1. W postanowieniu z 14 kwietnia 2014 r. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej także: sąd), zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.; dalej: u.k.s.c.) w zakresie, w jakim nie przewiduje zwrotu połowy opłaty od pozwu o rozwód w razie orzeczenia rozwodu na zgodny wniosek stron z winy pozwanego, jest zgodny z art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ponadto sąd sformułował pytanie następującej treści: „ewentualnie – na wypadek stwierdzenia braku formalnych podstaw do udzielenia odpowiedzi na pytanie prawne zawarte w pkt 1 postanowienia – czy art. 3 w zw. z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.; [dalej: ustawa o TK]) w zakresie, w jakim wykracza poza obowiązek wykazania przez sąd, że akt normatywny poddany konstytucyjnej kontroli stanowi podstawę rozstrzygnięcia sprawy, jest zgodny z art. 193 w zw. z art. 2, art. 10 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”.

Pytanie prawne zostało sformułowane w związku z następującym stanem faktycznym: W sprawie II C 1012/13 powódka wniosła pozew o rozwód z winy pozwanego. W odpowiedzi na pozew pozwany uznał powództwo w całości. Na rozprawie 10 lutego 2014 r. sąd uwzględnił powództwo o rozwód z winy pozwanego.

1.1. Przedstawiając uzasadnienie pytania prawnego, sąd wskazał, że art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c. nie przewiduje możliwości zwrotu połowy opłaty od pozwu w sprawie, w której strony przedstawiły zgodne stanowiska co do ustalenia winy za rozkład pożycia, a wydany w sprawie wyrok stał się prawomocny. Kwestionowany przepis ogranicza bowiem możliwość zwrotu części opłaty do spraw, w których strony zgodnie wystąpiły o orzeczenie rozwodu bez orzekania o winie. W ocenie sądu, jest to pominięcie, które nie znajduje żadnego racjonalnego uzasadnienia i prowadzi do niesprawiedliwie ukształtowanej procedury sądowej oraz dyskryminacji stron formułujących zgodne stanowiska w sprawie. Sąd wskazał, że kwestionowany przepis stanowi podstawę do zwrotu połowy opłaty od pozwu także wówczas, gdy strony wystąpiły zgodnie o orzeczenie rozwodu bez orzekania o winie, ale postępowanie w sprawie było długotrwałe z uwagi na spór pomiędzy stronami co do pozostałych kwestii wymagających rozstrzygnięcia w wyroku rozwodowym, np. władzy rodzicielskiej, ustalenia miejsca zamieszkania dziecka czy zakresu obowiązku alimentacyjnego. Obowiązek zwrotu połowy opłaty dotyczy także spraw, w których strony początkowo wnosiły o ustalenie winy za rozkład pożycia, ale następnie – nawet po wielu latach prowadzonego procesu – zmieniły prezentowane pierwotnie stanowiska, występując ostatecznie o pominięcie przez sąd kwestii winy.

Sąd wskazał, że rozwiązanie przewidziane w ustawie ma charakter dyskryminacyjny. Wydaje się, że intencją ustawodawcy było wprowadzenie do u.k.s.c. przepisu stwarzającego dobrodziejstwo zwrotu połowy opłaty od pozwu w sprawach o rozwód, w których strony – przez przedstawienie zgodnych stanowisk co do winy za rozkład pożycia – powodują skrócenie czasu postępowania sądowego. Intencja ta nie została jednak w pełni zrealizowana, skoro uprawnienie do zwrotu opłaty nie dotyczy wszystkich spraw, w których strony przedstawiły zgodne stanowiska co do winy za rozkład pożycia. Także bowiem w takiej sprawie przedstawienie przez strony zgodnego stanowiska skutkować będzie ograniczeniem zakresu czynności sądowych poprzedzających wydanie wyroku, a więc spowoduje co do zasady skrócenie czasu trwania całego postępowania i ograniczenie wydatków ponoszonych przez Skarb Państwa w związku z czynnościami podejmowanymi w sprawie.

