1. Skargą konstytucyjną z 26 stycznia 2005 r., pełnomocnik skarżącego domaga się stwierdzenia niezgodności art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2003 r. Nr 118, poz. 1112 ze zm.; dalej: Karta Nauczyciela) z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 67 ust. 1 Konstytucji, rozumianego w ten sposób, że nie obejmuje on zakresem swojej regulacji nauczycielskiego zatrudnienia wykonywanego na terenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej (dalej: NRD) w latach 1973-1986 na podstawie umów międzyrządowych zawartych pomiędzy rządami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i NRD, albowiem praca ta nie może być, w rozumieniu tego unormowania, uznana za pracę w szczególnym charakterze. W piśmie z 16 marca 2005 r., uzupełniającym skargę konstytucyjną, skarżący precyzuje, że wejście w życie w dniu 21 października 2001 r. przepisu art. 88 ust. 1b Karty Nauczyciela stworzyło podstawę wliczenia do okresu 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze nauczyciela okresu skierowania do pracy pedagogicznej za granicą, co mogłoby sugerować dopuszczalność uwzględnienia w tym stażu pracy nauczycielskiej w NRD i prowadziłoby do uznania konstytucyjności skarżonej regulacji. Celem skargi jest jednak żądanie ustalenia niekonstytucyjności wskazanego przepisu przed 21 października 2001 r., albowiem – mimo istniejącej po zmianie stanu prawnego możliwości ponownego złożenia wniosku – skarżący nie spełniał po tym terminie pozostałych przesłanek nabycia prawa do nauczycielskiej emerytury ze względu na niepozostawanie w nauczycielskim stosunku pracy. Skarżący domaga się zatem ustalenia niekonstytucyjności skarżonej regulacji na dzień złożenia wniosku emerytalnego po raz pierwszy, co sprowadza się do ustalenia niekonstytucyjności art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela w okresie poprzedzającym dzień 21 października 2001 r. (tj. przed wejściem w życie art. 88 ust. 1b Karty Nauczyciela).

Skarga powstała na tle następującego stanu faktycznego. Skarżący podjął w dniu 9 grudnia 1971 r. pracę w Warszawie. Od 1 kwietnia 1973 r. otrzymał urlop bezpłatny i w ramach organizowanych wyjazdów polskich pracowników do pracy we Frankfurcie nad Odrą zawarł umowę o pracę z pracodawcą niemieckim. Tam w przyzakładowej szkole skarżący pozostawał w zatrudnieniu w charakterze nauczyciela do 31 grudnia 1986 r. Składki z tytułu tego zatrudnienia były odprowadzane do polskiego organu rentowego. Z dniem 15 marca 1987 r. skarżący został zatrudniony w Słubicach.

W ocenie Sądu Najwyższego, okres pracy u zagranicznego pracodawcy, w świetle art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela nie może być uznany za pracę wykonywaną w szczególnym charakterze, co sprawia, że skarżący nie nabył prawa do wcześniejszej emerytury. Wykonywanie zatrudnienia w szczególnym charakterze dotyczy bowiem tych pracowników, których charakter pracy określają ustawy, a nie tylko postanowienia umów o pracę i rodzaj obowiązków powierzonych im przez pracodawcę. Skarżący nie zgadza się z takim rozstrzygnięciem, uznając, że narusza ono art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 67 ust. 1 Konstytucji.

Prawną podstawą żądania przez skarżącego ustalenia prawa do wcześniejszej emerytury jest art. 88 ust. 1 Kary Nauczyciela, wedle którego nauczyciele, mający 30-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, mogą – po rozwiązaniu stosunku pracy na swój wniosek – przejść na emeryturę. Jednym z warunków nabycia tego świadczenia jest wykazanie pracy w szczególnym charakterze, co zostało zdefiniowane w art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.; dalej: ustawa o FUS). W ocenie Sądu Najwyższego za pracę nauczycielską uważa się tylko pracę wykonywaną u polskich pracodawców. Wykonywanie pracy na podstawie prawa obcego nie jest zaś pracą nauczycielską w rozumieniu skarżonego przepisu.

