1. W postanowieniu z 24 lipca 2015 r. (sygn. akt I Co 1896/15) Sąd Rejonowy w Koninie (dalej: sąd pytający) przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne, czy art. 7862 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.) jest zgodny z art. 1, art. 3, art. 4, art. 6 i art. 7 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz. UE L 95 z 21.04.1993, s. 29, ze zm.; dalej: dyrektywa Rady z 1993 r.) oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

1.1. Pytanie prawne zostało przedstawione na tle postępowania o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu (dalej: b.t.e.). Klientka banku zawarła z bankiem umowę pożyczki i umowę o przyznanie limitu kredytowego, składając jednocześnie oświadczenie, że poddaje się, zgodnie z art. 97 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2015 r. poz. 128, ze zm.; dalej: prawo bankowe), egzekucji do wysokości kwoty zadłużenia. Bank mógł wystąpić o nadanie b.t.e. klauzuli wykonalności w terminie do 12 grudnia 2022 r. 16 lipca 2015 r. wpłynął do sądu pytającego wniosek banku o nadanie b.t.e. klauzuli wykonalności.

1.2. W uzasadnieniu pytania prawnego sąd pytający wskazał, że w świetle art. 7862 § 1 k.p.c. w postępowaniu o nadanie b.t.e. klauzuli wykonalności sąd bada – poza spełnieniem ogólnych wymagań dotyczących każdego tytułu egzekucyjnego – jedynie to, czy dłużnik poddał się egzekucji oraz czy roszczenie objęte b.t.e. wynika z czynności bankowej dokonanej bezpośrednio z bankiem lub z zabezpieczenia wierzytelności banku, a także czy dokument przedłożony przez bank spełnia wynikające z prawa bankowego przesłanki ważności i skuteczności b.t.e. Sądowa kontrola b.t.e., dokonywana w postępowaniu klauzulowym, jest zatem ograniczona. Nie podlegają ocenie przez sąd jakiekolwiek kwestie merytoryczne, które mogłyby przesądzać o zasadności roszczenia banku, w szczególności takie kwestie jak istnienie roszczenia, a także jego wysokość oraz wymagalność. Sąd pytający przywołał przy tym orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, z których wynika taki sposób rozumienia art. 7862 § 1 k.p.c.

Sąd pytający przywołał również postanowienia dyrektywy Rady z 1993 r., a także dotyczące jej orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE). Na tej podstawie wysnuł wniosek, że umożliwienie sądowi zbadania z urzędu, czy dane postanowienie umowne jest nieuczciwe, stanowi środek pozwalający na osiągnięcie celów wskazanych w dyrektywie. Sąd pytający przypomniał przy tym, że przyznanie sądowi krajowemu takich kompetencji zostało uznane przez TSUE za niezbędne dla zapewnienia konsumentowi skutecznej ochrony, w szczególności z uwagi na realne niebezpieczeństwo, że konsument nie jest świadomy swoich praw lub napotyka na trudności w ich egzekwowaniu. Należy zatem – w ocenie sądu pytającego – uznać, że ze względu na rodzaj oraz wagę interesu publicznego stanowiącego podstawę ochrony udzielonej konsumentom w dyrektywie Rady z 1993 r. zasadne jest, aby sąd krajowy był zobowiązany do zbadania z urzędu, czy dane warunki umowne mają charakter nieuczciwy, ponieważ dokonanie takiej oceny umożliwić może zniwelowanie braku równowagi między konsumentem a bankiem (przedsiębiorcą).

Zdaniem sądu pytającego, umowa łącząca strony, na mocy której bank-wierzyciel wystąpił o nadanie b.t.e. klauzuli wykonalności w stosunku do konsumenta, rodzi brak równowagi między konsumentem a bankiem (przedsiębiorcą) i ma charakter nieuczciwego postanowienia umownego w rozumieniu dyrektywy Rady z 1993 r. Tymczasem wynikające z art. 7862 § 1 k.p.c. ograniczenie kognicji sądu w postępowaniu klauzulowym w stosunku do konsumenta, co do którego wystawiono tytuł egzekucyjny, nie pozwala na oddalenie wniosku na podstawie art. 3851 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121, ze zm.). Rozwiązanie przyjęte w przepisach procedury cywilnej uniemożliwia zatem sądowi krajowemu zastosowanie postanowień dyrektywy Rady z 1993 r., chociaż realizacja ochrony uprawnień konsumenta wynikających z prawa UE jest jego obowiązkiem. Z tych względów sąd pytający stanął na stanowisku, że art. 7862 § 1 k.p.c. jest sprzeczny z tą dyrektywą. Ogranicza on bowiem jej transpozycję do prawa polskiego.

