1. Spółka z o.o. „M.E.G.” w skardze konstytucyjnej z 21 listopada 2008 r. wniosła o stwierdzenie, że art. 4798a § 5 in fine ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), dodanego ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 235, poz. 1699) w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca bez wezwania do jego poprawienia lub uzupełnienia sprzeciw od nakazu zapłaty wniesiony przez stronę reprezentowaną przez adwokata lub radcę prawnego, jeżeli pismo nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Wraz ze skargą spółka, na podstawie art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), złożyła wniosek o wstrzymanie wykonania prawomocnego nakazu zapłaty, wydanego 15 listopada 2007 r. przez Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy, VIII Wydział Gospodarczy, w postępowaniu upominawczym (sygn. akt VIII GNc 8256/07). W uzasadnieniu wniosku powołano argumentację, którą przytoczono na poparcie skargi. Postanowieniem o sygn. SK 4/09 z 17 lutego 2009 r. Trybunał Konstytucyjny nie uwzględnił wniosku skarżącej.

W uzasadnieniu skargi podniesiono, że w zamyśle ustawodawcy nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego, wprowadzająca art. 4798a § 5 in fine, miała zapewnić przyspieszenie postępowania w sprawach gospodarczych. Jednakże przepis ten – zdaniem skarżącej – wprowadził nadmiernie surową sankcję procesową wobec stron reprezentowanych przez zawodowych pełnomocników, którzy nie dopełnili wymogów formalnych sprzeciwu od nakazu zapłaty. Skarżąca podkreśliła, że odrzucenie przez sąd sprzeciwu od nakazu zapłaty – który nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych – bez uprzedniego wezwania do jego poprawienia lub uzupełnienia przez zawodowego pełnomocnika jest nadmierną, nieproporcjonalną ingerencją ustawodawcy w przysługujące reprezentowanej stronie prawo do sądu. Tym samym, w przekonaniu skarżącej, ustawodawca naruszył art. 31 ust. 3 Konstytucji. Skarżąca zauważyła ponadto, że naruszenie art. 31 ust. 3 nastąpiło w związku z naruszeniem konstytucyjnego prawa strony do sądu (art. 45 ust. 1 i art. 78) oraz zasady równości (art. 32 ust. 1). Zdaniem skarżącej, do takiego wniosku prowadzi konstatacja, że wraz ze skorzystaniem przez stronę z pomocy profesjonalnego pełnomocnika rośnie ryzyko niepomyślnego dla niej zakończenia postępowania sądowego, w tym odrzucenia wniesionego w jej imieniu przez pełnomocnika sprzeciwu od nakazu zapłaty. Popełniony bowiem przez pełnomocnika błąd formalny będzie obciążał stronę, która poszukiwała fachowej pomocy, a której sąd wobec popełnienia tego błędu zamknie ostatecznie drogę do merytorycznego rozpoznania jej sprawy. Skarżąca stwierdziła, że na podobne skutki prawne niedochowania wymogów formalnych pisma procesowego nie jest narażona strona, która działa w postępowaniu samodzielnie i nie jest reprezentowana przez pełnomocnika.

2. Pismem z 2 kwietnia 2009 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, który wniósł o stwierdzenie, że art. 4798a § 5 in fine k.p.c. – w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca bez wezwania do jego poprawienia lub uzupełnienia sprzeciw od nakazu zapłaty wniesiony przez stronę reprezentowaną przez adwokata lub radcę prawnego, jeżeli pismo nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych – jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78 w związku art. 31 ust. 3 i art. 32 Konstytucji.

W uzasadnieniu stanowiska Marszałek odwołał się do argumentacji merytorycznie zbieżnej z tezami uzasadnienia skargi. Na tle powołanego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w piśmie rozwinięto argumenty wskazane w skardze. Marszałek Sejmu podkreślił, że nakaz zapłaty wydany w postępowaniu upominawczym – toczącym się bez udziału pozwanego – ma moc prawomocnego wyroku. Odrzucenie w tej sytuacji przez sąd sprzeciwu od nakazu zapłaty zamyka zatem pozwanemu drogę dochodzenia jego praw przed sądem. Marszałek zauważył, że w analizowanej sprawie ostateczne rozstrzygnięcie zapadło na podstawie twierdzenia powoda, a bez wysłuchania strony pozwanej, skarżącej spółki. Tymczasem, jak odnotowano w stanowisku, Trybunał wielokrotnie podkreślał, że zgodnie z wymogami rzetelnego procesu uczestnicy postępowania powinni mieć zapewnioną realną możliwość przedstawienia swoich racji, które muszą być rozważone przez sąd. Skoro nie ulega wątpliwości, że dopuszczalność skorzystania w postępowaniu gospodarczym ze sprzeciwu od nakazu zapłaty jest objęta gwarancjami prawa do sądu, to należy też uznać, iż dopuszczalność wniesienia tego środka przez stronę jest naturalnym instrumentem zachowania równowagi procesowej obu stron i urzeczywistnieniem postulatu sprawiedliwości proceduralnej. W konkluzji Marszałek stwierdził, że na tle kwestionowanej w skardze regulacji trudno jest znaleźć uzasadnienie dla dotkliwych sankcji w postaci odrzucenia sprzeciwu od nakazu zapłaty bez wzywania do uzupełnienia braków. Uznając konieczność dyscyplinowania stron postępowania, szczególnie tych reprezentowanych przez profesjonalnych pełnomocników, nie można jednak uznać za usprawiedliwione wprowadzenie daleko idącej odmienności traktowania stron postępowania w wypadku nieprawidłowego opłacenia tego rodzaju pisma procesowego. Zdaniem Marszałka, uproszczenie i przyspieszenie procedury sądowej może dotyczyć kwestii formalnych, ale nie może odnosić się do uprawnień stron wiążących się z obroną ich praw i interesów.