W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej, skarżący przedstawił charakterystykę regulacji prawnych obowiązujących w latach 1972-1986 odnoszących się do problematyki delegowania pracowników do pracy za granicą. Podsumowując, stwierdził, że analiza postanowień umów międzynarodowych prowadzi do wniosku, że w przypadku oddelegowania pracownika w charakterze nauczyciela do NRD, okresy te powinny być uwzględniane przy ustaleniu prawa emerytalnego. W dniu wydania skarżonej decyzji ZUS należało zatem okresy wykonywania pracy na terenie NRD uwzględniać przy ustalaniu prawa do emerytury.

Zdaniem skarżącego, kwestionowana regulacja narusza zasadę równości wobec prawa. Gdyby bowiem uznać, że uwzględnieniu podlegają wyłącznie okresy zatrudnienia, z pominięciem charakteru wykonywanej pracy, to doszłoby do naruszenia tej zasady, ponieważ kategoria zawodowa nauczycieli traktowana byłaby nierówno ze względu na fakt zatrudnienia w kraju albo skierowania do pracy z polską młodzieżą za granicą, mimo odprowadzania z tego tytułu do polskiego organu rentowego jednakowej (co do zasady) składki i wykonywania takiej samej (co do rodzaju) pracy nauczyciela.

W konkluzji skarżący stwierdził, że uzasadnione jest przyjęcie, iż art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, rozumiany w ten sposób, że nie obejmuje zakresem swojej regulacji nauczycielskiego zatrudnienia, wykonywanego na terenie NRD w latach 1973-1986 na podstawie umów międzyrządowych pomiędzy rządami PRL a NRD, albowiem praca ta nie może być uznana, w rozumieniu tejże regulacji, za pracę o szczególnym charakterze, pozbawia skarżącego prawa do nabycia wcześniejszych uprawnień emerytalnych, co prowadzi do naruszenia art. 67 ust. 1 oraz art. 32 ust. 1 i art. 2 Konstytucji.

