1. Sąd Okręgowy w Szczecinie, VIII Wydział Gospodarczy, postanowieniem z 22 sierpnia 2008 r. (sygn. akt VIII Gz 79/08) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 4798a § 5 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca bez wezwania do jego poprawienia lub uzupełnienia sprzeciw od nakazu zapłaty wniesiony przez stronę reprezentowaną przez adwokata lub radcę prawnego, jeżeli pismo nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, jest zgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji.

1.1. Wątpliwości co do konstytucyjności wskazanego przepisu k.p.c. powstały na tle następującego stanu faktycznego. Postanowieniem z 28 marca 2008 r. (sygn. akt XIII GNc 315/08) Sąd Rejonowy w Szczecinie odrzucił sprzeciw wniesiony przez pozwaną od nakazu zapłaty z 19 lutego 2008 r. W uzasadnieniu postanowienia Sąd Rejonowy wskazał, że sprzeciw od nakazu zapłaty został wniesiony przez pełnomocnika procesowego strony pozwanej w ustawowym terminie, jednakże dotknięty jest brakiem formalnym, uniemożliwiającym nadanie sprawie dalszego biegu. W ocenie Sądu Rejonowego, niedołączenie do sprzeciwu od nakazu zapłaty odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego strony pozwanej uniemożliwia dokonanie ustalenia, czy podpisujący w imieniu pozwanej spółki pełnomocnictwo procesowe członek zarządu jest upoważniony do jednoosobowej reprezentacji strony pozwanej. Uznając zaistniałe uchybienie za brak formalny sprzeciwu od nakazu zapłaty, Sąd Rejonowy zastosował normę art. 4798a § 5 k.p.c. i odrzucił sprzeciw od nakazu zapłaty, nie wzywając strony (jej pełnomocnika) do uzupełnienia braków formalnych. Powyższe postanowienie zaskarżyła w całości strona pozwana i wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanej kosztów postępowania zażaleniowego.

Rozpoznając złożone zażalenie na postanowienie o odrzuceniu sprzeciwu od nakazu zapłaty, Sąd Okręgowy w Szczecinie nabrał wątpliwości co do zgodności art. 4798a § 5 k.p.c. w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca bez wezwania do jego poprawienia lub uzupełnienia sprzeciw od nakazu zapłaty wniesiony przez stronę reprezentowaną przez adwokata lub radcę prawnego, jeżeli pismo nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, z art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji.

1.2. W uzasadnieniu pytania prawnego skierowanego do Trybunału Konstytucyjnego Sąd Okręgowy w Szczecinie wskazał, że art. 4798a § 5 k.p.c. został dodany przez art. 1 pkt 21 ustawy z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 235, poz. 1699) i wszedł w życie 20 marca 2007 r.

Zgodnie z treścią art. 4798a § 5 k.p.c. pisma procesowe złożone w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, które nie mogą otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, wniesione przez stronę reprezentowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa podlegają zwrotowi bez wzywania do ich poprawienia lub uzupełnienia. Sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, sprzeciw od nakazu zapłaty sąd odrzuca.

W świetle tej normy sąd obowiązany jest odrzucić bez wezwania do jego poprawienia m.in. sprzeciw od nakazu zapłaty wniesiony przez stronę reprezentowaną przez radcę prawnego, jeżeli pismo nie może otrzymać biegu wskutek niezachowania warunków formalnych.

1.3. W ocenie sądu pytającego art. 4798a § 5 k.p.c. w zakresie, w jakim obejmuje wymienione w nim środki zaskarżenia, różnicuje sytuację prawną stron procesu zależnie od występowania lub niewystępowania w sprawie zawodowego pełnomocnika procesowego po stronie pozwanej. Przyjęty przez ustawodawcę model postępowania w razie wniesienia wadliwych środków zaskarżenia, zakłada implicite nieusuwalność braków formalnych pisma procesowego w postępowaniu w sprawach gospodarczych. Sytuacja ta dotyczy jednak wyłącznie stron reprezentowanych przez zawodowych pełnomocników procesowych.