W ocenie sądu, kwestionowane pominięcie ustawowe narusza prawo strony do sprawiedliwej procedury sądowej gwarantowanej w art. 45 ust. 1 Konstytucji i nie znajduje uzasadnienia w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ograniczenie zwrotu części opłaty od pozwu jedynie do orzeczenia rozwodu na zgodny wniosek strony bez orzekania o winie i wykluczenie takiego uprawnienia w innych postępowaniach, w których stanowisko stron będzie zgodne, jest zdaniem sądu, niezrozumiałe. Obowiązująca regulacja dotycząca zwrotu części opłaty w sytuacji orzeczenia rozwodu na zgodny wniosek stron bez orzekania o winie służy niewątpliwie interesom stron postępowania, ale leży też w interesie wymiaru sprawiedliwości. W analogiczny sposób należałoby ocenić i potraktować każdą sytuację przedstawienia przez strony zgodnych stanowisk co do orzeczenia rozwodu w zakresie winy za rozkład pożycia.

1.2. Na wypadek stwierdzenia przez Trybunał braku formalnych podstaw do udzielenia odpowiedzi na pytanie dotyczące art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c., sąd wskazał jako „ewentualny” przedmiot kontroli art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK, w zakresie, w jakim wykracza poza obowiązek wykazania przez sąd, że akt normatywny poddany konstytucyjnej kontroli stanowi podstawę rozstrzygnięcia sprawy. Uzasadniając powyższy zarzut, sąd wskazał, że na sądzie występującym z pytaniem prawnym spoczywa jedynie obowiązek wykazania przesłanek określonych w art. 193 Konstytucji. Sąd nie podlega żadnym dalszym ograniczeniom, poza wymaganiem o charakterze technicznym, tj. przekazania do Trybunału pytania prawnego, odpowiedniej liczby odpisów wydanego postanowienia i ewentualnie akt sprawy sądowej. W ocenie sądu, sąd występujący z pytaniem prawnym, w odróżnieniu od podmiotu wnoszącego skargę konstytucyjną określoną w art. 79 ust. 1 Konstytucji, nie może być ograniczony żadnymi dodatkowymi warunkami, wykraczającymi poza art. 193 Konstytucji.

Sąd wskazał, że pytanie prawne, o którym mowa w art. 193 Konstytucji, jest w praktyce jedynym instrumentem zapewniającym realizację zasady wzajemnego równoważenia się władzy ustawodawczej i sądowniczej (art. 10 ust. 1 Konstytucji). Także strona postępowania może słusznie oczekiwać, że ocena zasadności jej stanowiska, na każdym etapie postępowania sądowego, nastąpi z zastosowaniem norm zgodnych z Konstytucją (art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji).

W ocenie sądu, od czasu wejścia w życie Konstytucji, Trybunał nie wypracował spójnego stanowiska co do istoty przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego określonej w art. 193 Konstytucji. Sąd krytycznie odniósł się do poglądów Trybunału dotyczących niespełnienia przesłanki funkcjonalnej w uprzednio wniesionych przez ten sąd pytaniach prawnych, zawartych w postanowieniach z 12 listopada 2013 r., sygn. P 23/13 (OTK ZU nr 8/A/2013, poz. 131) i z 16 kwietnia 2014 r., sygn. P 37/13 (OTK ZU nr 4/A/2014, poz. 49). Ponadto sąd wniósł o pominięcie w niniejszej sprawie § 24 ust. 2 i § 27 regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M. P. Nr 72, poz. 720), gdyż w ocenie sądu przepisy te są niezgodne z art. 40 ustawy o TK i art. 93 Konstytucji.

2. W piśmie z 4 września 2014 r. stanowisko Sejmu przedstawił Marszałek Sejmu. Wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

W uzasadnieniu Marszałek Sejmu zwrócił uwagę, że rozpatrywane pytanie prawne nie jest pierwszym pytaniem dotyczącym u.k.s.c. zadanym Trybunałowi przez ten sam sąd i skład orzekający (por. postanowienia TK: z 26 czerwca 2013 r., sygn. P 13/12 (OTK ZU nr 5/A/2013, poz. 72; z 12 listopada 2013 r., sygn. P 23/13; z 6 listopada 2013 r., sygn. P 24/13 (OTK ZU nr 8/A/2013, poz. 129 i z 16 kwietnia 2014 r., sygn. P 37/13).

