1. W piśmie z 20 stycznia 2012 r., Prokurator Generalny (dalej: wnioskodawca) wniósł o zbadanie zgodności art. 95c § 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178, ze zm.; dalej: ustawa o nieletnich) z art. 92 ust. 1 oraz z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Przedstawił zasadnicze uregulowania ustawowe dotyczące stosowania środków przymusu bezpośredniego (dalej: środki przymusu) wobec nieletnich umieszczonych w zakładach poprawczych (dalej: zakład), schroniskach dla nieletnich (dalej: schronisko) albo w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych (dalej: ośrodek) i stwierdził, że ustawodawca nie uregulował tej materii w dostateczny sposób, a art. 95c zawiera dwa upoważnienia − dla Rady Ministrów i dla Ministra Sprawiedliwości (działającego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych) do unormowania w rozporządzeniach materii nieunormowanych w ustawie o nieletnich.

Wnioskodawca przytoczył brzmienie zakwestionowanego przepisu i stwierdził, że – jak dotąd − Rada Ministrów nie wydała stosownego rozporządzenia (poprzednio obowiązujące rozporządzenie utraciło moc z dniem 1 stycznia 2012 r.). Szczegółowo omówił systematykę aktów prawnych i wzajemne relacje pomiędzy ustawą i rozporządzeniem.

Zdaniem wnioskodawcy, ustawodawca nie sprecyzował sposobu, w jaki należy stosować siłę fizyczną, umieszczenie w izbie izolacyjnej, założenie pasa obezwładniającego albo kaftana bezpieczeństwa ani warunków, w jakich można stosować te środki przymusu, nie określił też w jakich rodzajach ośrodków mogą być stosowane środki przymusu. Tym samym przyszłe rozporządzenie Rady Ministrów miałoby nie tyle służyć wykonaniu ustawy o nieletnich, co uzupełniać ją w newralgicznym i istotnym dla zainteresowanych zakresie.

Wnioskodawca zwrócił uwagę na niejasne wzajemne relacje pojęć „szczegółowe warunki” i „cele” użytych przez ustawodawcę w kwestionowanym przepisie, w kontekście stosowania środków przymusu przez personel zakładów, schronisk i ośrodków oraz pojęcia „przypadki”, używanego w innych upoważnieniach ustawowych, w kontekście stosowania środków przymusu przez służby mundurowe oraz specjalne. Podkreślił on, że ograniczanie praw i wolności jednostki przez stosowanie środków przymusu stanowi materię ustawową, ale art. 95a oraz art. 95b ustawy o nieletnich, jako regulujące tylko pewne aspekty stosowania środków przymusu, nie spełniają wymogu dostatecznego określenia sposobu i warunków postępowania podmiotu uprawnionego do decydowania o użyciu tych środków. Innymi słowy, materia sposobu i warunków stosowania środków przymusu nie została ustawowo określona w stopniu pozwalającym ustawodawcy scedować dalsze uprawnienia prawodawcze na organ władzy wykonawczej.

Kwestionowana regulacja godzi – w opinii wnioskodawcy − w konstytucyjne warunki poprawności upoważnienia ustawowego, upoważnia bowiem organ władzy wykonawczej do określenia w rozporządzeniu materii nieuregulowanej ustawowo, czy też uregulowanej jedynie fragmentarycznie.