3. Pismem z 17 lutego 2009 r. udział w postępowaniu zainicjowanym skargą konstytucyjną zgłosił Rzecznik Praw Obywatelskich, który wniósł o stwierdzenie, że art. 4798a § 5 k.p.c. w zakresie, w jakim przewiduje, iż sąd odrzuca sprzeciw od nakazu zapłaty zawierający braki formalne, bez uprzedniego wezwania strony reprezentowanej przez profesjonalnego pełnomocnika do ich usunięcia, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 32 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji.

W uzasadnieniu Rzecznik Praw Obywatelskich podkreślił, że art. 45 ust. 1 Konstytucji pozwala wywieść z prawa do rzetelnego procesu sądowego prawo jednostki zaangażowanej w sprawę sądową do korzystania z profesjonalnej pomocy prawnika. Jakkolwiek prawo to nie może zostać uznane za materialnie tożsame z prawem do obrony wyrażonym w art. 42 ust. 2 Konstytucji, to jednak winno być uwzględnione jako jeden z elementów wyznaczających standard ochrony praw jednostki. Na tle tak rozumianego prawa do obrony należy – zdaniem Rzecznika – krytycznie oceniać kwestionowany art. 4798a § 5 k.p.c. W ocenie Rzecznika, przepis ten powoduje, że wraz ze skorzystaniem przez stronę postępowania z pomocy prawnej profesjonalnego pełnomocnika rośnie dla niej ryzyko niepomyślnego zakończenia postępowania (odrzucenie pisma procesowego). Tym samym należy przyjąć, że badana regulacja wypacza prawo do poszukiwania profesjonalnej pomocy. Dla strony, która kwestionuje wydane w jej sprawie, lecz bez jej udziału, rozstrzygnięcie, lepszym rozwiązaniem może okazać się rezygnacja z takiej pomocy prawnej, obarczonej dużym ryzykiem procesowym. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, badana regulacja narusza również konstytucyjną zasadę równości.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) Trybunał Konstytucyjny na każdym etapie postępowania musi rozważyć, czy wydanie orzeczenia w toczącym się przed nim postępowaniu nie jest zbędne lub niedopuszczalne. W razie stwierdzenia występowania jednej z tych ujemnych przesłanek procesowych, Trybunał umarza postępowanie.

Sytuacja uzasadniająca umorzenie postępowania zachodzi zwłaszcza wtedy, gdy kontrolowany przepis (norma) utracił moc obowiązującą przed wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny wyroku (art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK). Ustawodawca od zasady tej przewidział mocą art. 39 ust. 3 ustawy o TK wyjątek, zgodnie z którym art. 39 ust. 1 pkt 3 nie stosuje się, jeżeli wydanie orzeczenia o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia, jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw.

2. Wyrokiem z 15 kwietnia 2009 r., sygn. SK 28/08, Trybunał orzekł, że: „Art. 4798a § 5 zdanie drugie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.), dodany ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 235, poz. 1699), w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca zawierające braki formalne zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym oraz sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, wniesione przez przedsiębiorcę reprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do ich uzupełnienia, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 oraz z art. 78 Konstytucji” (por. OTK ZU nr 4/A/2009, poz. 48). Trybunał zwraca uwagą, że petitum obecnie rozpoznawanej skargi dotyczy zbadania zgodności z Konstytucją „art. 4798a § 5 in fine k.p.c.”, co jest tożsame z redakcją powołanej sentencji, stanowiącej o niezgodności „Art. 4798a § 5 zdanie drugie” kodeksu postępowania cywilnego. W obu wypadkach mamy do czynienia z ostatnim zdaniem kontrolowanego przepisu, zgodnie z którym: „Sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, sprzeciw od nakazu zapłaty sąd odrzuca”.

Treść sentencji wyroku o sygn. SK 28/08 nie pozostawia zatem wątpliwości co do tego, że Trybunał – w zakresie, w jakim badany przepis został poddany kontroli w niniejszym postępowaniu przez „M.E.G.” sp. z o.o. – stwierdził już jego niezgodność z Konstytucją. Ponadto zaskarżony przepis został uchylony mocą art. 1 pkt 10 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571). W tej sytuacji Trybunał Konstytucyjny nie dopatruje się powodów uzasadniających odstąpienie od umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.