Marszałek Sejmu wskazał, że w niniejszej sprawie, podobnie jak w sprawach o sygn. P 23/13 i sygn. P 37/13, spełnienie przez pytanie prawne warunków formalnych, określonych w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK budzi poważne wątpliwości. Sąd powinien w uzasadnieniu pytania prawnego przedstawić proces myślowy, jaki doprowadził go do tezy o niezgodności kwestionowanej normy z określonymi przepisami aktu hierarchicznie wyższego. Powinien dokonać wykładni przepisów wskazanych jako przedmiot i wzorzec kontroli, tj. ustalić wynikające z nich normy prawne, porównać je oraz wykazać zachodzącą pomiędzy nimi sprzeczność. Przedstawiona w uzasadnieniu pytania prawnego lakoniczna argumentacja, mająca dowodzić rzekomej niekonstytucyjności art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c., nie odpowiada wskazanym wyżej warunkom.

Marszałek Sejmu zwrócił uwagę, że sąd w uzasadnieniu pytania prawnego szczegółowo opisał obowiązujące przepisy dotyczące zwrotu opłaty sądowej oraz sformułował opinię co do pożądanej, w jego ocenie, regulacji dotyczącej kosztów sądowych w sprawach cywilnych. Natomiast w sposób bardzo skrótowy odniósł się do poszczególnych wzorców kontroli. Sąd nie przeprowadził testu równości istotnego dla wykazania naruszenia art. 32 ust. 1 Konstytucji ani trójstopniowego testu proporcjonalności wywodzonego z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Sąd nie uzasadnił również, na jakiej podstawie przyjął istnienie w danej sprawie pominięcia ustawodawczego w odróżnieniu od zaniechania ustawodawczego. W konsekwencji pytanie prawne nie spełnia wymagań formalnych przewidzianych w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK.

Niezależnie od powyższej podstawy umorzenia postępowania, Marszałek Sejmu wskazał, że sąd nie wypełnił w sposób prawidłowy obowiązku wynikającego z art. 32 ust. 3 ustawy o TK, to jest nie wskazał, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie prawne może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało zadane. W rozpatrywanej sprawie wątpliwości budzi także spełnienie przez pytanie prawne przesłanki funkcjonalnej. Sprawa rozwodowa, w której strony poniosły koszty opłaty sądowej od pozwu, została zakończona wyrokiem z 14 lutego 2014 r., w którym sąd orzekł o kosztach, zasądzając od pozwanego na rzecz powódki kwotę 300 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu. Żadna ze stron nie wniosła środka odwoławczego od tego wyroku, w związku z czym doszło do jego uprawomocnienia. Sprawę tę należy więc uznać za zakończoną, co powoduje, że ewentualne orzeczenie TK nie będzie miało żadnego wpływu na jej rozstrzygnięcie.

2.1. W odniesieniu do zarzutów dotyczących art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK, Marszałek Sejmu podniósł, że pytanie prawne nie spełnia przesłanki przedmiotowej pytania prawnego. Art. 3 ustawy o TK stanowi powtórzenie treści art. 193 Konstytucji. Przepisy te, choć różnego rzędu, wyrażają tę samą normę kompetencyjną. Sąd domaga się w istocie kontroli zgodności art. 193 Konstytucji z nim samym, co wykracza poza zakres dopuszczalności pytania prawnego, które nie służy do kontroli samych norm konstytucyjnych. Zdaniem Marszałka Sejmu, pytanie prawne nie spełnia również przesłanki funkcjonalnej. Sąd kwestionuje konstytucyjność przepisów kompetencyjnych i procesowych dotyczących wnoszenia pytania prawnego do Trybunału, które to przepisy w oczywisty sposób nie determinują rozstrzygnięcia toczącej się przed sądem sprawy. Co więcej Marszałek Sejmu zwrócił uwagę, że w części uzasadnienia dotyczącej art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK sąd nie sformułował pytania dotyczącego konstytucyjności tak przedstawionego przedmiotu kontroli, jedynie wskazał, do jakich wniosków powinna doprowadzić prawidłowa, jego zdaniem, wykładnia wskazanych przepisów ustawy o TK.