Sąd pytający uznał również, że art. 7862 § 1 k.p.c. uprzywilejowuje bank względem konsumenta oraz innych podmiotów prawa. W jego ocenie, jest to rozwiązanie, które powoduje brak równowagi między stronami stosunku prawnego. Stan ten jest dodatkowo pogłębiony przez silniejszą pozycję ekonomiczną banku. Względy te przemawiają, zdaniem sądu pytającego, za niezgodnością art. 7862 § 1 k.p.c. z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Sąd pytający nie dostrzega przy tym podstaw, aby uprzywilejowywać podmioty takie jak banki w uproszczonym dochodzeniu roszczeń wobec swoich klientów.

Zakwestionowany przepis stanowi – jak zauważył sąd pytający – proceduralny aspekt istnienia instytucji b.t.e., uregulowanej w art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego. Tym samym, do oceny art. 7862 § 1 k.p.c. należy, zdaniem sądu pytającego, odnieść wszystkie argumenty, jakie stanowiły podstawę orzeczenia przez Trybunał niekonstytucyjności tych przepisów prawa bankowego w wyroku z 14 kwietnia 2015 r., sygn. P 45/12 (OTK ZU nr 4/A/2015, poz. 46). Bank i jego klient mają wspólną cechę istotną – są stronami prywatnoprawnego stosunku zobowiązaniowego, który jest oparty na zasadzie prawnej (formalnej) równości oraz autonomii woli stron. Powinni mieć więc równe możliwości ochrony swych praw i interesów wynikających z zawartej umowy. Niemniej, jak wskazał sąd pytający, art. 7862 § 1 k.p.c., przez ograniczenie kognicji sądu, uniemożliwia dłużnikowi ochronę swoich praw z zawartej umowy.

Sąd pytający podkreślił przy tym, że przedstawione pytanie prawne pozostaje w adekwatnym związku z rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed tym sądem. Jeżeli Trybunał stwierdzi niekonstytucyjność zakwestionowanego przepisu, to sąd wniosek banku oddali. W przeciwnym razie sąd będzie musiał ten wniosek uwzględnić.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W rozpoznawanym pytaniu prawnym jako przedmiot kontroli wskazany został art. 7862 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.), który brzmi: „W postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, sąd bada, czy dłużnik poddał się egzekucji oraz czy roszczenie objęte tytułem wynika z czynności bankowej dokonanej bezpośrednio z bankiem lub z zabezpieczenia wierzytelności banku wynikającej z tej czynności”. Przepis ten stanowi zatem – jak słusznie zauważył sąd pytający – proceduralny aspekt instytucji bankowego tytułu egzekucyjnego, której zasadniczy kształt uregulowany był w przepisach materialnych art. 96-98 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2015 r. poz. 128, ze zm.; dalej: prawo bankowe).

W odniesieniu do art. 7862 § 1 k.p.c. sąd pytający sformułował dwojakiego rodzaju zarzuty, koncentrując przy tym swoją argumentację na pierwszym z nich.

Przede wszystkim zakwestionowany przepis jest – w ocenie sądu pytającego – niezgodny z postanowieniami art. 1, art. 3, art. 4, art. 6 i art. 7 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz. UE L 95 z 21.04.1993, s. 29, ze zm.; dalej: dyrektywa Rady z 1993 r.). Z prawa UE wynika bowiem, wyraźnie akcentowany w orzecznictwie TSUE, bezwzględny obowiązek zapewnienia przez sąd krajowy pełnej ochrony uprawnień konsumentów, jakie przewiduje dyrektywa Rady z 1993 r. Tymczasem, jak wskazał sąd pytający, art. 7862 § 1 k.p.c., ograniczając kognicję sądu w postępowaniu klauzulowym jedynie do badania tego, czy dłużnik poddał się egzekucji oraz czy roszczenie objęte tytułem wynika z czynności bankowej dokonanej bezpośrednio z bankiem lub z zabezpieczenia wierzytelności banku wynikającej z tej czynności, uniemożliwia sądowi dokonanie oceny tego, czy warunki umowy z bankiem mają charakter nieuczciwy w rozumieniu tej dyrektywy. Zakwestionowany przepis wyklucza zatem dopuszczalność uwzględnienia przez sąd – tak z urzędu, jak i na wniosek dłużnika – zarzutu niezgodności warunków umowy z dyrektywą. Ogranicza przez to jej transpozycję do prawa polskiego.