2. Prokurator Generalny w piśmie z 2 grudnia 2005 r. na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) wniósł o umorzenie postępowania w sprawie kontroli konstytucyjności art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela z powodu niedopuszczalności wydania wyroku. Zdaniem Prokuratora Generalnego, podstawą prawną żądania wcześniejszej emerytury jest art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, to jednak nie z powodu regulacji zawartej w tym przepisie odmówiono skarżącemu prawa do wcześniejszej emerytury. Zarzuty przedstawione w skardze nie mogą dotyczyć art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, skoro powodem odmowy przyznania wcześniejszej emerytury było niespełnienie warunków pozwalających na uznanie, że skarżący posiada wymagany okres pracy w szczególnym charakterze. Definicja pracy w szczególnym charakterze zawarta jest w art. 32 ust. 3 Karty Nauczyciela i to właśnie z tych przepisów wynika, że jedynie praca w określonych placówkach oświatowych na terenie Polski może być uznana za pracę w szczególnym charakterze. Skoro więc sama treść zaskarżanego przepisu w żaden sposób nie odnosi się do kwestii, której dotyczy skarga, wydanie wyroku w niniejszej sprawie – w opinii Prokuratora Generalnego – jest niedopuszczalne. Gdyby nawet uznać, że istnieją formalne podstawy rozpoznania skargi ze względu na to, że zakwestionowany przepis stanowi o prawie do wcześniejszej emerytury, również brak jest przesłanek do wydania w tej sprawie wyroku. Badając bowiem relacje zachodzące między przedmiotem sprawy a treścią zakwestionowanego przepisu, należy dojść do wniosku, że podnoszone zarzuty nie pozostają w związku z kwestionowanym przepisem. Jak bowiem wynika z jego treści, odnosi się on do samej możliwości uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury, określając warunki, które jednak uszczegółowione są w innych przepisach (niezaskarżonych), i to właśnie one były powodem odmowy przyznania skarżącemu wcześniejszej emerytury.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazywał, że skarga konstytucyjna jest nadzwyczajnym i subsydiarnym środkiem ochrony konstytucyjnych praw lub wolności, którego merytoryczne rozpatrzenie uwarunkowane jest spełnieniem szeregu warunków określonych w art. 79 ust. 1 Konstytucji, a skonkretyzowanych w art. 46-52 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (zob. postanowienie TK z 23 listopada 2004 r., sygn. Ts 160/04, OTK ZU nr 1/B/2005, poz. 46). Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji skargę konstytucyjną może wnieść „każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone”. Oznacza to, że przesłanką dopuszczalności złożenia skargi konstytucyjnej nie jest każde naruszenie Konstytucji, ale tylko naruszenie wyrażonych w niej norm regulujących wolności lub prawa. Zatem skarga konstytucyjna musi zawierać zarówno wskazanie konkretnej osoby, której wolności lub prawa naruszono, jak i wskazanie, które z określonych (poręczonych, zapewnionych, gwarantowanych, chronionych) w Konstytucji wolności lub praw zostały naruszone, oraz określenie sposobu ich naruszenia. Oznacza to, że wydanie wyroku przez Trybunał Konstytucyjny – w postępowaniu skargowym – jest dopuszczalne tylko w sytuacji, gdy w konkretnym przypadku doszło do naruszenia bezpośrednio wskazanych konstytucyjnych wolności lub praw, a podmiot wnoszący skargę konstytucyjną oparł ją na twierdzeniu, iż nastąpiło naruszenie takich przysługujących mu wolności lub praw. Chodzi tu tylko o naruszenie dokonane w sposób kwalifikowany – mianowicie przez ostateczne orzeczenie sądu lub organu administracji publicznej, które to orzeczenie rozstrzyga o konstytucyjnych wolnościach, prawach lub obowiązkach skarżącego. Ten drugi aspekt został wyrażony w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.). Wynika stąd, że zarzut naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw winien być w odpowiedni sposób skonkretyzowany przez skarżącego (zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 25 października 1999 r., sygn. SK 22/98, OTK ZU nr 6/1999, poz. 122) zarówno pod względem podmiotowym, jak i przedmiotowym. Istotną cechą przyjętej w prawie polskim koncepcji postępowania skargowego przed Trybunałem Konstytucyjnym jest to, że realizowana w tym postępowaniu kontrola zakwestionowanych przez skarżącego przepisów dokonywana jest wyłącznie z punktu widzenia wskazanego przez skarżącego tzw. wzorca konstytucyjnego, którym może być nie każdy przepis Konstytucji, ale tylko ten, który normuje określoną wolność lub prawo (podmiotowe). Z tego względu określenie w tekście skargi konstytucyjnej wzorca konstytucyjnego ma istotne materialnoprawne i procesowe znaczenie. Brzmienie końcowej części art. 79 ust. 1 Konstytucji uzasadnia tezę, że wzorcem konstytucyjnym może być przepis będący podstawą tych wolności lub praw, które były przedmiotem ostatecznego rozstrzygnięcia, wydanego w sprawie skarżącego przez sąd lub organ administracji publicznej. W świetle przyjętej w prawie polskim regulacji skargi konstytucyjnej konieczne jest więc po pierwsze – wyraźne wskazanie w tekście skargi wolności lub prawa, które zostały naruszone (i sposobu tego naruszenia), po drugie – wykazanie, że osoba wnosząca skargę jest podmiotem danej wolności lub danego prawa, po trzecie – że ta wolność lub to prawo ma rangę konstytucyjną, tzn. ich podstawą jest przepis konstytucyjny. Wskazanie rozwiązań (instytucji, zasad) konstytucyjnych, które warunków tych nie spełniają, czyni skargę (a ściślej – jej merytoryczne rozpatrzenie) niedopuszczalną, niezależnie od tego, czy w sytuacji skarżącego doszło do naruszenia Konstytucji, a nawet – czy nastąpiło naruszenie jego konstytucyjnych wolności lub praw, których nie wskazano w skardze konstytucyjnej.

2. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, w pierwszej kolejności należy ustalić zakres przedmiotowy i czasowy zaskarżonego przepisu. Skarżący domaga się stwierdzenia niekonstytucyjności art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2003 r. Nr 118, poz. 1112 ze zm.; dalej: Karta Nauczyciela) z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 67 ust. 1 Konstytucji. Zdaniem skarżącego wskazany przepis narusza socjalne prawo podmiotowe – prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67 ust. 1 Konstytucji), zasadę równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji) oraz zasadę państwa prawnego (art. 2 Konstytucji).

Skarżący wprowadza jednocześnie dwa podstawowe ograniczenia związane z analizą konstytucyjności wskazanego przepisu. Pierwsze z nich dotyczy zakresu przedmiotowego art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, drugie – wynika z zakresu czasowego funkcjonowania zaskarżonego przepisu w obrocie prawnym.

Pierwsze ograniczenie związane jest z tym, że skarżący kwestionuje art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, gdyż – jego zdaniem – przepis ten nie obejmuje zakresem regulacji nauczycielskiego zatrudnienia wykonywanego na terenie NRD w latach 1973-1986 na podstawie umów międzyrządowych zawartych pomiędzy rządami PRL i NRD, albowiem praca ta nie może być, w rozumieniu tego unormowania, uznana za pracę w szczególnym charakterze. Zaskarżony przepis art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela obowiązuje w następującym brzmieniu: „Nauczyciele mający trzydziestoletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, zaś nauczyciele szkół, placówek, zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich – dwudziestopięcioletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym, mogą – po rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy – przejść na emeryturę”.

Drugie ograniczenie (czasowe) wynika z tego, że skarżący domaga się ustalenia niekonstytucyjności skarżonej regulacji w okresie przed 21 października 2001 r., tj. przed wejściem w życie art. 88 ust. 1b Karty Nauczyciela. Dodany przepis zmienia bowiem rozumienie zaskarżonego art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela. Przepis art. 88 ust. 1b Karty Nauczyciela aktualnie obowiązuje w następującym brzmieniu: „Do okresu 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, o którym mowa w ust. 1, zalicza się także okres skierowania, na podstawie odrębnych przepisów, do pracy pedagogicznej za granicą”. Takie brzmienie przepisu wypełnia (uzupełnia) – zdaniem skarżącego – brak regulacji zawartej w art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela. Przepis art. 88 ust. 1b Karty Nauczyciela został wprowadzony ustawą z dnia 23 sierpnia 2001 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty, ustawy – Przepisy wprowadzające reformę ustroju szkolnego, ustawy – Karta Nauczyciela oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 111, poz. 1194).

3. Kwestionowany art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela jest przepisem umożliwiającym, po spełnieniu zawartych w nim przesłanek, przejście przez nauczycieli na wcześniejszą emeryturę niż w okresie wynikającym z przepisów ogólnych. Zasadą jest to, że ubezpieczonym urodzonym przed 1 stycznia 1949 r. przysługuje emerytura, jeżeli spełnili łącznie dwa warunki. Po pierwsze – osiągnęli wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn. Po drugie – mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn (por. art. 27 ust. 1 ustawy o FUS). Ubezpieczonym urodzonym przed 1 stycznia 1949 r. zatrudnionym „w szczególnych warunkach” lub „w szczególnym charakterze”, przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt 1 ustawy o FUS (por. art. 32 ustawy o FUS). Przejście nauczyciela na „wcześniejszą emeryturę” stanowi zatem wyjątek od zasady.

