W dniu 5 stycznia 2012 r. wpłynęły do Trybunału Konstytucyjnego dwa pytania prawne Sądu Okręgowego w Katowicach II Wydział Cywilny o sygn. akt II C 17/10/5 (za postanowieniem z 8 marca 2011 r.) oraz o sygn. akt II C 484/11/5 (za postanowieniem z 9 listopada 2011 r.), natomiast 9 stycznia 2012 r. wpłynęło do Trybunału pytanie prawne Sądu Okręgowego Wydział II Cywilny o sygn. akt II C 620/10 (za postanowieniem z 4 marca 2011 r.). Przedmiot zaskarżenia wskazany w tych trzech pytaniach jest identyczny i dotyczy wątpliwości, czy art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.) w zakresie, w jakim przyznaje najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego roszczenie o przeniesienie własności lokalu, będącego uprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, jest zgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji.

Z uwagi na tożsamość przedmiotową pytań prawnych, Prezes Trybunału Konstytucyjnego zarządził łączne ich rozpoznanie pod wspólną sygnaturą P 3/12 (zarządzenie z 12 stycznia 2012 r.).

Wszystkie przedstawione pytania opierają się na podobnym stanie faktycznym.

Powodowie w sprawach rozpatrywanych przez Sąd Okręgowy w Katowicach domagają się zobowiązania pozwanych spółdzielni do złożenia oświadczenia woli ustanawiającego na ich rzecz prawo odrębnej własności lokalu. Powodowie zajmują lokale na podstawie umów najmu. Z pytań prawnych wynika, że spółdzielnie otrzymały nieodpłatnie użytkowanie wieczyste gruntu wraz z prawem własności m.in. budynków stanowiących odrębną nieruchomość, w których znajdują się lokale powodów.

Sądy pytające powzięły wątpliwość co do konstytucyjności zakwestionowanego przepisu, wskazując na dwa możliwe sposoby jego interpretacji. Zdaniem sądów pytających, można przyjąć, że w aktualnym stanie prawnym nie ma podstawy nabycia przez najemcę odrębnej własności lokalu, ponieważ nie obowiązują przepisy regulujące przesłanki nabycia lokalu znajdującego się w budynku nabytym przez spółdzielnie nieodpłatnie. Przyjęcie odmiennej interpretacji doprowadziłoby do skutku niemożliwego do zaakceptowania z punktu widzenia ochrony interesu właściciela – spółdzielni, tj. do nabycia lokalu przez najemcę, po spłacie zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, bez jakiegokolwiek ekwiwalentu dla spółdzielni mieszkaniowej za utraconą własność. Przyjęcie takiej interpretacji uzasadnia, zdaniem sądów pytających, stanowisko Trybunału Konstytucyjnego wyrażone w wyroku z 15 lipca 2009 r. o sygn. K 64/07 (OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110). Wynika z niego m.in. uznanie możliwości rozporządzenia przedmiotem własności jako jedno z najważniejszych i fundamentalnych elementów prawa własności, a także niedopuszczalność tworzenia przez ustawodawcę takich sytuacji, w których na status prawny określonej rzeczy z założenia większy wpływ niż jej właściciel ma osoba dysponująca tylko pochodnymi uprawnieniami do korzystania z rzeczy (tutaj: najemca).

W pytaniach prawnych sądy przywołują również odmienną interpretację, zgodnie z którą po utracie mocy obowiązującej art. 48 ust. 3 u.s.m. samodzielną podstawę nabycia przez jego najemcę odrębnej własności lokalu, znajdującego się w budynku nabytym przez spółdzielnię nieodpłatnie, stanowi art. 48 ust. 1 u.s.m. Na poparcie tej interpretacji sądy pytające przywołują wyrok Sądu Najwyższego z 8 stycznia 2010 r., sygn. akt IV CSK 292/09 (OSNC nr 6/2010, poz. 93) oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 10 listopada 2009 r., sygn. akt I ACa 445/09 (Lex nr 551998).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Połączone pytania prawne rozpoznawane w niniejszym postępowaniu dotyczą art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.) w zakresie, w jakim przyznaje najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego roszczenie o przeniesienie własności lokalu, będącego uprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej.

2. Kwestionowany art. 48 ust. 1 u.s.m. był już przedmiotem orzekania Trybunału Konstytucyjnego w wyroku z 14 lutego 2012 r. w sprawie o sygn. P 17/10 (Dz. U. z 2012 r. poz. 201). Trybunał orzekał wówczas w sprawie jego zgodności z art. 2, art. 32 ust. 1, 64 ust. 1 i art. 75 ust. 1 Konstytucji. Ze względu na wskazane wzorce konstytucyjne zakres badania był szerszy niż zakres badania w niniejszej sprawie.

Trybunał w sprawie o sygn. P 17/10 badał, czy przyjęte w zaskarżonym art. 48 ust. 1 u.s.m. rozwiązanie polegające na tym, że na pisemne żądanie najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem należącym do przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, spółdzielnia jest obowiązana zawrzeć z nim umowę przeniesienia własności lokalu, po dokonaniu przez niego: 1) spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu; 2) wpłaty wkładu budowlanego określonego przez zarząd spółdzielni w wysokości proporcjonalnej do powierzchni użytkowej zajmowanego mieszkania wynikającej ze zwaloryzowanej ceny nabycia budynku, jeżeli spółdzielnia nabyła budynek odpłatnie, jest zgodne z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 64 ust. 1 i art. 75 ust. 1 Konstytucji.