Sąd pytający dostrzega również niezgodność art. 7862 § 1 k.p.c. z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Uznaje bowiem, że przepis ten uprzywilejowuje bank względem jego klienta (konsumenta) oraz innych podmiotów, co jest tym bardziej widoczne, jeśli uwzględni się zdecydowanie silniejszą pozycję ekonomiczną banku. Zdaniem sądu pytającego, nie zachodzą żadne przesłanki, które uzasadniałyby uprzywilejowanie banku, polegające na możliwości dochodzenia w uproszczonym trybie roszczeń od jego klientów.

2. Wyrokiem z 14 kwietnia 2015 r., sygn. P 45/12 (OTK ZU nr 4/A/2015, poz. 46), Trybunał orzekł, że art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego są niezgodne z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Jednocześnie Trybunał odroczył datę utraty mocy obowiązującej przez te przepisy do 1 sierpnia 2016 r. W pozostałym zaś zakresie umorzył postępowanie.

27 listopada 2015 r. weszła w życie ustawa z dnia 25 września 2015 r. o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1854; dalej: ustawa zmieniająca). Na podstawie art. 1 pkt 4 ustawy zmieniającej uchylone zostały art. 96-98 prawa bankowego, które regulowały instytucję bankowego tytułu egzekucyjnego. Jednocześnie, na mocy art. 2 ustawy zmieniającej, uchylony został także art. 7862 k.p.c. Ustawodawca określił również skutki nowelizacji dla postępowań będących w toku. Jak wynika z art. 11 ustawy zmieniającej, postępowania w sprawie o nadanie b.t.e. klauzuli wykonalności – wszczęte i niezakończone przed dniem jej wejścia w życie – podlegają umorzeniu. Jeżeli jednak do tego czasu zostało wydane postanowienie w przedmiocie nadania b.t.e. klauzuli wykonalności, dalsze postępowanie w sprawie o nadanie klauzuli wykonalności toczy się według przepisów dotychczasowych. Bankowy tytuł egzekucyjny, któremu nadano klauzulę wykonalności na podstawie przepisów dotychczasowych, zachowuje moc tytułu wykonawczego także po dniu wejścia w życie ustawy zmieniającej.

3. Sposób ujęcia zakresu zaskarżenia przez sąd pytający, a także wejście w życie ustawy zmieniającej (będącej realizacją wyroku Trybunału o sygn. P 45/12) zrodziły konieczność rozważenia dopuszczalności merytorycznego rozpoznania pytania prawnego.

Zasadnicze przesłanki dopuszczalności pytania prawnego określił ustrojodawca w art. 193 Konstytucji, z którego wynika, że każdy sąd (przesłanka przedmiotowa) może przedstawić Trybunałowi pytanie prawne w sprawie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą (przesłanka przedmiotowa), jeżeli od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem (przesłanka funkcjonalna). Szczegółowe wymagania formalnoprawne określają przepisy o postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym.

Zgodnie z art. 134 pkt 3 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa o TK z 2015 r.) ocena dopuszczalności merytorycznego rozpoznania wniosków, skarg konstytucyjnych oraz pytań prawnych, które zostały wniesione do Trybunału przed wejściem w życie tej ustawy, dokonywana jest według przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.). Ustawodawca założył bowiem, że nie można oczekiwać od podmiotu wnoszącego sprawę do Trybunału w okresie, w jakim obowiązywała ustawa o TK z 1997 r., że uczyni on zadość wymaganiom określonym w ustawie o TK z 2015 r.