Dla prawidłowego zastosowania art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela umożliwiającego przejście na wcześniejszą emeryturę podstawowe znaczenie ma dookreślenie pojęcia „pracy w szczególnym charakterze” zawarte w art. 32 ust. 3 ustawy o FUS. Za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się: 1) pracowników organów kontroli państwowej; 2) pracowników organów administracji celnej; 3) pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną; 4) dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy; 5) nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 Karty Nauczyciela; 6) żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej; 7) pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w art. 15 pkt 1a-5 i 8 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1229 ze zm.). Pośród podmiotów wskazanych w art. 32 ust. 3 ustawy o FUS, wymienieni zostali nauczyciele, wychowawcy lub inni pracownicy pedagogiczni wykonujący pracę nauczycielską, o której mowa w art. 1 ustawy Karta Nauczyciela (art. 32 ust. 3 pkt 5 ustawy o FUS).

4. Przejście przez nauczyciela na wcześniejszą emeryturę wymaga spełnienia następujących przesłanek.

Po pierwsze – w zakresie podmiotowym, prawo to przysługuje „nauczycielom”. Dla celów ustalania uprawnień pozwalających na skorzystanie z możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę, za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską w rozumieniu art. 1 Karty Nauczyciela (por. art. 32 ust. 3 pkt 5 ustawy o FUS). Zgodnie z art. 1 Karty Nauczyciela, Orzeczenia [1]ustawie podlegają nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w:

1) publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz zakładach kształcenia i placówkach doskonalenia nauczycieli działających na podstawie ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 ze zm.) z zastrzeżeniem ust. 2 pkt 1a oraz pkt 2 lit. a;

2) zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich oraz rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych działających na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 2002 r. Nr 11, poz. 109 ze zm.);

3) publicznych kolegiach pracowników służb społecznych.

Ustawie podlegają również nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 137, poz. 1304) w publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz ośrodkach adopcyjno-opiekuńczych działających na podstawie ustawy z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 1998 r. Nr 64, poz. 414 ze zm.). Ustawie podlegają również, w zakresie określonym ustawą:

1) nauczyciele mianowani lub dyplomowani zatrudnieni na stanowiskach, na których wymagane są kwalifikacje pedagogiczne, w: a) urzędach organów administracji rządowej, b) kuratoriach oświaty, c) specjalistycznej jednostce nadzoru, d) Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz okręgowych komisjach egzaminacyjnych, e) organach sprawujących nadzór pedagogiczny nad zakładami poprawczymi, schroniskami dla nieletnich, rodzinnymi ośrodkami diagnostyczno-konsultacyjnymi oraz szkołami przy zakładach karnych;

2) nauczyciele zatrudnieni w publicznych szkołach i szkolnych punktach konsultacyjnych przy przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych i przedstawicielstwach wojskowych Rzeczypospolitej Polskiej;

3) nauczyciele zatrudnieni w: a) przedszkolach publicznych, szkołach i placówkach publicznych prowadzonych przez osoby fizyczne oraz osoby prawne niebędące jednostkami samorządu terytorialnego, b) przedszkolach niepublicznych, niepublicznych placówkach, o których mowa w ust. 1 pkt 1, oraz szkołach niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych;

4) nauczyciele urlopowani na podstawie przepisów ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.);

5) pracownicy zatrudnieni u pracodawców niewymienionych w ust. 1 i 1a oraz ust. 2 pkt 1-3, pełniący funkcję instruktorów praktycznej nauki zawodu oraz kierowników praktycznej nauki zawodu, posiadający kwalifikacje określone dla nauczycieli praktycznej nauki zawodu oraz wykonujący pracę dydaktyczną i wychowawczą w wymiarze przewidzianym dla tych nauczycieli;

6) pracownicy zatrudnieni w Ochotniczych Hufcach Pracy na stanowiskach wychowawców, pedagogów oraz na stanowiskach kierowniczych, posiadający kwalifikacje, o których mowa w art. 9 ust. 1 pkt 1, wykonujący pracę dydaktyczną i wychowawczą co najmniej w połowie obowiązującego ich czasu pracy.