3. W piśmie z 1 grudnia 2014 r. stanowisko w sprawie przedstawił Prokurator Generalny wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

W uzasadnieniu Prokurator Generalny omówił przesłanki formalne, jakie musi spełnić pytanie prawne kierowane do Trybunału, w szczególności przesłankę funkcjonalną. Analizując kwestię spełnienia przestanki funkcjonalnej pytania prawnego w odniesieniu do art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c., Prokurator Generalny przywołał postanowienie z 12 listopada 2013 r., sygn. P 23/13, w którym Trybunał, rozpatrując pytanie prawne dotyczące powołanego unormowania, stwierdził, że nie spełnia ono przesłanki funkcjonalnej, bowiem sprawa, w której je zadano, została już prawomocnie rozstrzygnięta. Zgodnie z art. 108 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.), sąd powinien rozstrzygnąć o kosztach postępowania w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. Przedstawione uwagi, ze względu na tożsamość stanu faktycznego, mają bezpośrednie odniesienie do rozpatrywanej sprawy w zakresie kwestionowanego przez sąd art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c.. Z tych względów Prokurator Generalny przyjął, że w zakresie dotyczącym kontroli konstytucyjności art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c. pytanie prawne nie spełnia przesłanki funkcjonalnej i postępowanie podlega umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

3.1. W odniesieniu do zarzutu dotyczącego art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK, Prokurator Generalny przywołał postanowienie z 16 kwietnia 2014 r., sygn. P 37/13, w którym Trybunał umorzył postępowanie dotyczące powyżej wskazanej normy z uwagi na brak spełnienia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego. W powołanym postanowieniu Trybunał stwierdził, że pytanie prawne nie spełnia przesłanki funkcjonalnej, gdyż sąd kwestionuje normę kompetencyjną, upoważniającą sądy do wystąpienia z pytaniem prawnym, oraz normę o charakterze procesowym, nakazującą w postępowaniu przed Trybunałem uzasadnienie zarzutu i powołanie odpowiednich dowodów na jego poparcie. Żadna z tych norm nie znajduje i nie może znaleźć zastosowania w procesie sądowego stosowania prawa w sprawie, na tle której przedstawiono pytanie prawne. Prokurator Generalny podkreślił, że w uzasadnieniu pytania prawnego sąd nie przedstawił żadnej argumentacji mającej na celu wykazanie istnienia przesłanki funkcjonalnej. Przedstawiona przez sąd argumentacja służy w istocie wykazaniu wpływu, jaki rozstrzygnięcie Trybunału co do art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK wywrze na rozstrzygnięcie samego Trybunału w zakresie oceny braku uzasadnienia przedstawionych zarzutów. Zdaniem Prokuratora Generalnego, w omawianym zakresie pytanie prawne nie spełnia również przesłanki przedmiotowej. Kwestionując zgodność art. 3 ustawy o TK z art. 193 Konstytucji, sąd pominął, że oba przepisy – jakkolwiek różnego rzędu – wyrażają tożsamą normę kompetencyjną, która upoważnia każdy sąd do zainicjowania postępowania w przedmiocie hierarchicznej zgodności norm.

Z tych względów postępowanie w zakresie zarzutu niekonstytucyjności art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK podlega umorzeniu z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku.

3.2 Prokurator Generalny wskazał, że brak przesłanki funkcjonalnej jest samoistną przyczyną umorzenia postępowania w rozpatrywanej sprawie. Zwrócił jednak uwagę, że pytanie prawne nie spełnia ponadto wymagania określonego w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK, zgodnie z którym pytanie prawne, poza spełnieniem wymagań dotyczących pism procesowych, powinno zawierać uzasadnienie postawionego zarzutu, z powołaniem dowodów na jego poparcie. Uzasadnienie zarzutów sformułowanych wobec art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c. sprowadza się do stwierdzenia, że pominięcie ustawodawcze obowiązku zwrotu opłaty od pozwu w sprawie, w której wydane orzeczenie uwzględnia zgodne wnioski stron o orzeczenie rozwodu z winy strony pozwanej, uchybia sprawiedliwości proceduralnej chronionej art. 45 ust. 1 Konstytucji, nie znajduje uzasadnienia w art. 31 ust. 3 Konstytucji, a także prowadzi do dyskryminacji stron formułujących zgodne stanowiska w sprawie. Zdaniem Prokuratora Generalnego powyższe stwierdzenia nie mogą zastąpić brakującej w uzasadnieniu pytania prawnego argumentacji dotyczącej zarzutu niekonstytucyjności art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c. W odniesieniu zaś do zarzutów wskazanych w pkt 2 petitum pytania prawnego, zasadnicza część uzasadnienia niezgodności art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK z powołanymi wzorcami kontroli stanowi polemikę z orzecznictwem Trybunału.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Przedmiot i wzorce kontroli.