Wymagania formalnoprawne dotyczące pytań prawnych precyzował art. 32 ust. 1 i 3 ustawy o TK z 1997 r. Dodatkowo art. 39 ust. 1 ustawy z 1997 r. wskazywał okoliczności, które powodowały konieczność umorzenia postępowania przez Trybunał. W świetle tego przepisu, postępowanie ulega umorzeniu na posiedzeniu niejawnym w trzech przypadkach: 1) jeżeli wydanie wyroku jest zbędne lub niedopuszczalne, 2) na skutek cofnięcia wniosku, pytania prawnego albo skargi konstytucyjnej, a także 3) jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem wyroku przez Trybunał. Postępowania nie umarza się mimo utraty mocy obowiązującej przez zakwestionowany akt normatywny, jeżeli wydanie wyroku jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw (art. 39 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r.).

4. Przenosząc te ustalenia na grunt niniejszej sprawy, Trybunał stwierdził, że nastąpiła kumulacja negatywnych przesłanek postępowania, wykluczająca dopuszczalność merytorycznego rozpoznania pytania prawnego Sądu Rejonowego w Koninie.

4.1. W pierwszej kolejności Trybunał wziął pod uwagę, że zakres przedmiotowy każdego pytania prawnego określa art. 193 Konstytucji, z którego wynika, że dopuszczalnym wzorcem kontroli aktu normatywnego kwestionowanego przez sąd może być Konstytucja, ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa. Z kolei art. 188 Konstytucji, wyznaczający zakres kognicji Trybunału, precyzuje w pkt 1 i 2, że treść przepisów ustawy może być badana przez Trybunał jedynie pod kątem zgodności z Konstytucją lub umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie.

Z przywołanych postanowień konstytucyjnych wynika, że w przypadku, gdy sąd kwestionuje przed Trybunałem rozwiązania przyjęte w ustawie, jako wzorzec kontroli powinien wskazać konkretne postanowienia Konstytucji lub umowy międzynarodowej ratyfikowanej za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie.

Tymczasem w rozpoznawanym pytaniu prawnym sąd pytający skoncentrował, w istocie, zarzuty na niezgodności art. 7862 § 1 k.p.c. z postanowieniami dyrektywy Rady z 1993 r. Innymi słowy, wzorcem kontroli w niniejszej sprawie sąd pytający uczynił akt prawa pochodnego Unii Europejskiej. Tymczasem, jak wskazywał już Trybunał w orzecznictwie, dyrektywa jest aktem niemieszczącym się w katalogu źródeł prawa, które mogą być powoływane jako wzorce kontroli w postępowaniu przed Trybunałem (zob. postanowienie z 8 października 2012 r., sygn. Tw 15/11, OTK ZU nr 1/B/2013, poz. 1; stanowisko podtrzymane w wyroku pełnego składu z 11 marca 2015 r., sygn. P 4/14, OTK ZU nr 3/A/2015, poz. 30). Kontrola zgodności ustaw z aktami prawa pochodnego Unii Europejskiej nie mieści się zatem w zakresie kognicji Trybunału, której granice – w przypadku pytań prawnych – określa art. 193 w związku z art. 188 pkt 1 i 2 Konstytucji.

Z tego powodu Trybunał uznał, że pytanie prawne Sądu Rejonowego w Koninie, w zakresie w jakim dotyczy niezgodności art. 7862 § 1 k.p.c. z postanowieniami dyrektywy Rady z 1993 r., nie spełniło przesłanki przedmiotowej. Okoliczność ta stanowiła podstawę umorzenia postępowania w tym zakresie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku przez Trybunał (zob. art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r.).

4.2. W związku z wejściem w życie 27 listopada 2015 r. ustawy zmieniającej, która uchyliła zarówno przepisy materialne regulujące instytucję bankowego tytułu egzekucyjnego, jak i powiązane z nimi rozwiązanie proceduralne, przewidziane w zakwestionowanym przez Sąd Rejonowy w Koninie art. 7862 § 1 k.p.c., Trybunał rozważył również dopuszczalność merytorycznego rozpoznania pytania prawnego z perspektywy art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z 1997 r. Na mocy tego przepisu Trybunał umarza – na posiedzeniu niejawnym – postępowanie, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem przez Trybunał orzeczenia.