W odniesieniu do wzorca kontroli, zawartego w art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, wnioskodawca stwierdził, że wolnością osobistą jest możliwość swobodnego określania przez jednostkę jej zachowania i postępowania w życiu publicznym i prywatnym. Dalsze konstytucyjne wolności są przejawem wykorzystywania wolności osobistej, w ścisłym związku z którą pozostaje nietykalność osobista − zagwarantowana możliwość utrzymania przez jednostkę jej tożsamości i integralności fizycznej i psychicznej oraz zakaz bezpośredniej i pośredniej ingerencji naruszającej tę integralność. Nietykalność osobista jest silnie związana z przyrodzoną godnością ludzką i − jako aspekt egzystencji człowieka – ma wymiar absolutny, a ustawy nie mogą jej ograniczać. Art. 41 ust. 1 Konstytucji dopuszcza pozbawienie lub ograniczenie wolności, zastrzegając, że może ono nastąpić tylko na zasadach i trybie określonych w ustawie i musi spełniać konstytucyjne przesłanki dopuszczalności ograniczeń w zakresie korzystania z wolności i praw chronionych w ustawie zasadniczej. Wnioskodawca wnikliwie przeanalizował tyczące się tego zagadnienia orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego i stanowisko przedstawicieli doktryny prawa, co doprowadziło go do wniosku o konieczności wyłącznie ustawowego unormowania tej problematyki. Uznał więc, że zaskarżone unormowanie godzi w konstytucyjne prawo do wolności, upoważniając organ władzy wykonawczej do uregulowania szczegółowych warunków i sposobu stosowania wobec nieletnich środków przymusu, a także do określenia rodzajów ośrodków, w których mogą być stosowane takie środki.

2. W piśmie z 24 maja 2012 r. Marszałek Sejmu przedstawił stanowisko, że zaskarżony przepis jest zgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 92 ust. 1 Konstytucji.

Marszałek Sejmu szczegółowo przeanalizował wzorce kontroli z wykorzystaniem literatury przedmiotu i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Jego zdaniem, ustawowa regulacja użycia środków przymusu wobec nieletnich nie jest fragmentaryczna ani nierozbudowana. Pomiędzy rozporządzeniem a ustawą istnieje funkcjonalno-materialny związek, a rozporządzenie ma konkretyzować przepisy ustawy i z natury rzeczy nie może jej uzupełniać w sposób samoistny, czyli regulować zagadnień pominiętych przez ustawodawcę. Tym samym bezzasadny jest zarzut niekonstytucyjności oparty tylko na tym, że ustawa o nieletnich jest nierozbudowana treściowo, a wiele ważnych kwestii ustawodawca przekazał do uregulowania w drodze rozporządzenia. Kluczowe i wystarczające jest, by w ustawie zostały określone zasadnicze rozstrzygnięcia − zręby normowanej instytucji.

Marszałek Sejmu nie zgodził się z wnioskodawcą, że ustawodawca nie określił istotnych elementów regulacji stosowania środków przymusu wobec nieletnich. Zaskarżony przepis ustawy o nieletnich został zamieszczony w specjalnym rozdziale, normującym podmioty uprawnione do decydowania o zastosowaniu środka przymusu, przypadki ich użycia, rodzaje oraz zasady użycia środków przymusu, sposób postępowania po ich użyciu, a także zasadę sądowego nadzoru nad ich zastosowaniem. Tym samym istotne elementy stosowania środków przymusu zostały uregulowane bezpośrednio w ustawie o nieletnich, zaczym podstawa normotwórczej działalności Rady Ministrów, jest wystarczająca. Marszałek Sejmu nie podzielił stanowiska wnioskodawcy, że art. 95a i art. 95b ustawy o nieletnich nie spełniają wymogu dostatecznego dookreślenia sposobu i warunków postępowania podmiotu uprawnionego do decydowania o użyciu środków przymusu oraz że sposób i warunki stosowania środków przymusu nie zostały ustawowo określone w stopniu uprawniającym ustawodawcę do cedowania na organ władzy wykonawczej uprawnień prawotwórczych. Przeanalizowawszy – na gruncie polszczyzny − terminów „warunek” i „sposób”, Marszałek Sejmu uznał, że przedmiotem rozporządzenia jest szczegółowe określenie okoliczności, w jakich następuje użycie środków przymusu oraz formy czy metody ich zastosowania. Do uregulowania pozostały więc kwestie techniczne, wymagające specjalistycznej wiedzy o istniejących środkach przymusu i warunkach, w jakich mogą być one stosowane (wielkość pomieszczenia izolacyjnego, rodzaje chwytów obezwładniających, kwalifikacje pracowników ośrodków). Tak określony przedmiot regulacji pozostaje − w opinii Marszałka Sejmu − w zgodzie z postulatem przekazywania do uregulowania rozporządzeniem zagadnień o drugoplanowym i niesamoistnym charakterze, obejmujących kwestie specjalistyczne. Cel regulacji przekazanej do uregulowania w rozporządzeniu musi – zdaniem Marszałka Sejmu − pozostawać w zgodzie z celem ustawy, który nie zawsze jest ujawniony expressis verbis. Przepisy rozdziału czwartego ustawy o nieletnich pełnią funkcję gwarancyjną a ich celem jest określenie wzajemnych relacji pomiędzy należytymi gwarancjami wolności osobistej a zapewnieniem porządku publicznego i bezpieczeństwa osobom przebywającym oraz zatrudnionym w ośrodkach dla nieletnich. Ratione regulacji jest więc zachowanie ładu i bezpieczeństwa we wspomnianych ośrodkach bez nadmiernej ingerencji państwa w wolność osobistą nieletnich. Taki sam cel towarzyszy materii przekazanej do uregulowania w drodze rozporządzenia.