1.1. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej: sąd), zakwestionował zgodność art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.; dalej: u.k.s.c.) w zakresie, w jakim nie przewiduje zwrotu połowy opłaty od pozwu o rozwód w razie orzeczenia rozwodu na zgodny wniosek stron z winy pozwanego, z art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zgodnie z zakwestionowanym przepisem sąd z urzędu zwraca stronie połowę uiszczonej opłaty od pozwu o rozwód lub separację w razie orzeczenia rozwodu lub separacji na zgodny wniosek stron bez orzekania o winie – po uprawomocnieniu się wyroku, z zastrzeżeniem art. 26 ust. 2 u.k.s.c. Przepis ten przewiduje, że w sprawach o rozwód, o separację lub o unieważnienie małżeństwa, w razie zasądzenia alimentów na rzecz małżonka w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji, pobiera się od małżonka zobowiązanego opłatę stosunkową od zasądzonego roszczenia, a w razie nakazania eksmisji jednego z małżonków albo podziału wspólnego majątku pobiera się także opłatę w wysokości przewidzianej od pozwu lub wniosku w takiej sprawie.

1.2. Sąd zakwestionował również zgodność art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) w zakresie, w jakim wykracza poza obowiązek wykazania przez sąd, że akt normatywny poddany konstytucyjnej kontroli stanowi podstawę rozstrzygnięcia sprawy, z art. 193 w związku z art. 2, art. 10 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji. Jako związkowy przepis, sąd wskazał art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK, który stanowi, że wniosek albo pytanie prawne powinny odpowiadać wymaganiom dotyczącym pism procesowych, a ponadto zawierać: uzasadnienie postawionego zarzutu, z powołaniem dowodów na jego poparcie.

2. Kontekst pytania prawnego.

Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę, że rozpatrywane pytanie prawne nie jest pierwszym pytaniem dotyczącym zgodności z Konstytucją art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c. oraz art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK wniesionym do Trybunału przez sąd i ten sam skład orzekający.

2.1. Na podstawie postanowienia z 8 marca 2013 r., w sprawie o sygn. akt II C 388/11, sąd zwrócił się do Trybunału z pytaniem prawnym, czy art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c. w zakresie, w jakim nie przewiduje zwrotu połowy opłaty od pozwu o rozwód w razie orzeczenia rozwodu na zgodny wniosek stron z winy pozwanego, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Postanowieniem z 12 listopada 2013 r., sygn. P 23/13 (OTK ZU nr 8/A/2013, poz. 131) Trybunał umorzył postępowanie w sprawie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. W uzasadnieniu postanowienia Trybunał wskazał, że pytanie prawne nie spełnia przesłanki funkcjonalnej. Ponadto sąd nie wypełnił wymagania formalnego przewidzianego w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK i nie przedstawił uzasadnienia zarzutu niekonstytucyjności art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c. i dowodów na jego poparcie.

Trybunał zauważył ponadto, że w przywołanej sprawie Prezes Trybunału Konstytucyjnego zarządzeniem z 29 kwietnia 2013 r. wezwał sąd do usunięcia braków formalnych pytania prawnego, przez wskazanie, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed tym sądem. Sąd nie usunął braków formalnych pytania prawnego, lecz 15 maja 2013 r. wystąpił do Trybunału z kolejnym pytaniem prawnym w sprawie o sygn. akt II C 388/11, tym razem zarzucając niezgodność § 24 ust. 2 regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M. P. Nr 72, poz. 720; dalej: regulamin TK) z art. 40 ustawy o TK. W uzasadnieniu tego pytania, po przeanalizowaniu przepisów ustawy o TK, sąd doszedł do wniosku, że ustawodawca nie przewidział trybu uzupełnienia braków formalnych pytania prawnego. Nie jest zatem możliwe nałożenie na sąd obowiązków w tym zakresie pod rygorem zwrotu pytania prawnego. Postanowieniem z 6 listopada 2013 r., sygn. P 24/13, Trybunał umorzył postępowanie w sprawie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, stwierdzając, że pytanie prawne nie spełnia przesłanki funkcjonalnej (OTK ZU nr 8/A/2013, poz. 129).