W wyroku w sprawie o sygn. P 17/10 Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m w zakresie, w jakim przyznaje najemcy roszczenie o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (pkt 1 powołanego przepisu), jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji, a w pozostałym zakresie postępowanie umorzył. Jednocześnie odroczył utratę mocy obowiązującej niezgodnego z prawem przepisu o 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Trybunał w uzasadnieniu podkreślił, że niekonstytucyjność zaskarżonej regulacji wynika z tego, że realizacja przyznanego najemcom roszczenia następuje co do zasady pod tytułem darmym. Reguły odnoszące się do przekształcania prawa do lokali spółdzielczych powinny uwzględniać to, że spółdzielnie są organizacjami prowadzącymi działalność niemającą na celu osiągniecie zysku, lecz realizację określonych wartości konstytucyjnych, w tym przede wszystkim zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych.

W uzasadnieniu wyroku Trybunał zwrócił uwagę na trzy zagadnienia. Po pierwsze, przewidziane w art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. świadczenie, które ma spełnić najemca na rzecz spółdzielni, nie może być traktowane jako spełniane w zamian za przeniesienie prawa własności mieszkania na najemcę. Po drugie, ustawodawca pierwotnie nie przewidywał, aby spłata zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu była jedynym obowiązkiem najemcy, dochodzącego od spółdzielni przeniesienia własności nieodpłatnie przejętego lokalu. Taki stan rzeczy powstał na skutek niezapewnienia przez ustawodawcę należytych rozwiązań legislacyjnych po wydaniu przez Trybunał wyroku z 15 lipca 2009 r., sygn. K 64/07 (OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110). Wcześniej podstawowy charakter miał obowiązek finansowy określony w art. 48 ust. 3 u.s.m. – wymagający pokrycia przez najemcę kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych przeznaczonych na utrzymanie budynku – który był jedynie uzupełniany przez przesłankę wskazaną w art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. Po trzecie, zaskarżona regulacja przewiduje jednolite przesłanki finansowe dochodzenia roszczenia o przeniesienie własności lokalu nieodpłatnie przejętego przez spółdzielnie, nie określając jednak w sposób precyzyjny kręgu uprawnionych najemców. Nie powinno budzić wątpliwości, że celem ustawodawcy było przyznanie uprawnień tylko szczególnej grupie najemców, którzy w związku z przejęciem zajmowanych lokali stali się podmiotem stosunku najmu ze spółdzielnią mieszkaniową bez swojej woli, a także osobom bliskim tym najemcom, jednakże z uwagi na wydłużający się proces przekazywania dawnych mieszkań zakładowych, obecnie ich najemcy mogą mieć różny status.

3. W związku z przywołanym wyrokiem w sprawie o sygn. P 17/10, konieczne jest rozważenie celowości merytorycznego rozpoznania zarzutów sformułowanych w niniejszej sprawie, z uwagi na tożsamość przedmiotu kontroli – art. 48 ust. 1 u.s.m., a także ustalenie przesłanki ewentualnego umorzenia postępowania.

Trybunał stwierdza, że w niniejszej sprawie, ze względu na brak tożsamości podmiotowej ze sprawą o sygn. P 17/10, nie można mówić o spełnieniu się ujemnej przesłanki procesowej, jaką jest powaga rzeczy osądzonej (res iudicata), zobowiązująca do umorzenia postępowania z powodu niedopuszczalności wydania wyroku. Taki stan wynika z tego, że sądy pytające będące autorami pytań prawnych rozstrzyganych w niniejszej sprawie nie były jedynym sądem pytającym w sprawie o sygn. P 17/10 (sprawa dotyczyła połączonych pytań prawnych Sądu Apelacyjnego w Katowicach I Wydział Cywilny, Sądu Okręgowego w Gliwicach Wydział I Cywilny, Sądu Okręgowego w Katowicach III Wydział Cywilny Odwoławczy). Ponadto zakres przedmiotowy sprawy o sygn. P 17/10 był szerszy w stosunku do obecnej sprawy. Jednakże uprzednie rozpoznanie sprawy konstytucyjności określonego przepisu prawnego (normy prawnej) z punktu widzenia tych samych zarzutów nie może być uznane za prawnie obojętne. Powoduje to konieczność wydania rozstrzygnięcia opartego na zasadzie ne bis in idem. Jest ona rozumiana w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym z uwzględnieniem specyfiki tego postępowania. O ile w wypadku zaistnienia przesłanki powagi rzeczy osądzonej Trybunał Konstytucyjny musiałby na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) umorzyć postępowanie jako niedopuszczalne, o tyle w wypadku przesłanki ne bis in idem Trybunał dokonuje oceny w kategoriach pragmatycznych, ocenia celowość, a także dopuszczalność prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta przez TK (por. np.: postanowienia TK z 10 lipca 2007 r., sygn. P 40/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 86 oraz z 14 stycznia 2009 r., sygn. P 68/08, OTK ZU nr 1/A/2009, poz. 6 i powołane tam orzecznictwo TK).

W niniejszej sprawie Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że prowadzenie postępowania, ze względu na rozstrzygnięcie o niekonstytucyjności – w wyroku w sprawie o sygn. P 17/10 – przepisu, co do którego sądy pytające sformułowały tożsame zarzuty naruszenia Konstytucji, jest zbędne. Z tego względu postępowanie w sprawie połączonych pytań prawnych Sądu Okręgowego w Katowicach podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność wydania wyroku.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.