Spółka „M.E.G.” sp. z o.o. wniosła w skardze konstytucyjnej z 21 listopada 2009 r. o stwierdzenie, że art. 4798a § 5 in fine ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), dodanego ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 235, poz. 1699) w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca bez wezwania do jego poprawienia lub uzupełnienia sprzeciw od nakazu zapłaty wniesiony przez stronę reprezentowaną przez adwokata lub radcę prawnego, jeżeli pismo nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Jednocześnie spółka „M.E.G.” sp. z o.o., na podstawie art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), złożyła wniosek o wstrzymanie wykonania prawomocnego nakazu zapłaty, wydanego 15 listopada 2007 r. przez Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy VIII Wydział Gospodarczy w postępowaniu upominawczym (sygn. akt VIII GNc 8256/07).

Uzasadniając wniosek o wydanie postanowienia tymczasowego spółka podniosła, że kwestionowany w skardze konstytucyjnej art. 4798a § 5 in fine k.p.c. nie doprowadził wprawdzie bezpośrednio do wydania nakazu zapłaty, ale miał wpływ na wydanie postanowienia o odrzuceniu przez Sąd Rejonowy sprzeciwu od nakazu zapłaty i oddalenie zażalenia na postanowienie o odrzuceniu sprzeciwu. Ponadto spółka podkreśliła, że w jej ocenie wykonanie prawomocnego nakazu zapłaty może wywołać nieodwracalne skutki wiążące się z dużym dla niej uszczerbkiem. Ocenę tę uzasadnia: 1) wysokość zasądzonej przez Sąd Rejonowy kwoty należności głównej wraz z odsetkami i kosztami procesu; 2) wpływ egzekucji na wypłacalność spółki i jej zdolność do dalszego prowadzenia działalności gospodarczej; 3) możliwa bezskuteczność żądania zwrotu wyegzekwowanych przez przeciwnika procesowego kwot w sytuacji, gdyby nakaz zapłaty utracił moc w wyniku wznowienia postępowania w związku z ewentualnym uwzględnieniem skargi, oraz 4) duża ilość skarg, które czekają na rozpoznanie w Trybunale, co świadczy zdaniem skarżącej o dużym prawdopodobieństwie stwierdzenia niekonstytucyjności.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) stanowi, że Trybunał może wydać postanowienie o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania orzeczenia w sprawie, której skarga dotyczy, jeżeli wykonanie wyroku, decyzji lub innego rozstrzygnięcia mogłoby spowodować skutki nieodwracalne, wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego, lub gdy przemawia za tym ważny interes publiczny lub inny ważny interes skarżącego.

Jak wynika z wcześniejszego orzecznictwa Trybunału, postanowienie tymczasowe ściśle wiąże się z istotą skargi konstytucyjnej (art. 79 ust. 1 Konstytucji). Skoro zaś skarga konstytucyjna jest środkiem ochrony wolności lub praw o charakterze subsydiarnym i nadzwyczajnym, to taki charakter ma również postanowienie tymczasowe, które Trybunał może wydać w postępowaniu zainicjowanym skargą. Dlatego środek ten może być stosowany przez Trybunał wyjątkowo.

Trybunał Konstytucyjny sygnalizował wielokrotnie wyjątkowy charakter tej instytucji wynikający stąd, że wydając postanowienie tymczasowe TK wychodzi poza granice swojej właściwości, ingerując bezpośrednio w postępowanie sądowe lub egzekucyjne (por. np. postanowienie TK z 15 października 2008 r., sygn. SK 35/08, OTK ZU nr 8/A/2008, poz. 148).

Skarżąca domagając się wydania postanowienia tymczasowego musi wykazać, że wymienione w art. 50 ust. 1 ustawy o TK przesłanki jego wydania zaistniały i są aktualne w chwili składnia wniosku, a tym samym uzasadniają zastosowanie tego wyjątkowego środka prawnego. Przesłanki te muszą być wykładane ściśle.

2. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że w sprawie nie ma dostatecznych podstaw do wydania postanowienia tymczasowego o wstrzymaniu wykonania prawomocnego nakazu zapłaty.

Nie jest wystarczającym uzasadnieniem wniosku enumeratywne wymienienie przez skarżącą skutków finansowych, które – w przekonaniu skarżącej – mogą zaistnieć z chwilą wykonania prawomocnego nakazu. Skarżąca nie odniosła bowiem przytoczonych skutków finansowych do swojej rzeczywistej sytuacji majątkowej, poprzestając na niepopartym dowodami, daleko idącym stwierdzeniu, że „…egzekucja powyższej kwoty powiększonej o odsetki może wpłynąć na wypłacalność skarżącej i jej zdolność do dalszego prowadzenia działalności gospodarczej”.

Ciężar przeprowadzenia dowodu, że sytuacja majątkowa spółki sprawia, iż wykonanie nakazu zapłaty wiąże się dla niej z dużym uszczerbkiem, spoczywa na skarżącej.

Wobec braku uprawdopodobnienia przesłanek przewidzianych w art. 50 ustawy o TK, należało postanowić jak w sentencji.