2.2. Na podstawie postanowienia z 12 lipca 2013 r., w sprawie o sygn. akt II C 652/11 sąd wystąpił do Trybunału z pytaniem prawnym czy art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK w zakresie, w jakim wykracza poza obowiązek wykazania przez sąd, że akt normatywny poddany konstytucyjnej kontroli stanowi podstawę rozstrzygnięcia sprawy, jest zgodny z art. 193 w związku z art. 2, art. 10 i art. 45 ust. 1 Konstytucji. Sąd, podobnie jak w niniejszej sprawie, sformułował powyższe pytanie w sposób „ewentualny” na wypadek braku formalnych podstaw do udzielenia odpowiedzi na pytanie dotyczące zgodności art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. c u.k.s.c. z art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji. Postanowieniem z 16 kwietnia 2014 r, sygn. P 37/13 (OTK ZU nr 4/A/2014, poz. 49) Trybunał umorzył postępowanie w sprawie. W odniesieniu do kwestionowanego art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK Trybunał postanowił, że pytanie prawne nie spełnia przesłanki przedmiotowej i funkcjonalnej. Z kolei w odniesieniu do art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. c u.k.s.c. Trybunał stwierdził, że pytanie prawne nie odpowiada wymaganiom art. 32 ust. 1 pkt 3 i 4 ustawy o TK.

3. Dopuszczalność pytania prawnego.

3.1. Pytanie prawne jest środkiem inicjowania postępowania przed Trybunałem, który powinien spełniać ściśle określone wymagania konstytucyjne oraz ustawowe. Są to wymagania charakterystyczne dla pytania prawnego jako środka tzw. konkretnej kontroli konstytucyjności, inicjowanego przez sąd w związku z toczącą się przed nim sprawą. Art. 193 Konstytucji przewiduje, że „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Unormowanie to zostało powtórzone w art. 3 ustawy o TK. W orzecznictwie Trybunału wypracowano na podstawie wskazanych przepisów trzy przesłanki, które łącznie warunkują dopuszczalność postawienia pytania prawnego. Są to przesłanki: a) podmiotowa – pytanie prawne może przedstawić jedynie sąd; b) przedmiotowa – przedmiotem pytania prawnego może być wyłącznie ocena zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą; c) funkcjonalna – wystąpienie z pytaniem prawnym jest dopuszczalne wówczas, gdy od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie konkretnej sprawy toczącej się przed sądem (por. postanowienia TK z: 8 lipca 2013 r., sygn. P 11/11, OTK ZU nr 6/A/2013, poz. 91; 11 lutego 2014 r., sygn. P 50/11, OTK ZU nr 2/A/2014, poz. 17 i 19 lutego 2014 r. P 25/11, OTK ZU nr 2/A/2014, poz. 23)

3.2. Ze względu na konieczność spełnienia przesłanki funkcjonalnej art. 32 ust. 3 ustawy o TK przewiduje, że sąd zwracający się z pytaniem prawnym do Trybunału zobowiązany jest do wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione, czyli wykazania przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego. Na sądzie stawiającym pytanie prawne ciąży tym samym powinność stosownego do charakteru sprawy odrębnego wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie sądu w zawisłej przed nim sprawie, gdyby określony przepis prawny utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia przez Trybunał o jego niezgodności z Konstytucją. W orzecznictwie TK podkreśla się, że wymaganie określone w art. 32 ust. 3 ustawy o TK ma charakter bezwzględnie wiążący zarówno dla sądu stawiającego pytanie prawne, jak i dla Trybunału. Zarazem TK, jako organ działający na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji), ma kompetencję w zakresie oceny, czy sąd prawidłowo wykazał spełnienie przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego (por. wyroki TK z 21 stycznia 2014 r., sygn. P 26/12, OTK ZU nr 1/A/2014, poz. 3 oraz 27 lutego 2014 r. sygn. P 31/13, OTK ZU nr 2/A/2014, poz. 16).