Marszałek Sejmu stwierdził, że ustawodawca – w granicach przysługującej mu swobody regulacyjnej − określił wszystkie najważniejsze kwestie związane ze stosowaniem środków przymusu wobec nieletnich przebywających w placówkach wychowawczych, a zarazem upoważnił Radę Ministrów do uregulowania w drodze rozporządzenia materii pozostających w funkcjonalnym i materialnym związku z przedmiotem oraz celem ustawy o nieletnich.

W przekonaniu Marszałka Sejmu, wnioskodawca dokonał niedopuszczalnej rozszerzającej wykładni przepisu upoważniającego. Tymczasem przepisy ograniczające prawa lub wolności muszą podlegać wykładni ścisłej, a niewątpliwie taki charakter ma analizowana w sprawie regulacja ustawowa. Praktyka rozszerzenia zakresu przedmiotowego upoważnienia w drodze wykładni jest niedopuszczalna, choćby przemawiały za nią racjonalne argumenty, albowiem brak stanowiska ustawodawcy w danej materii należy rozumieć jako nieudzielenie upoważnienia.

Marszałek Sejmu nie zgodził się z zarzutem naruszenia art. 41 ust. 1 zdanie drugie Konstytucji przez przekazanie do regulacji w drodze rozporządzenia trybu ograniczania wolności osobistej. Jego zdaniem, ustawa o nieletnich określa węzłowe zagadnienia dotyczące sposobu postępowania podmiotu uprawnionego do decydowania o ograniczeniu nietykalności. Obowiązująca regulacja nie jest wprawdzie wyczerpująca, ale nie przesądza to o niekonstytucyjności zaskarżonego przepisu. Wymóg ustawowego uregulowania trybu ograniczenia wolności nie powinien być rozumiany jako obowiązek regulacji detalicznej i bezwzględnie całościowej, choć ustawodawca rzeczywiście powinien ustalić wszystkie zasadnicze elementy postępowania podmiotu podejmującego decyzję o użyciu środków przymusu.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zaskarżony art. 95c § 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178, ze zm.; dalej: ustawa o nieletnich) został − z dniem 5 czerwca 2013 r. − uchylony, mocą art. 57 pkt 4 ustawy z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz. U. poz. 628).

Ponadto, z dniem 8 października 2013 r., wszedł w życie art. 1 pkt 23 ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1165), dodający w dziale IV ustawy o nieletnich nowy rozdział 4a zatytułowany „Udzielanie nagród i stosowanie środków dyscyplinarnych wobec nieletnich umieszczonych w schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych”, zawierający między innymi art. 95ce − 95cg, szczegółowo normujące kwestię stosowania środków dyscyplinarnych wobec nieletnich przebywających w schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych.

2. W myśl art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), utrata mocy obowiązującej przez akt normatywny w zakwestionowanym zakresie jest obligatoryjną przesłanką umorzenia postępowania, o ile wydanie wyroku nie jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności lub praw (art. 39 ust. 3 ustawy o TK), co jednak w niniejszej sprawie nie ma miejsca.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.