W skardze konstytucyjnej z 22 października 2013 r. J.T. (dalej: skarżąca) zakwestionowała zgodność art. 3984 § 2 i art. 3989 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43 poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Skargę konstytucyjną skarżąca złożyła w związku z następującą sprawą. Pozwem z 22 maja 2011 r. Ultimo Niestandaryzowany Sekurytyzacyjny Fundusz Inwestycyjny Zamknięty w Warszawie (dalej: powód) wniósł o wydanie nakazu zapłaty wobec pozwanych, w tym wobec skarżącej, zobowiązującego ich do zapłacenia solidarnie na rzecz powoda kwoty 82827,36 zł z ustawowymi odsetkami liczonymi od 22 czerwca 2011 r. i kosztami procesu. Nakazem zapłaty z 30 czerwca 2011 r. (sygn. akt I Nc 128/11) Sąd Okręgowy w Lublinie zobowiązał pozwanych zgodnie z żądaniem zawartym w pozwie. Zarzuty od nakazu zapłaty zgłosiła (m.in.) skarżąca. Zaskarżyła ona nakaz w całości – zakwestionowała wysokość roszczenia zgłoszonego w pozwie i sformułowała zarzut przedawnienia należności głównej. Wyrokiem z 31 stycznia 2011 r. (sygn. akt I C 585/11) Sąd Okręgowy w Lublinie uchylił nakaz zapłaty i w tej części oddalił powództwo. Sąd rozstrzygnął także o kosztach procesu oraz o opłatach od zarzutów, z ponoszenia których pozwani byli tymczasowo zwolnieni. Na skutek apelacji powoda wyrokiem z 23 maja 2012 r. (sygn. akt I ACa 186/12) Sąd Apelacyjny w Lublinie – I Wydział Cywilny (dalej: Sąd Apelacyjny w Lublinie), (m.in.) zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uchylił nakaz zapłaty z 30 czerwca 2011 r.; zasądził solidarnie (m.in.) od skarżącej na rzecz powoda kwotę 82827,36 zł z ustawowymi odsetkami liczonymi od 22 czerwca 2011 r.; a także rozstrzygnął o kosztach procesu. Postanowieniem z 15 lutego 2013 r. (sygn. akt IV CSK 619/12), doręczonym pełnomocnikowi skarżącej 17 kwietnia 2013 r., Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej złożonej przez skarżącą.

W dniu 4 lipca 2013 r. skarżąca wystąpiła do Sądu Rejonowego w Chełmie – I Wydział Cywilny (dalej: Sąd Rejonowy w Chełmie) z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej. Postanowieniem z 24 lipca 2013 r. (sygn. akt I Co 1351/13) sąd ustanowił dla skarżącej adwokata z urzędu. Pismem z 1 sierpnia 2013 r. (nr U/891/13), doręczonym 7 sierpnia 2013 r., Okręgowa Rada Adwokacka w Lublinie (dalej: ORA w Lublinie) do sporządzenia skargi wyznaczyła mecenasa Marcina Gębickiego. W dniu 22 sierpnia 2013 r. (data doręczenia pisma) wyznaczony adwokat poinformował skarżącą, że nie znalazł podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej. W związku z tym skarżąca ustanowiła pełnomocnika z wyboru, który w jej imieniu sporządził skargę i złożył ją w Trybunale 22 października 2013 r.

Zdaniem skarżącej zakwestionowane w skardze przepisy ograniczają prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy i naruszają zasadę sprawiedliwości proceduralnej.

W skardze konstytucyjnej skarżąca, powoławszy się na art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), wniosła o wydanie postanowienia tymczasowego w sprawie wstrzymania wykonania postępowania egzekucyjnego (sygn. Km 844/13) prowadzonego na podstawie tytułu wykonawczego, którym jest wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 23 maja 2012 r., zaopatrzony w klauzulę wykonalności z 12 września 2012 r.

W zarządzeniu z 26 listopada 2013 r., doręczonym 5 grudnia 2013 r., sędzia Trybunału wezwał pełnomocnika skarżącej do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej. Zwrócił się do niego o wskazania dat: doręczenia mu odpisu postanowienia Sądu Najwyższego z 15 lutego 2013 r. (sygn. akt IV CSK 619/12); wystąpienia przez skarżącą z wnioskiem, o którym mowa w art. 48 ust. 2 ustawy o TK; wyznaczenia mecenasa Marcina Gębickiego na pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej (tj. daty doręczenia mu pisma ORA w Lublinie, wydanego w celu wykonania postanowienia Sądu Rejonowego w Chełmie); a także o dokładne określenie przedmiotu skargi konstytucyjnej (tj. wyjaśnienie, czy skarżąca kwestionuje cały art. 3989 k.p.c., czy tylko konkretną jego część) oraz dokładne wskazanie, jakie prawa i wolności wynikające dla skarżącej z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz w jaki sposób zostały naruszone.