W orzecznictwie Trybunału utrwalił się pogląd, że formalne uchylenie przepisu nie zawsze jest równoznaczne z koniecznością umorzenia postępowania. Trybunał przyjmuje bowiem, że „[o]rzekanie o zgodności z Konstytucją nieobowiązujących już przepisów jest dopuszczalne w dwóch sytuacjach: po pierwsze, gdy kwestionowane przepisy – mimo uchylenia – mogą być nadal stosowane na podstawie normy intertemporalnej; po drugie, jeżeli wydanie orzeczenia o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia, jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw (art. 39 ust. 3 ustawy o TK [ustawy z 1997 r.])” (postanowienie z 30 czerwca 2015 r., sygn. U 9/14, OTK ZU nr 6/A/2015, poz. 98, wraz z przywołanymi tam judykatami).

Na gruncie niniejszego postępowania Trybunał stwierdził jednak, że nie zachodzą okoliczności, które uzasadniałyby dopuszczalność merytorycznego rozpoznania pytania prawnego Sądu Rejonowego w Koninie mimo uchylenia art. 7862 § 1 k.p.c. z dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej (27 listopada 2015 r.).

Po pierwsze, zgodnie z normą intertemporalną wynikającą z art. 11 ust. 1 ustawy zmieniającej, umorzeniu podlegają postępowania w sprawie o nadanie b.t.e. klauzuli wykonalności wszczęte i niezakończone przed dniem wejścia w życie tej ustawy. W odniesieniu do spraw objętych zakresem zastosowania art. 11 ust. 1 ustawy zmieniającej – czyli spraw, w których nie zapadło jeszcze postanowienie sądu o nadaniu b.t.e. klauzuli wykonalności – należy uznać, że zarówno art. 96-98 prawa bankowego, jak i powiązany z nimi art. 7862 § 1 k.p.c. utraciły ostatecznie moc obowiązującą. Nie mogą one bowiem być już zastosowane przez sądy w takich sprawach. Odnosi się to również do sprawy zawisłej przed Sądem Rejonowym w Koninie. W związku z art. 11 ust. 1 ustawy zmieniającej sąd pytający zobowiązany jest umorzyć postępowanie, na tle którego przedstawił pytanie prawne. W efekcie należy również uznać, że nie jest spełniona przesłanka funkcjonalna pytania prawnego, gdyż rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym nie zależy od odpowiedzi przez Trybunał na wątpliwości tego sądu co do konstytucyjności art. 7862 § 1 k.p.c.

Po drugie, Sąd Rejonowy w Koninie upatruje niekonstytucyjności art. 7862 § 1 k.p.c. w naruszeniu konstytucyjnej zasady równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji). Zdaniem sądu pytającego, zakwestionowana regulacja uprzywilejowuje bank względem jego klientów, prowadząc do zaburzenia równowagi między stronami stosunku prawnego. Kwestia ta była już jednak przedmiotem orzekania przez Trybunał. W uzasadnieniu wyroku o sygn. P 45/12, Trybunał wprost wskazał, że rozpatrywany wówczas problem konstytucyjny „sprowadza[ł] się do rozstrzygnięcia, czy w kontekście konstytucyjnej zasady równości dopuszczalne jest wystawianie przez bank, jako podmiot czynności bankowej, b.t.e. oraz prowadzanie na jego podstawie egzekucji w stosunku do dłużnika banku, po nadaniu mu klauzuli wykonalności przez sąd, niedokonujący w toku postępowania klauzulowego merytorycznej kontroli tytułu egzekucyjnego”. Trybunał orzekł też w tym wyroku, że „uprawnienie banków do wydawania b.t.e. stanowi naruszenie, wyrażonej w art. 32 ust. 1 Konstytucji, zasady równości w relacji z ich klientami”.

W uzasadnieniu pytania prawnego Sąd Rejonowy w Koninie, rozważając kwestię niezgodności art. 7862 § 1 k.p.c. z zasadą równości, ograniczył się do lapidarnego stwierdzenia, że „wszystkie argumenty, które przyjął Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. P 45/12 stwierdzając, że normy te [tj. art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego] są niezgodne z art. 32 ust. 1 Konstytucji należy odnieść do przedmiotowej sprawy”. Pomijając wątpliwości, na ile taki sposób uzasadnienia przez sąd pytający zarzutu spełnia wymagania, jakie wynikają z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK z 1997 r., Trybunał stwierdził, że merytoryczne rozpoznanie pytania prawnego w zakresie dotyczącym niezgodności nieobowiązującego już art. 7862 § 1 k.p.c. z art. 32 ust. 1 Konstytucji nie jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw w rozumieniu art. 39 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.