1.4. Jednocześnie sąd pytający zauważył, że podlegające odrzuceniu, wymienione w zdaniu ostatnim art. 4798a § 5 k.p.c., środki zaskarżenia są zasadniczo pierwszymi pismami procesowymi strony pozwanej w sprawie i służą zwalczaniu orzeczeń wydawanych jedynie na podstawie materiału procesowego przedstawionego przez powoda w pozwie (a więc orzeczeń wydanych przed przedstawieniem sądowi stanowiska strony pozwanej co do meritum powództwa). W razie odrzucenia tych środków zaskarżenia nie dochodzi w ogóle do rozpoznania przez sąd stanowiska merytorycznego (argumentacji) strony pozwanej odnośnie do żądań pozwu, a orzeczenia, od których środki zaskarżenia zostają odrzucone, stają się prawomocne.

1.5. Według sądu pytającego przepisy k.p.c. nie zawierają normy kształtującej zamknięty katalog braków formalnych, których zaistnienie skutkuje obowiązkiem zastosowania przez sąd sankcji, o jakiej mowa w ostatnim zdaniu art. 4798a § 5 k.p.c. Ustawodawca poprzestał na określeniu uzasadniających zastosowanie powołanej normy braków jako takich, które uniemożliwiają nadanie sprawie dalszego biegu. Znaczenie normatywne tego określenia jest wypełniane przez orzecznictwo. W praktyce Sądu Najwyższego zauważyć można tendencję do rygorystycznej wykładni przepisów k.p.c. w omawianym zakresie. W wydanych dotąd dwóch uchwałach z 2 kwietnia 2008 r. (sygn. akt III CZP 20/08, Biuletyn SN z 2008 r., nr 4, poz. 6) i z 17 stycznia 2008 r. (sygn. akt III CZP 126/07, Biuletyn SN z 2008 r., nr 1, poz. 12) Sąd Najwyższy uznał, że brakiem formalnym uzasadniającym odrzucenie środka zaskarżenia na podstawie art. 4798a § 5 k.p.c. jest niedołączenie przez zawodowego pełnomocnika procesowego dokumentu, z którego wynikać będzie upoważnienie do reprezentacji pozwanej osoby prawnej dla osób podpisujących pełnomocnictwo procesowe (np. odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego).

1.6. Zdaniem sądu pytającego mechanizm przyjęty w art. 4798a § 5 k.p.c. stanowi istotne ograniczenie prawa do sądu, powodując, że w razie zaistnienia wadliwości formalnych środka zaskarżenia wnoszonego przez zawodowego pełnomocnika procesowego strona pozwana zostaje pozbawiona możliwości wdania się w spór co do istoty sprawy, a także poddania orzeczenia rozstrzygającego o żądaniach pozwu (nakazu zapłaty lub wyroku zaocznego) kontroli merytorycznej w postępowaniu ukształtowanym według zasad instancyjności. Regulacja ta, kreując w określonej sytuacji procesowej kategorię nieusuwalnych braków formalnych środka zaskarżenia, powoduje, że orzeczeniem kończącym merytorycznie postępowanie w sprawie (rozstrzygającym o żądaniach pozwu) jest nakaz zapłaty lub wyrok zaoczny, a więc orzeczenie wydawane jedynie na podstawie twierdzeń jednej ze stron procesu i przedstawianej przez tą stronę argumentacji. Strona pozwana traci zaś możliwość przedstawienia swojego stanowiska co do żądań pozwu.

W konsekwencji następuje nie tylko wyłączenie zasady dwuinstancyjności w zakresie merytorycznej oceny powództwa (możliwa jest jedynie drugoinstancyjna ocena zasadności odrzucenia środka zaskarżenia, a więc orzeczenia o charakterze formalnym, nierozstrzygającego istoty sporu). Zastosowanie normy wyrażonej w art. 4798a § 5 k.p.c. wyłącza bowiem w ogóle rozpoznanie meritum sprawy z zastosowaniem szeroko rozumianej zasady kontradyktoryjności (w myśl zasady audiatur et altera pars).