Po drugie – z prawa do przejścia na wcześniejszą emeryturę mogą skorzystać nauczyciele, mający 30 letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, zaś nauczyciele szkół, placówek, zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich – 25-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym. Do okresu 20 lat pracy nauczycielskiej wlicza się okresy nieobecności w pracy spowodowane czasową niezdolnością do pracy, urlopem macierzyńskim i urlopem dla poratowania zdrowia (zob. wyrok SN z 30 lipca 2003 r., sygn. akt II UK 323/02, OSNP nr 11/2004, poz. 197). Przepis art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela nie wyklucza także możliwości ubiegania się o wcześniejszą emeryturę przez nauczycieli, z którymi rozwiązano stosunek pracy w oparciu o art. 20 Karty Nauczyciela, a którzy podjęli zatrudnienie w innych placówkach oświatowych i tam uzyskali odpowiedni okres zatrudnienia pozwalający na skorzystanie z uprawnień do świadczenia (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego z 2 grudnia 2003 r., sygn. akt III Aua 1944/02, OSA nr 1/2005, poz. 1).

Po trzecie – jednym z podstawowych warunków do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury jest pozostawanie „nauczyciela” w stosunku pracy, która spełnia przesłanki „pracy o szczególnym charakterze”. Przypadki zatrudnienia „w szczególnym charakterze” zawarte w art. 32 ust. 3 ustawy o FUS były wielokrotnie przedmiotem oceny Sądu Najwyższego i innych sądów powszechnych. Przykładowo można wskazać, że urlop bezpłatny udzielony nauczycielowi przez szkołę na pełnienie z wyboru funkcji burmistrza lub jego zastępcy nie podlega wliczeniu do okresu pracy w szczególnym charakterze nauczyciela, warunkującego uprawnienie do wcześniejszej emerytury na podstawie art. 88 ust. 1 Karta Nauczyciela (zob. wyrok SN z 13 stycznia 2005 r., sygn. akt II UK 122/04, OSNP 15/2005, poz. 232). Podobnie praca w charakterze asystenta na Politechnice (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego z 25 października 2001 r., sygn. akt. III AUa 272/01, OSA nr 4/2003, poz. 16), jak również zatrudnienie na stanowisku instruktora szkolenia lotniczego w Aeroklubie Polskim (zob. wyrok SN z 20 sierpnia 2002 r., sygn. akt II UKN 524/01, OSNP nr 4/2004, poz. 68) nie jest pracą w szczególnym charakterze.

Po czwarte – nauczyciele posiadający wyżej wymienione okresy zatrudnienia są zobowiązani do złożenia wniosku i rozwiązania stosunku pracy. Nie ma więc w tym zakresie automatyzmu lub działania z urzędu. Podstawą do uzyskania uprawnień jest zatem wniosek zainteresowanego nauczyciela pozostającego w stosunku pracy.

Po piąte – określone w art. 88 ust. 1 Karta Nauczyciela warunki dotyczące okresów zatrudnienia i pracy w szczególnym charakterze muszą być spełnione do dnia ustania stosunku pracy nauczyciela (por. wyrok SN z 20 listopada 2001 r., sygn. akt II UKN 626/00, OSNP nr 16/2003, poz. 390).

5. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że w niniejszej sprawie zachodzi kilka przesłanek wykluczających merytoryczne rozpoznanie sprawy, co prowadzi do umorzenia postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej.

