1.1. W skardze konstytucyjnej z 3 kwietnia 2006 r. Gerard Waniek wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 3989 § 2 oraz art. 3983 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.

1.2. Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym:

Postanowieniem z 31 stycznia 2005 r. (sygn. akt II Ns 2876/01) Sąd Rejonowy w Gliwicach, Wydział II Cywilny, stwierdził, że Andrzej Bucher i Alojzy Bucher nabyli w częściach równych przez zasiedzenie z dniem 1 stycznia 1990 r. własność nieruchomości, obejmującej działkę nr 1380/47 o powierzchni 17 m2, która, zgodnie z projektem podziału sporządzonym przez geodetę Edwarda Stalę, z 9 września 2004 r., została wydzielona z działki nr 1268/47, dla której w Sądzie Rejonowym w Gliwicach prowadzona jest księga wieczysta KW nr 18446.

Skarżący Gerard Waniek, będący uczestnikiem powyższego postępowania jako właściciel nieruchomości, obejmującej działkę nr 1268/47, 11 marca 2005 r. wniósł apelację od postanowienia Sądu Rejonowego w Gliwicach, Wydziału II Cywilnego. Sąd Okręgowy w Gliwicach, Wydział III Cywilny Odwoławczy, postanowieniem z 20 września 2005 r. (sygn. akt III Ca 450/05), oddalił apelację, przyjmując, że ustalenia poczynione przez Sąd Rejonowy w Gliwicach, Wydział II Cywilny, są prawidłowe.

Następnie Sąd Najwyższy, postanowieniem z 31 stycznia 2006 r. (sygn. akt V CSK 21/06), odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej Gararda Wańka do rozpoznania. Postanowienie to, zgodnie z art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c., nie zawiera uzasadnienia.

1.3. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej z 3 kwietnia 2006 r. skarżący Gerard Waniek zarzucił regulacji z art. 3989 § 2 k.p.c. naruszenie art. 2, art. 31 ust. 3 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji. Powoduje ona bowiem sytuację, w której adresat postanowienia Sądu Najwyższego niezawierającego uzasadnienia nie jest w stanie ustalić, dlaczego jego racje nie zostały uwzględnione. Możliwość odstąpienia od uzasadnienia postanowienia o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania (art. 3989 § 2 k.p.c.) oraz to, że takie orzeczenie wydaje jeden sędzia na posiedzeniu niejawnym, a więc skarżący nie ma możliwości przedstawić bezpośrednio swoich racji, wzbudza wątpliwości co do rzetelności, wnikliwości i prawidłowości rozstrzygnięcia sprawy.

Zdaniem skarżącego, niezgodność art. 3989 § 2 k.p.c. z art. 2 Konstytucji wynika również z tego, że kwestionowany przepis uniemożliwia realizację postulatu przejrzystości w działaniu władzy państwowej oraz w działaniu sądów, będącego częścią składową idei państwa prawnego. Należy bowiem pamiętać o funkcjach, jakie rzetelne uzasadnienie orzeczenia ma spełniać, i o tym, że jest to istotny element prawa obywatela do rzetelnego procesu.

Kwestionowany art. 3989 § 2 k.p.c. narusza także art. 31 ust. 3 Konstytucji z uwagi na nieuzasadnione ograniczenie prawa obywatela zawartego w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Wyłączenie jawności postępowania nastąpiło nie tylko przez rozstrzyganie przez Sąd Najwyższy kwestii przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym, ale również przez wyłączenie obowiązku sporządzenia uzasadnienia postanowienia. Nie ma jednocześnie żadnej wartości czy interesu nadrzędnego nad prawem jednostki do jawnego rozpoznania sprawy, które uzasadniałyby wprowadzenie takiej konstrukcji. Ograniczenie przewidziane przez art. 3989 § 2 k.p.c. nie jest ani niezbędne dla ochrony jakiegokolwiek interesu ani też przydatne, wręcz przeciwnie – pozostaje w sprzeczności z prawem obywatela nie tylko do jawnego, ale i sprawiedliwego rozpatrzenia jego sprawy.

