1. Postanowieniem z 17 września 2007 r. Sąd Okręgowy w Opolu VI Wydział Gospodarczy, zwrócił się z pytaniem prawnym, czy artykuł 1302 § 4 w związku z art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) jest zgodny z art. 78 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Wątpliwości co do konstytucyjności wskazanej regulacji powstały w toku rozpoznawania apelacji od wyroku Sądu Rejonowego utrzymującego w mocy nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym. W jego toku sąd stwierdził, że nakaz zapłaty z dnia 6 czerwca 2006 r. został przez pozwanego zaskarżony pismem oznaczonym jako sprzeciw. Pismo to, niezależnie od tego, jak je nazwano, stanowiło zarzuty. Przy wnoszeniu tego środka zaskarżenia, pozwany nie opłacił go jednak należną opłatą stosunkową, o której mowa w art. 3 ust. 2 pkt 5 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.). Proces toczył się w postępowaniu gospodarczym, pozwany jest przedsiębiorcą, a zatem miał obowiązek opłacić zarzuty bez wzywania przez sąd. Brak opłacenia zarzutów skutkować winno ich odrzuceniem zgodnie z art. 1302 § 3 w związku z § 4 k.p.c. Sąd jednak zarzutów nie odrzucił, wadliwie wezwał powoda do uiszczenia brakującego wpisu i przystąpił do badania merytorycznego zarzutów.

Sąd Okręgowy w Opolu zaznaczył, że kwestionowana regulacja jest wynikiem nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego dokonanej ustawą z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, która wedle założeń miała wprowadzić kolejne przyspieszenie postępowań, przez uproszczenie procedury cywilnej, w tym zwłaszcza w sprawach gospodarczych. Wprowadzając zasadę zrównania przedsiębiorców z fachowymi pełnomocnikami w zakresie samoobliczania opłat sądowych od środków zaskarżenia, ustawodawca zaniechał jednak zmiany przepisu art. 327 § 1 oraz art. 357 § 2 k.p.c., tak by obowiązkiem sądu było pouczenie strony działającej bez adwokata lub radcy prawnego o obowiązku uiszczenia i wysokości opłaty od środka zaskarżenia, a także skutków, jakie wywoła brak opłaty. Zgodnie z treścią art. 1302 § 3 k.p.c. ustawodawca określił bardzo rygorystyczne skutki niewniesienia przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego należnych opłat sądowych za środki zaskarżenia, uznając, że ci pełnomocnicy powinni wiedzieć zarówno o obowiązku opłacenia wskazanych środków przy ich wnoszeniu, jak i o wysokości żądanej opłaty, pod rygorem ich odrzucenia. Jednakże regulacja ta, która być może znajduje uzasadnienie w profesjonalnym charakterze podmiotów świadczących zawodowo pomoc prawną, została na mocy art. 1302 § 4 k.p.c. rozszerzona na przedsiębiorców niereprezentowanych przez adwokata lub radcę prawnego w postępowaniu w sprawach gospodarczych. Sąd podkreślił, że podlegające opłacie zarzuty wnoszone są od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu, w którym pozwany nie miał jeszcze procesowej możliwości zajęcia stanowiska w sprawie. Zgodnie z art. 491 § 3 k.p.c. doręczenie pozwu w postępowaniu nakazowym następuje bowiem wraz z nakazem zapłaty. W ten sposób ustawodawca zdaniem sądu pytającego naruszył prawo do sądu stron, które występują w sprawach gospodarczych bez pełnomocnika.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Wyrokiem z 26 czerwca 2008 r. w sprawie o sygn. SK 20/07 Trybunał orzekł, że „Art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.), w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398 […]), w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewidują, że sąd odrzuca nieopłacone środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, są niezgodne z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji”. Sentencja wyroku ukazała się w Dzienniku Ustaw z 2 lipca 2008 r., Nr 122, poz. 796.

2. Zestawienie sentencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. SK 20/07 z pytaniem prawnym Sądu Okręgowego w Opolu prowadzi do wniosku, że ustalenia poczynione przez Trybunał w tej pierwszej sprawie są relewantne dla rozpoznawanej sprawy i rodzą – zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) – skutek w postaci zbędności wydania wyroku w sprawie. Trybunał przypomina, że umorzenie postępowania na podstawie tej przesłanki zachodzi wówczas, gdy nie może być brana pod uwagę powaga rzeczy osądzonej. „O niedopuszczalności wydania orzeczenia przesądza wystąpienie ujemnej przesłanki procesowej w postaci powagi rzeczy osądzonej – res iudicata (...). O przesłance tej można mówić wówczas, gdy zachodzi tożsamość zarówno podmiotowa, jak i przedmiotowa. Brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza jednak, że uprzednie rozpoznanie sprawy konstytucyjności określonego przepisu z punktu widzenia tych samych zarzutów może być uznane za prawnie obojętne. W orzecznictwie TK przyjmuje się, że w takiej sytuacji mamy do czynienia z zasadą ne bis in idem (...). Stwierdzenie przesłanki ne bis in idem prowadzi z kolei do umorzenia postępowania z powodu zbędności orzekania. Trybunał dokonuje oceny celowości prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta. Ponowne rozpoznawanie tej samej kwestii czyni niewątpliwie postępowanie zbędnym, w przypadku uprzedniego stwierdzenia niezgodności z Konstytucją zakwestionowanego ponownie przepisu. Nie ma przy tym znaczenia fakt wskazania nowych, oprócz będących już podstawą orzeczenia niekonstytucyjności, wzorców kontroli konstytucyjnej” (postanowienie TK z 28 lipca 2003 r., sygn. P 26/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 73, s. 853-854, a także postanowienie z 3 kwietnia 2007 r., sygn. P 47/06, OTK ZU nr 4/A/2007, poz. 41, s. 431).

W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.