Wątpliwości sądu powstały na tle następującego stanu faktycznego i prawnego. Poszkodowany w wypadku Mariusz Fronia był zatrudniony na podstawie umowy zlecenia i z tego tytułu otrzymał odszkodowanie na podstawie przepisów obowiązującej wówczas ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia. Występował jednak z dalszymi roszczeniami, które przez sądy obu instancji, rozpoznające jego sprawę, zostały w części uwzględnione. Sądy uznały bowiem za niekonstytucyjne przepisy wymienionej ustawy, które stanowiły, że otrzymanie na podstawie tej ustawy odszkodowania uniemożliwia dochodzenie dalszych roszczeń w trybie postępowania cywilnego.

1. Przed przystąpieniem do merytorycznego rozpoznania pytania prawnego konieczne jest rozstrzygnięcie, czy kwestionowane przepisy art. 21 i 381 ustawy z 19 grudnia 1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia mogą być przedmiotem badania zgodności z Konstytucją, mimo uchylenia tej ustawy ustawą z 30 października 2002 r. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638 oraz z 2001 r. Nr 98, poz. 1070), jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał, postępowanie powinno zostać umorzone. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wypowiadał się na temat utraty mocy obowiązującej przez akt normatywny, stwierdzając, że uchylenie przepisu nie zawsze jest równoznaczne z utratą przez ten przepis mocy obowiązującej. Jeżeli nadal możliwe jest zastosowanie uchylonego przepisu do jakiejkolwiek sytuacji z przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości, to przepis taki nie utracił mocy obowiązującej i nie ma podstaw do umorzenia postępowania (orzeczenie z 26 września 1995 r., sygn. U. 4/95, OTK w 1995 r., cz. II, poz. 27). Pogląd ten Trybunał podtrzymał po wejściu w życie ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (por. postanowienie z 13 października 1998 r., sygn. SK 3/98, OTK ZU nr 5/1998, poz. 69).

Ta linia orzecznicza potwierdzona została przez Trybunał w pełnym składzie w wyroku z 31 stycznia 2001 r., sygn. P. 4/99, w którym stwierdzono, że „przepis obowiązuje w systemie prawa, dopóki na jego podstawie mogą być podejmowane indywidualne akty stosowania prawa, zaś utrata mocy obowiązującej jako przesłanka umorzenia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym następuje dopiero wówczas, gdy przepis ten nie może być stosowany do jakiejkolwiek sytuacji faktycznej” (OTK ZU nr 1/2001, poz. 5).

O tym, czy przepis może być nadal stosowany, decyduje treść normy międzyczasowej. Normą taką jest w niniejszej sprawie art. 48 ustawy z 30 października 2002 r. o następującym brzmieniu: „Od dnia wejścia w życie ustawy do 31 marca 2003 r. wysokość należnego jednorazowego odszkodowania ustala się w oparciu o przepisy dotychczasowe”. Skoro „przepisy dotychczasowe”, to znaczy, że ustawa z 19 grudnia 1975 r., nadal ma zastosowanie w przedmiotowej sprawie i uznać należy, że kwestionowane przepisy art. 21 i art. 381 ustawy nie utraciły mocy obowiązującej i brak jest podstaw do umorzenia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.

Art. 77 ust. 2 Konstytucji zabrania ustawodawcy zamykania drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności i praw. W dotychczasowym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wyrażano już wielokrotnie pogląd o ścisłym związku, w jakim unormowanie to pozostaje z treścią art. 45 ust. 1 Konstytucji, statuującym prawo do sądu. Trybunał Konstytucyjny wyraził przy tej okazji pogląd dotyczący konstytucyjnych gwarancji prawa do sądu. Na tle unormowań art. 45 i art. 77 ust. 2 Konstytucji sformułowana została teza, zgodnie z którą „z zasady demokratycznego państwa prawnego wynika (...) dyrektywa interpretacyjna zakazująca zawężającej wykładni prawa do sądu. Konstytucja wprowadza (...) swoiste domniemanie drogi sądowej” (por. wyrok z 10 maja 2000 r., sygn. K. 21/99, OTK ZU nr 4/2000, poz. 109, s. 556). Jednocześnie, jak zaznaczył Trybunał Konstytucyjny: „Nie oznacza to (...), że wszelkie ograniczenia sądowej ochrony praw jednostki są niedopuszczalne”. Dla ustalenia granic dopuszczalnych ograniczeń drogi sądowej podstawowe znaczenie mają unormowania art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji. O ile pierwszy z powołanych przepisów, formułujący pozytywnie prawo do sądu, obejmuje swoim zakresem prawo „dochodzenia przed sądem wszelkich praw (także ustanowionych w innych aktach normatywnych niż Konstytucja), to art. 77 ust. 2 Konstytucji obejmuje swym zakresem jedynie prawa i wolności gwarantowane konstytucyjnie. W tym znaczeniu art. 77 ust. 2 Konstytucji, stanowiąc uzupełnienie i rozwinięcie ogólniejszego ujęcia z art. 45 ust. 1, zawiera zarazem swoistą regulację szczególną w stosunku do art. 45 ust. 1 Konstytucji” (tamże, s. 557).