3.3. Z analizy uzasadnienia pytania prawnego wynika, że sąd nie spełnił wymagania określonego w art. 32 ust. 3 ustawy o TK. Sąd w ogóle nie odniósł się do kwestii, w jaki sposób odpowiedź na postawione Trybunałowi pytanie prawne wpłynie na rozstrzygnięcie sądu w sprawie, w związku z którą wystąpił do Trybunału. Na sądzie spoczywa szczególny obowiązek uprawdopodobnienia, w jaki sposób odpowiedź na postawione Trybunałowi pytanie prawne wpłynie na rozstrzygnięcie sądu w sprawie, która została zakończona prawomocnym wyrokiem. Pytanie prawne jest środkiem kontroli konstytucyjności inicjowanym na tle konkretnej sprawy toczącej się przed sądem. Art. 193 Konstytucji wyklucza inicjowanie przez sądy abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności lub przedstawiania pytań prawnych zmierzających w istocie do uzyskania wykładni zakwestionowanego przepisu. Pytanie prawne nie może być traktowane przez sąd jako „okazja” do rozstrzygnięcia przez Trybunał kwestii, które mogą być przydatne dopiero w przyszłych postępowaniach przed tym sądem.

3.4. W wyroku z 10 lutego 2014 r., sygn. akt II C 1012/13, Sąd Okręgowy orzekł rozwód pomiędzy powódką a pozwanym. W punkcie drugim wyroku sąd rozstrzygnął o kosztach, to jest zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 300 zł tytułem zwrotu kosztów procesu. Odpis prawomocnego wyroku rozwodowego został przesłany przez sąd do Urzędu Stanu Cywilnego 12 marca 2014 r. Trybunał zwraca uwagę, że zgodnie z art. 108 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014, poz. 101, ze zm.) sąd powinien rozstrzygnąć o kosztach procesu, a więc również kosztach sądowych – opłatach i wydatkach, w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. Wskazany przepis wyraża zasadę unifikacji i koncentracji kosztów procesowych, zapobiegającą rozdrabnianiu ich według wyników pojedynczych środków zaczepnych i obronnych. Rozstrzygnięciem tym obejmuje wszystkie dotąd poniesione koszty, zarówno w samym postępowaniu, jak i sprzed postępowania, np. koszty zabezpieczenia dowodów (por. H. Ciepła, komentarz do art. 108, [w:] K. Piasecki, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2014). W ocenie Trybunału Konstytucyjnego rozpatrywane w niniejszej sprawie pytanie prawne zmierza w istocie do abstrakcyjnej kontroli art. 79 ust. 1 pkt 3 lit b u.k.s.c., a tym samym nie spełnia przesłanki funkcjonalnej (por. postanowienie TK z 12 listopada 2013 r., sygn. P 23/13).

Również w przypadku zarzutu dotyczącego art. 3 w związku z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK, skierowane przez sąd pytanie prawne zmierza do abstrakcyjnej kontroli zaskarżonych przepisów. Sąd kwestionuje normę, która upoważnia sąd do wystąpienia z pytaniem prawnym, oraz normę o charakterze procesowym nakazującą w postępowaniu przed Trybunałem uzasadnienie zarzutu i powołanie odpowiednich dowodów na jego poparcie. Wskazane normy nie znajdują zastosowania w postępowaniu toczącym się przed sądem okręgowym dotyczącym zwrotu połowy opłaty od pozwu w przypadku orzeczenia rozwodu na zgodny wniosek stron z winy pozwanego. Utrata mocy obowiązującej kwestionowanych przepisów wskutek orzeczenia przez Trybunał o ich niezgodności z Konstytucją nie wywrze wpływu na rozstrzygnięcie sądu dotyczące zwrotu opłaty od pozwu (por. postanowienie TK z 16 kwietnia 2014 r., sygn. P 37/13).

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że postępowanie ulega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

4. Uzasadnienie pytania prawnego.

4.1. Trybunał Konstytucyjny wskazuje, że pytanie prawne nie spełnia ponadto wymagań formalnych określonych w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK, a mianowicie nie zawiera uzasadnienia zarzutów niekonstytucyjności z powołaniem dowodów na ich poparcie. Kwestionowanie powyższej normy nie zwalnia sądu od konieczności uzasadnienia zarzutów dotyczących niezgodności z Konstytucją zaskarżonych przepisów.

