycznia 2006 r., sygn. SK 30/05, OTK ZU nr 1/A/2006, poz. 2).

2. Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: RPO) w piśmie z 12 grudnia 2006 r. zajął stanowisko, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. W pozostałym zakresie, tj. dotyczącym art. 3989 § 1 oraz § 2 zdania pierwszego k.p.c., RPO postanowił do przedstawionej skargi nie przystępować.

Zdaniem RPO przepisy postępowania cywilnego nie muszą zapewniać stronom możliwości odwołania się do trzeciej instancji, wykracza to bowiem poza konstytucyjne minimum. Jednak jeśli ustawodawca uregulował możliwość wystąpienia, w określonych kategoriach spraw, ze skargą kasacyjną, to postępowanie takie musi odpowiadać konstytucyjnym standardom rzetelnego procesu sądowego. Nawet zmiana modelu postępowania kasacyjnego, dokonana w lutym 2005 r., po której kasacja stała się nadzwyczajnym środkiem prawnym, nie zwalnia ustawodawcy od przestrzegania tego minimum, które stanowi „istotę” sprawiedliwej procedury.

W opinii RPO fakt, że instytucja przedsądu kasacyjnego, regulowana przez zakwestionowane przepisy, jest nadzwyczajnym środkiem prawnym, powoduje, iż dopuszczalne są pewne ograniczenia prawa do rzetelnego procesu. Ograniczenia te muszą być jednak zgodne z zasadą proporcjonalności, wyrażoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Sposób rozpatrywania sprawy w przedsądzie cechuje się znacznym uproszczeniem w stosunku do właściwego postępowania kasacyjnego. Przy takim kształcie przedsądu kasacyjnego uzasadnienie postanowienia o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej staje się jedyną gwarancją zabezpieczającą stronę przed ewentualnym ryzykiem arbitralnego działania władzy sądowniczej.

W konsekwencji, zdaniem RPO, art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. narusza fundamentalne zasady w państwie prawnym, takie jak: zasada jawności działania (przejrzystości) władzy publicznej, zasada przyzwoitej legislacji (nakaz tworzenia prawa wystarczająco jasnego i „dookreślonego”) czy zasada zaufania do państwa i tworzonego przez nie prawa (art. 2 Konstytucji). Ponadto niski poziom gwarancji proceduralnych przedsądu powoduje, że naruszona została sama „istota prawa obywatela do rzetelnego ukształtowania procedury realizacji jego konstytucyjnego prawa do sądu”, a tym samym art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

3. W piśmie procesowym z 24 maja 2007 r., skarżący podtrzymał skargę. Zdaniem skarżącego konieczne jest stwierdzenie niekonstytucyjności całego art. 3989 k.p.c. w zakresie, w jakim dopuszcza odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania bez wykazania w pisemnym uzasadnieniu, że w świetle prawa nie istnienie konieczność uchylenia zaskarżonego orzeczenia czy też że skarga jest oczywiście bezzasadna.

4. W piśmie procesowym z 11 czerwca 2007 r. skarżący ponownie podtrzymał skargę konstytucyjną w zakresie całego art. 3989 k.p.c., a więc nierozstrzygniętym w wyroku TK z 30 maja 2007 r., sygn. SK 68/06, uznającym niekonstytucyjność art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c.

5. Prokurator Generalny w piśmie z 5 lipca 2007 r. przedstawił stanowisko, że: przepisy art. 3989 § 1 oraz § 2 zdanie pierwsze k.p.c. są zgodne z art. 30 oraz art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 32 Konstytucji i nie są niezgodne z art. 77 ust. 2 Konstytucji. Postępowanie w sprawie badania konstytucyjności art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. powinno być umorzone na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) – wobec utraty mocy obowiązującej kwestionowanego przepisu.

W uzasadnieniu swego stanowiska, w części dotyczącej umorzenia postępowania w zakresie badania konstytucyjności art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c., Prokurator Generalny powołał się na wyrok TK z 30 maja 2007 r. (sygn. SK 68/06). W wyroku tym Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Z dniem 15 czerwca 2007 r. orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego weszło w życie i z tym dniem przepis art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. utracił moc obowiązującą. Uzasadnia to, zdaniem Prokuratora Generalnego, umorzenie postępowania ze względu na utratę mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu (art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. O niedopuszczalności wydania orzeczenia przesądza wystąpienie ujemnej przesłanki procesowej w postaci powagi rzeczy osądzonej – res iudicata (zob. postanowienie TK z 21 grudnia 1999 r., sygn. K. 29/98, OTK ZU nr 7/1999, poz. 172). Z przesłanką tą mamy do czynienia w wypadku tożsamości zarówno podmiotowej, jak i przedmiotowej. W wypadku wystąpienia jedynie tożsamości przedmiotowej, a więc wówczas, gdy kwestia niekonstytucyjności przepisu została ostatecznie rozstrzygnięta, zachodzi przesłanka ne bis in idem – prowadząca do uznania orzekania za zbędne (zob. postanowienia TK: z 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218; z 25 lutego 2004 r., sygn. K 35/03, OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 15). Sytuacja taka ma niewątpliwie miejsce, gdy zaskarżony przepis prawny był już przedmiotem kontroli jego zgodności z Konstytucją w innej sprawie (zob. postanowienia: z 25 listopada 2002 r., sygn. SK 30/01, OTK ZU nr 6/A/2002, poz. 88, s. 1142, z 26 marca 2002 r., sygn. P 3/02, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 22, s. 298 oraz z 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60).

W wyroku z 30 maja 2007 r., sygn. SK 68/06 (OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 53), Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji. Wyrok ten został opublikowany w Dzienniku Ustaw z dnia 15 czerwca 2007 r., Nr 106, poz. 731. Z tym dniem art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. utracił moc obowiązującą.

W niniejszej sprawie zaskarżony został cały przepis art. 3989 k.p.c. Jednak zważywszy, że przedmiot sprawy w części dotyczącej badania zgodności art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest tożsamy z wyrokiem TK z 30 maja 2007 r., sygn. SK 68/06, postępowanie w tym zakresie należało umorzyć ze względu na zbędność orzekania.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.