Po pierwsze – przedmiotowa skarga konstytucyjna mogłaby być traktowana jako skarga na tzw. pominięcie ustawodawcze. Wątpliwości może jednak budzić to, która z norm prawnych zawiera (i czy w ogóle zawiera) regulację niepełną. Teoretycznie mogą to być trzy przepisy: po pierwsze – wskazany przez skarżącego art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, po drugie – art. 1 Karty Nauczyciela określający zakres przedmiotowy tego aktu, po trzecie – art. 32 ust. 3 ustawy o FUS, definiujący pracę w szczególnym charakterze. Rozstrzygnięcie, który ze wskazanych przepisów zawierałby niekonstytucyjną regulację, ma znaczenie w kontekście podstawy normatywnej ostatecznego rozstrzygnięcia w rozumieniu art. 79 Konstytucji. Zgodzić się można ze stanowiskiem Prokuratora Generalnego, iż to właśnie niespełnienie przez skarżącego warunków pracy „w szczególnym charakterze” (art. 32 ust. 3 ustawy o FUS) było bezpośrednim powodem odmowy przyznania wcześniejszej emerytury. To ten przepis, a nie art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela mógłby być ewentualnie, po spełnieniu innych warunków, podstawą skargi konstytucyjnej.

Po drugie – zgodzić się należy z tezą wyroku Sądu Najwyższego z 8 lutego 2000 r. (sygn. akt II UKN 376/99, OSNP nr 14/2001, poz. 467), że nabycie prawa do emerytury na podstawie art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela powinno być oceniane według stanu prawnego istniejącego w dniu złożenia wniosku. Art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela jest wyjątkiem od ogólnej zasady. Podlega zatem wykładni ścisłej, gdyż jest przepisem szczególnym, samodzielnie określającym warunki do nabycia przez nauczyciela prawa do wcześniejszej emerytury (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 30 października 1992 r., sygn. akt III AUr 272/92, OSA nr 2/1994, poz. 10). Bezsporny pozostaje fakt, iż skarżący w dniu złożenia wniosku, w świetle art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, nie spełniał przesłanek do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury. Należy podkreślić, że prawo do wcześniejszej emerytury jest – o czym była już mowa – wyjątkiem od zasady. Art. 67 ust. 1 Konstytucji (wskazany przez skarżącego jako wzorzec kontroli) w sposób enumeratywny określa treść prawa do zabezpieczenia społecznego, które jest zagwarantowane każdemu obywatelowi. Świadczenia takie mogą być przyznane na wypadek: niezdolności do pracy ze względu na chorobę, inwalidztwo, osiągnięcia wieku emerytalnego oraz pozostawania bez pracy nie z własnej woli i nieposiadania innych środków utrzymania (art. 67 ust. 2 Konstytucji). Jest to wyliczenie bardzo szerokie, obejmujące wszystkie podstawowe sytuacje, gdy obywatelowi są potrzebne świadczenia ze środków publicznych. Zarazem jest to ujęcie enumeratywne, więc art. 67 ust. 1 Konstytucji nie odnosi się do sytuacji w nim niewymienionych (por. wyrok TK z 4 stycznia 2000 r., sygn. K 18/99, OTK ZU nr 1/2000, poz. 1). Można zatem stwierdzić, że treść zaskarżonego art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela nie pozostaje w bezpośrednim związku z treścią art. 67 ust. 1 Konstytucji. Skarżący nie został bowiem pozbawiony prawa do zabezpieczenia społecznego po osiągnięciu wieku emerytalnego. Uzyska takie prawo na zasadach ogólnych. Rzeczywisty zakres i formy zabezpieczenia społecznego określone są na poziomie ustawy zwykłej, a nie na poziomie ustawy zasadniczej. Ustawodawcy pozostaje zatem daleko idąca swoboda regulacyjna w zakresie ustalania prawa do zabezpieczenia społecznego. Można zatem przyjąć, że kwestionowany art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela nie pozostaje w bezpośrednim związku z art. 67 ust. 1 Konstytucji.