Sąd nie wykazał, w jaki sposób art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.s.c. narusza zasadę sprawiedliwości proceduralnej przewidzianą w art. 45 ust. 1 Konstytucji ani nie przeprowadził testu proporcjonalności, określonego w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Sąd wskazał jedynie, że „funkcjonujące pominięcie ustawowe uchybia sprawiedliwości proceduralnej chronionej art. 45 ust. 1 Konstytucji, a istniejące w tym zakresie wyłączenie nie ma uzasadnienia w postanowieniach art. 31 ust. 3 Konstytucji” (s. 3 pytania prawnego). Trybunał Konstytucyjny zauważył, że w tym przypadku sąd posłużył się identyczną argumentacją jak w pytaniu prawnym z 8 marca 2013 r., na którego mankamenty zwrócił już uwagę Trybunał w postanowieniu 12 listopada 2013 r., sygn. P 23/13. Ponadto wskazując w niniejszej sprawie wzorzec w postaci art. 32 ust. 1 Konstytucji, sąd nie przedstawił testu równości. Ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że „istniejące (…) zróżnicowanie ma dyskryminujący charakter” (s. 3 pytania prawnego).

Podobnie lakonicznie sąd odniósł się do uzasadnienia zarzutów dotyczących niezgodności art. 3 w związku z art. 32 ust. 4 ustawy o TK z art. 193 w związku z art. 2, art. 10 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji. Sąd ograniczył się do wskazania, że „art. 193 Konstytucji, jest w praktyce jedynym instrumentem zapewniającym realizację, chociażby w minimalnym zakresie, zasady wzajemnego równoważenia się władzy ustawodawczej i sądowniczej (art. 10 ust. 1)” (s. 5 pytania prawnego). Uzasadniając natomiast naruszenie art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, sąd wskazał, że „strona postępowania może słusznie oczekiwać, iż ocena zasadności jej stanowiska, na jakimkolwiek etapie postępowania sądowego, nastąpi przy zastosowaniu norm zgodnych z Konstytucją” (s. 5 pytania prawnego).

Trybunał zauważył, że uzasadnienie pytania prawnego ogranicza się w istocie do przedstawienia prawidłowej, zdaniem sądu, wykładni kwestionowanych przepisów oddających określone przez ten sąd intencje ustawodawcy.

4.2. Z analizy uzasadnienia rozpoznawanego pytania prawnego wynika również, że jednym z jego celów jest polemika sądu z rozstrzygnięciami Trybunału zapadłymi w poprzednio wniesionych przez ten sąd sprawach. Jak wskazuje sąd, „nieuwzględnienie [argumentacji dotyczącej art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK] przez Trybunał Konstytucyjny stało się powodem umorzenia postępowania w sprawie P 23/13 w oparciu o przepisy, którym Trybunał Konstytucyjny nadał niezgodne z Konstytucją znaczenie” (s. 6 pytania prawnego). W odniesieniu do postanowienia z 16 kwietnia 2014 r., sygn. P 37/13, sąd wskazał, że „przedstawione w tym postanowieniu stanowisko co do niezaistnienia przesłanki funkcjonalnej wydaje się wynikać z niedostatecznej, powierzchownej analizy przepisów ustawy o Trybunale Konstytucyjnym” (s. 7 pytania prawnego). Powyższej tezy dowodzi również sformułowany w końcowej części pytania wniosek sądu o pominięcie w niniejszym postępowaniu § 24 ust. 2 i § 27 regulaminu TK, które zdaniem sądu „zostały ustanowione przez Zgromadzenie Ogólne Trybunału Konstytucyjnego niewątpliwie poza zakresem upoważnienia określonego w art. 40 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, co oznacza, iż przepisy te naruszają art. 93 Konstytucji” (s. 8 pytania prawnego). Powyższe argumenty zostały sformułowane przez sąd w pytaniu prawnym w sprawie o sygn. P 24/13, w której Trybunał umorzył postępowanie postanowieniem z 6 listopada 2013 r.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.