Pełnomocnik odniósł się do zarządzenia w piśmie z 12 grudnia 2013 r. Wskazał, że – zdaniem skarżącej – instytucja przedsądu kasacyjnego „pozostaje w rażącej sprzeczności z (…) zasadą zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa”. Niedoprecyzowane, niejasne i ocenne kryteria przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, pierwszeństwo interesu publicznego przed prawem strony do uzyskania sprawiedliwego rozstrzygnięcia oraz „przekształcenie skargi kasacyjnej w środek udzielany arbitralnym postanowieniem, niepodlegającym zaskarżeniu” naruszają natomiast prawo do uczciwej procedury. Ponadto – według skarżącej – kumulacja tych ograniczeń uprawnia do twierdzenia, że ustawodawca stworzywszy ten nadzwyczajny środek zaskarżenia, przekroczył granice proporcjonalności.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji „[k]ażdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”. Wspomniane zasady korzystania z tego środka ochrony praw i wolności precyzuje ustawa o TK. Zgodnie z jej art. 46 ust. 1 skarżący może wnieść skargę konstytucyjną po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w terminie trzech miesięcy od doręczenia mu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia.

W związku z tym, że skarżąca podjęła działania zmierzające do uzyskania pomocy prawnej z urzędu, istotnego znaczenia nabiera także unormowanie art. 48 ust. 2 zdanie drugie ustawy o TK, który stanowi, że „[d]o czasu rozstrzygnięcia przez sąd wniosku [w tej sprawie] nie biegnie termin przewidziany w art. 46 ust. 1 [ustawy o TK]”. Zgodnie z ugruntowaną linią orzeczniczą Trybunału sformułowanie „termin nie biegnie” należy rozumieć w ten sposób, że wystąpienie z wnioskiem do sądu o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej powoduje zawieszenie, nie zaś – jak przyjęła skarżąca – przerwanie biegu terminu do wniesienia skargi (zob. postanowienie TK z 21 marca 2013 r., SK 32/12, OTK ZU nr 3/A/2013, poz. 37 oraz przywołane w nim orzecznictwo).

2. W niniejszej sprawie ostateczne orzeczenie, tj. postanowienie Sądu Najwyższego z 15 lutego 2013 r., zostało doręczone pełnomocnikowi skarżącej 17 kwietnia 2013 r. Następnego dnia, a nie – jak przyjęła skarżąca – 24 lipca 2013 r. (tj. w dniu ustanowienia pełnomocnika z urzędu przez Sąd Rejonowy w Chełmie), rozpoczął bieg termin do wniesienia skargi konstytucyjnej. Termin ten uległ zawieszeniu (po wykorzystaniu przez skarżącą 78 dni z 90 jej przysługujących) z chwilą gdy skarżąca wystąpiła z wnioskiem, o którym mowa w art. 48 ust. 2 ustawy o TK (tj. 4 lipca 2013 r.). Bieg terminu do wniesienia skargi został wznowiony 8 sierpnia 2013 r. (tj. dzień po doręczeniu mecenasowi Marcinowi Gębickiemu pisma ORA w Lublinie), gdy do złożenia skargi konstytucyjnej pozostało 12 dni. Pełnomocnik z urzędu sporządził opinię na temat braku podstaw do wniesienia skargi 22 sierpnia 2013 r. (data doręczenia pisma skarżącej), a zatem już po terminie do jej złożenia, gdyż jego ostatnim dniem był 16 sierpnia 2013 r. W związku z tym ustanowienie przez skarżącą pełnomocnika z wyboru było już bezprzedmiotowe, ponieważ w dniu jego ustanowienia, tj. 30 września 2013 r. (data wystawienia pełnomocnictwa), termin do wniesienia skargi konstytucyjnej był już przekroczony.

Powyższa okoliczność jest – w myśl art. 49 w związku z art. 46 ust. 1 ustawy o TK – podstawą odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.

3. Niezależnie od powyższego Trybunał stwierdza, że zarzuty skarżącej są oczywiście bezzasadne.

3.1. Należy przypomnieć, że świetle ugruntowanego orzecznictwa Trybunału prawo do kasacji, jako nadzwyczajnego środka zaskarżenia, nie zawiera się w treści art. 45 ust. 1 Konstytucji. Dlatego też w odniesieniu do tego środka prawnego nie obowiązują takie standardy jak w postępowaniu przed sądami pierwszej i drugiej instancji. Zgodnie ze stanowiskiem Trybunału Trybunał ustawodawca dysponuje większą swobodą w wypadku środka nadzwyczajnego, a to nakazuje stosować łagodniejsze kryteria oceny konstytucyjności przepisów regulujących jego prawny reżim w ustawodawstwie zwykłym (zob. wyrok TK z 31 marca 2005 r., SK 26/02, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 29). W konsekwencji kształtowanie procedury przedsądu w odniesieniu do skargi kasacyjnej jako środka nadzwyczajnego przysługującego od prawomocnych orzeczeń zezwala ustawodawcy na większą swobodę w formułowaniu przepisów. Zakres tej swobody w odniesieniu do nadzwyczajnych i zwyczajnych środków jest bowiem inny (w wypadku środka nadzwyczajnego ustawodawca ma większe uprawnienia do jego kształtowania). Tym samym także kryteria kontroli konstytucyjności w obu wypadkach są różne.