W ocenie sądu pytającego dotychczasowa procedura usuwania braków formalnych środka zaskarżenia nie była w istocie na tyle długotrwała, by przyjąć, że wyłączenie tej procedury w sposób zasadniczy wpływa na przyspieszenie postępowania w sprawach gospodarczych i realizację jednego z aspektów prawa do sądu – prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki.

Zdaniem sądu pytającego wątpliwości budzi też niezbędność regulacji dla osiągnięcia zamierzonego przez ustawodawcę celu, zwłaszcza że cel swój ustawa spełnia jedynie w tej części spraw gospodarczych, w których strona pozwana na etapie wniesienia środka zaskarżenia wymienionego w art. 4798a § 5 k.p.c. jest reprezentowana przez zawodowego pełnomocnika procesowego. W pozostałych wypadkach, a więc w odniesieniu do spraw, w których strona pozwana występować będzie samodzielnie, taki cel nie zostanie osiągnięty.

W ocenie sądu pytającego nie stanowi dostatecznej przesłanki, uzasadniającej proporcjonalność analizowanego w tym miejscu mechanizmu ingerencji w treść prawa do sądu, zróżnicowanie prawnej sytuacji stron zależnie od tego, czy są one reprezentowane w procesie przez radcę prawnego lub adwokata, czy z zastępstwa takiego nie korzystają.

2. Marszałek Sejmu, w piśmie z 2 kwietnia 2009 r., zajął stanowisko, że art. 4798a § 5 k.p.c. w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca bez wezwania do jego poprawienia lub uzupełnienia sprzeciw od nakazu zapłaty wniesiony przez stronę reprezentowaną przez adwokata lub radcę prawnego, jeżeli pismo nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji.

2.1. Odwołując się do dorobku orzeczniczego Trybunału Konstytucyjnego, Marszałek Sejmu wskazał, że samo wprowadzenie formalnych warunków dostępu do sądu, polegających na określeniu przez ustawodawcę kryteriów, które musi spełniać pismo procesowe, jest dopuszczalne w takim zakresie, w jakim nie ingeruje w sposób nadmierny w istotę konstytucyjnego prawa do sądu. Naruszenie przysługującego pozwanemu prawa do sądu przejawia się w pozbawieniu go tzw. prawa do wysłuchania, stanowiącego jeden z istotnych elementów składających się na prawo do sądu. Zatem kwestionowany przepis należy uznać za nadmiernie restrykcyjny i pozostający w kolizji z konstytucyjnym prawem do sądu.

2.2. Zdaniem Marszałka Sejmu wniesienie dotkniętego brakami formalnymi sprzeciwu od nakazu zapłaty bez możliwości usunięcia tego braku wpływa pośrednio na prawo strony do zaskarżenia orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Strona pozwana w postępowaniu w sprawie gospodarczej, prowadzonej w trybie postępowania nakazowego lub upominawczego, nie ma wówczas możliwości zarówno przedstawienia swej argumentacji, a przez to możliwości bycia wysłuchaną przez sąd, z drugiej zaś strony – nie ma prawnej możliwości zaskarżenia, w drodze apelacji, orzeczenia wydanego na podstawie twierdzeń powoda. Dlatego też skuteczne wniesienie zarzutów lub sprzeciwu od nakazu zapłaty, jako środka zaskarżenia służącego od rozstrzygnięcia mającego charakter wstępny, prowadzi do takiego rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, które dopiero warunkuje możliwość wniesienia apelacji od zapadłego, już po utracie mocy przez nakaz zapłaty, orzeczenia.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W wyroku z 15 kwietnia 2009 r., sygn. SK 28/08 (OTK ZU nr 4/A/2009, poz. 48) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 4798a § 5 zdanie drugie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), dodany ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 235, poz. 1699), w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca zawierające braki formalne zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym oraz sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, wniesione przez przedsiębiorcę reprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do ich uzupełnienia, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 oraz z art. 78 Konstytucji. Wyrok ten ogłoszony został w Dzienniku Ustaw Nr 67, poz. 571 z 5 maja 2009 r. i tego dnia treść normatywna art. 4798a § 5 zdanie drugie k.p.c. utraciła moc obowiązującą w zakresie określonym przez Trybunał.

Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 4798a § 5 zdanie drugie k.p.c. wyraźnie różnicuje możliwości obrony praw obu stron procesu, w szczególności ograniczając je w sposób nieproporcjonalny w sprawie gospodarczej w postępowaniu nakazowym i upominawczym po stronie pozwanej na etapie wnoszenia przez nią pierwszego pisma procesowego w sprawie. Odrzucenie pisma procesowego przez sąd pierwszej instancji ze względu na błędy formalne bez możliwości ich uzupełnienia oznacza, że strona procesowa nie dysponuje w zaistniałej sytuacji możliwością przedstawienia sądowi argumentacji merytorycznej. Wyłączone tym samym zostało prawo do wysłuchania, uznawane powszechnie za aspekt prawa do sądu.

Jak wynika z uzasadnienia wyroku z 15 kwietnia 2009 r., wraz z wejściem w życie orzeczenia i uchyleniem stosowania art. 4798a § 5 zdanie drugie k.p.c., w sprawach gospodarczych rozpatrywanych w trybie postępowania nakazowego lub upominawczego, do regulacji skutków wadliwości pisma procesowego zawierającego zarzuty lub sprzeciw od wydanego nakazu zapłaty zastosowanie znajdzie art. 4798a § 5 zdanie pierwsze w związku z art. 130 § 3 k.p.c. Zarzuty lub sprzeciw od wydanego nakazu zapłaty, jako pisma inne niż pisma inicjujące postępowanie w sprawie, a wniesione przez stronę reprezentowaną przez profesjonalnego pełnomocnika, jeżeli nie zachowują warunków formalnych, podlegają zwrotowi bez wzywania do ich poprawienia lub uzupełnienia. Pismo procesowe poprawione lub uzupełnione w terminie tygodniowym wywoływać będzie skutki od chwili jego wniesienia (art. 130 § 3 k.p.c.).

2. Ze względu na tożsamość przedmiotu kontroli i wzorców kontroli wyrok w sprawie o sygn. SK 28/08 ma istotne znaczenie dla niniejszego postępowania. Zgodnie bowiem z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. Taki stan rzeczy ma m.in. miejsce, gdy zakwestionowany przepis prawny był już w innej sprawie przedmiotem kontroli zgodności z Konstytucją. O niedopuszczalności wydania orzeczenia przesądza wystąpienie ujemnej przesłanki procesowej w postaci powagi rzeczy osądzonej – res iudicata (zob. postanowienie TK z 21 grudnia 1999 r., sygn. K 29/98, OTK ZU nr 7/1999, poz. 172). O przesłance tej można mówić wówczas, gdy zachodzi tożsamość zarówno podmiotowa, jak i przedmiotowa. Ze względu na brak tożsamości podmiotowej ze sprawą o sygn. SK 28/08 w niniejszej sprawie nie zachodzi przesłanka res iudicata , skutkująca umorzeniem postępowania z powodu niedopuszczalności wydania orzeczenia.

3. Brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza jednak, że uprzednie rozpoznanie sprawy konstytucyjności określonego przepisu z punktu widzenia tych samych zarzutów może być uznane za prawnie obojętne. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się, że w takiej sytuacji mamy do czynienia z zasadą ne bis in idem (zob. postanowienie TK z 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218). Znajduje ona zastosowanie po dokonaniu przez Trybunał oceny celowości prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta. Stwierdzenie przesłanki ne bis in idem prowadzi do umorzenia postępowania z powodu zbędności orzekania. Ponowne rozpoznawanie tej samej kwestii czyni niewątpliwie postępowanie zbędnym w przypadku uprzedniego stwierdzenia niezgodności z Konstytucją zakwestionowanego powtórnie przepisu.

4. Biorąc pod uwagę, że art. 4798a § 5 zdanie drugie k.p.c. w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca zawierające braki formalne zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym oraz sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, wniesione przez przedsiębiorcę reprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do ich uzupełnienia, został uznany za niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 oraz z art. 78 Konstytucji w sprawie o sygn. SK 28/08, należało umorzyć postępowanie w niniejszej sprawie ze względu na zbędność orzekania.

Ze względu na powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.