Po trzecie – z art. 67 ust. 1 Konstytucji nie da się wyprowadzić konstytucyjnego prawa do jakiegokolwiek w konkretnej postaci świadczenia (zob. wyrok TK z 6 lutego 2002 r., sygn. SK 11/01, OTK ZU nr 1/A/2002, poz. 2). Tym bardziej nie można uznać, że prawo do wcześniejszej emerytury stanowi prawo podlegające konstytucyjnej ochronie. Nie można bowiem z wyjątku od zasady próbować tworzyć zasady, zgodnie z którą prawo do wcześniejszej emerytury przysługiwałoby nauczycielom w bardzo szerokim zakresie. Zakres takiego prawa określa ustawa zwykła (Karta Nauczyciela i inne przepisy prawa) i jako wyjątek od zasady przyjętej w powszechnym systemie emerytalnym – nie podlega wykładni rozszerzającej.

Po czwarte – treść art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela nie powinna być oceniana ze względu na trafność bądź celowość rozstrzygnięć władzy ustawodawczej. Trybunał Konstytucyjny w takiej sytuacji przyjmował założenie, że ustawodawca działa racjonalnie i zgodnie z Konstytucją (por. np. wyrok z 22 czerwca 1999 r., sygn. K 5/99, OTK ZU nr 5/1999, poz. 100).

Po piąte – dodając art. 88 ust. 1b do Karty Nauczyciela, ustawodawca uznał, że należy rozszerzyć wyjątek od zasady zawartej w art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela i do okresu 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze zaliczyć można także okres skierowania do pracy pedagogicznej za granicą. Zmiana ustawodawcza rozszerzająca wyjątek od zasady nie stanowi sama w sobie „przyznania się” Sejmu do błędu legislacyjnego. Stanowi jedynie wyraz tego, że od dnia wejścia w życie nowelizacji ustawy Karta Nauczyciela, postępowanie umożliwiające przejście przez nauczyciela na wcześniejszą emeryturę może obejmować dodatkowo sytuacje przewidziane w art. 88 ust. 1b Karty Nauczyciela. Wprowadzenie dodatkowego przepisu do ustawy Karta Nauczyciela nie oznacza zatem, że wcześniejszy przepis, który nie zawierał takiej regulacji, można automatycznie uznać za niekonstytucyjny. Argumentacja taka jest zasadna nawet wówczas, gdy nowy przepis w pełni odpowiada żądaniom (oczekiwaniom) skarżącego.

Po szóste – gdyby przyjąć żądania skarżącego za uzasadnione, mogłoby to doprowadzić do niedopuszczalnego z punktu widzenia Konstytucji stanu prawnego. Teoretycznie skarżący mógłby wznowić postępowanie sądowe w celu uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury z mocą wsteczną. Takie postępowanie mogłoby spowodować konieczność wypłaty zaległych świadczeń emerytalnych wraz z odsetkami. Z punktu widzenia sprawiedliwości społecznej rozwiązanie przyznające z mocą wsteczną prawo do wcześniejszej emerytury, która jest wyjątkiem od zasady ogólnej, spowodowałoby niedopuszczalne w kontekście przepisów Konstytucji uprzywilejowanie niektórych osób kosztem innych.

Po siódme – nawet gdyby Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność z Konstytucją art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela w zakresie wskazanym przez skarżącego, to i tak w praktyce skarżący nie mógłby uzyskać tego świadczenia. Nie spełniałby bowiem podstawowej przesłanki do przejścia na wcześniejszą emeryturę. Nie pozostaje bowiem aktualnie w stosunku pracy, czego wymaga wskazany przepis.

6. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, w niniejszej sprawie sposób sformułowania zarzutów skargi jest w istocie oparty wyłącznie na zarzucie naruszenia art. 2 i art. 32 Konstytucji, bez skutecznego i umotywowanego odwołania się do konstytucyjnych regulacji wolności i praw człowieka i obywatela, czego wymaga art. 79 ust. 1 Konstytucji. Ponadto treść zaskarżonego przepisu nie odnosi się w sposób bezpośredni do kwestii, której dotyczy skarga konstytucyjna. Merytoryczne rozpatrzenie skargi konstytucyjnej uznać zatem należy za niedopuszczalne, a wobec tego postępowanie w sprawie podlega umorzeniu.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.