3.2 W swoim orzecznictwie Trybunał wyraża pogląd, zgodnie z którym w sytuacji, w której ustawodawca w wybranych przez siebie kategoriach spraw zdecyduje się przyznać prawo do trzeciej instancji, postępowanie takie musi odpowiadać standardom rzetelnego procesu wynikającym zarówno z art. 45 ust. 1, jak i z art. 2 Konstytucji (zob. postanowienie TK z 10 sierpnia 2001 r., Ts 58/01, OTK ZU nr 6/2001, poz. 207). Jednakże wyrokiem z 30 maja 2007 r., wydanym w sprawie o sygn. SK 68/06, (OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 53), Trybunał – co istotne – przyjąwszy w ramach instytucji przedsądu za dopuszczalne istnienie mniej rygorystycznych gwarancji procesowych, orzekł, że naruszenie standardu rzetelności rozpoznania skarg kasacyjnych spowodowała wyłącznie kumulacja kilku nieproporcjonalnych ograniczeń. Zdaniem Trybunału z perspektywy konstytucyjnej niemożliwy do zaakceptowania był stan przyjęty na gruncie k.p.c., wyłączający wszelkie możliwe instrumenty zapewniające przejrzystość orzekania, tj. zarówno obowiązek uzasadniania postanowień o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, jak i obowiązek orzekania w tej sprawie na posiedzeniu niejawnym.

3.3. Powyższe orzeczenie, w wyniku którego przywrócono ogólną zasadę uzasadniania orzeczeń Sądu Najwyższego, ukształtowało standard rzetelnego postępowania przed tym sądem. W swoim orzecznictwie Trybunał przyjmuje bowiem, że uzasadnienie orzeczenia jest komponentem prawa do sprawiedliwego rozstrzygnięcia, a jego znaczenie wzrasta zwłaszcza wówczas, gdy przesłanki podjęcia określonego rozstrzygnięcia są – tak jak w przypadku przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania – niedookreślone. W swoim orzecznictwie Trybunał zwracał również uwagę na to, że uzasadnienie zapobiega dowolności i arbitralności sądu. Odgrywa ważną rolę nawet wtedy, gdy orzeczenie nie podlega kontroli, gdyż dzięki informacjom zawartym w uzasadnieniu uczestnicy postępowania, a także ewentualne strony przyszłych postępowań, mogą dostrzec pewne mechanizmy procesowe i ocenić szanse powodzenia w konkretnej sprawie. W ten sposób realizuje się zatem kolejny wymóg sprawiedliwości proceduralnej, a mianowicie – przewidywalność rozstrzygnięć sądowych (zob. wyrok TK z 2 października 2006 r., SK 34/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 118).

3.4. Z chwilą wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. SK 68/06, tj. 15 czerwca 2007 r., norma pozwalająca na nieuzasadnianie postanowień o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania utraciła moc obowiązującą. Od tego momentu Sąd Najwyższy ma obowiązek: po pierwsze, zbadać skargę kasacyjną pod kątem spełnienia przesłanek jej rozpoznania, określonych w art. 3989 § 1 k.p.c.; po drugie, wydać postanowienie o przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania; po trzecie, uzasadnić to postanowienie. Tym samym zostają uwzględnione podstawowe elementy konstytucyjnego prawa do sądu.

3.5. Sygnalizowana przez skarżącą kwestia zdawkowego uzasadniania tego rodzaju postanowień przez Sąd Najwyższy, choć może powodować problem natury konstytucyjnej, to jednak jest wyłącznie kwestią stosowania prawa, nie zaś samej treści art. 3989 k.p.c. (zob. na podstawie poprzedniego stanu prawnego wyrok TK z 31 marca 2005 r., SK 26/02, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 29). W związku z powyższym tego typu argument nie może uzasadniać merytorycznej oceny skargi.

Wskazane okoliczności dowodzą, że zarzuty sformułowane w skardze konstytucyjnej są oczywiście bezzasadne, co w myśl art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 ustawy o TK jest podstawą odmowy nadania jej dalszego biegu.

4. Na uwzględnienie nie zasługuje wniosek o wstrzymanie wykonania postępowania egzekucyjnego (sygn. Km 844/13) prowadzonego na podstawie tytułu wykonawczego, którym jest wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 23 maja 2012 r., zaopatrzony w klauzulę wykonalności z 12 września 2012 r. Po pierwsze, ze względu na odmowę nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu, po drugie, ze względu na to, że wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie nie jest orzeczeniem „w sprawie, której skarga dotyczy”.

Wziąwszy powyższe okoliczności pod uwagę, Trybunał postanowił jak na wstępie.