Punktem wyjścia uzasadnienia niezgodności art. 3983 § 3 k.p.c. z art. 2, art. 31 ust. 3 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji było stwierdzenie, że skarżący wprawdzie nie zna przyczyn odmowy przez Sąd Najwyższy przyjęcia jego skargi kasacyjnej do rozpoznania, to jednak – z uwagi na powołane podstawy skargi kasacyjnej – ma on powody przypuszczać, że podstawą takiego orzeczenia był właśnie art. 3983 § 3 k.p.c. Zdaniem skarżącego, art. 3983 § 3 k.p.c. wprowadza ograniczenie uprawnienia obywatela w zakresie jego dostępu do sądu, które nie znajduje żadnego uzasadnienia w katalogu przyczyn zawartych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. W szczególności sprzeczna ze wskazanymi przepisami Konstytucji jest część art. 3983 § 3 k.p.c. stanowiąca, że podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące dokonanej przez sąd oceny dowodów. Takie bowiem rozwiązanie prowadzi do wyłączenia spośród skutecznych podstaw kasacyjnych naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. przewidującego zasadę swobodnej oceny dowodów. Wobec tego jeżeli nawet obywatel jest przekonany, że sąd dowolnie ocenił zebrany w sprawie materiał dowodowy, to nie może poddać orzeczenia tego sądu pod ocenę Sądu Najwyższego. Zatem kwestionowany art. 3983 § 3 k.p.c. niejako zwalnia sąd drugiej instancji od obowiązku dokonania oceny dowodów w ramach wyznaczonych przez granice swobodnej oceny dowodów. W rezultacie ocena ta może być nawet dowolna, skoro mechanizmu oceny dowodów przez sąd drugiej instancji nie można poddać kontroli w trybie nadzwyczajnego środka odwoławczego, jakim jest skarga kasacyjna. Takie rozwiązanie bezsprzecznie nie może być zgodne z art. 45 ust. 1 Konstytucji, który gwarantuje obywatelowi prawo do sądu i precyzuje, że ma to być sąd sprawiedliwy.

2.1. Zarządzeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 19 czerwca 2006 r. skarga konstytucyjna Gerarda Wańka została dołączona do skargi konstytucyjnej spółki Telkonet sp. z o.o. (dalej: spółka Telkonet), celem ich łącznego rozpoznania, ze względu na tożsamość przedmiotową.

2.2. W skardze konstytucyjnej z 14 grudnia 2005 r. skarżąca spółka Telkonet zarzuciła, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

2.3. Trybunał Konstytucyjny, postanowieniem z 18 lipca 2007 r. (sygn. SK 12/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 93), umorzył postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. ze względu na zaistnienie przesłanki ne bis in idem, w związku z wyrokiem Trybunału z 30 maja 2007 r. w sprawie o sygn. SK 68/06 (OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 53). Wyrokiem tym stwierdzono, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2 Konstytucji. To wyczerpało zakres zaskarżenia wskazany w skardze konstytucyjnej spółki Telkonet, jak również częściowo zakres zaskarżenia określony w skardze konstytucyjnej Gerarda Wańka.

3.1. Pismem z 13 kwietnia 2006 r. Rzecznik Praw Obywatelskich zgłosił udział w postępowaniu w sprawie skargi konstytucyjnej spółki Telkonet, stwierdzając, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Uzasadnienie tego stanowiska Rzecznik przedstawił w piśmie z 28 kwietnia 2006 r.

W przekonaniu Rzecznika Praw Obywatelskich, przy obecnym kształcie postępowania kasacyjnego i przedsądu kasacyjnego, sporządzanie uzasadnienia postanowienia o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania jest bezwzględnie konieczne z kilku powodów. Wymaga tego nie tylko waga „sprawy” podlegającej rozpoznaniu w przedsądzie kasacyjnym, lecz także sposób ujęcia przez ustawodawcę przesłanek uzasadniających przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania. W związku z tym Rzecznik Praw Obywatelskich podkreślił walor edukacyjny uzasadnienia postanowienia Sądu Najwyższego wydanego na podstawie art. 3989 k.p.c. W chwili obecnej, biorąc pod uwagę niedookreślony i ocenny charakter „przesłanek przedsądu”, skarżący (profesjonalny pełnomocnik) nie ma żadnej możliwości dowiedzenia się, w jaki sposób te nieostre pojęcia są interpretowane przez Sąd Najwyższy i jak kształtuje się jego praktyka kasacyjna. Brak uzasadnienia postanowienia narusza również tak fundamentalne w państwie prawnym zasady, jak: zasada jawności działania (przejrzystości) władzy publicznej, zasada przyzwoitej legislacji (nakaz tworzenia prawa wystarczająco jasnego i „dookreślonego”) czy zasada zaufania do państwa i tworzonego przez nie prawa.

Podsumowując, Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził, że na gruncie obecnie obowiązujących przepisów k.p.c., strona postępowania, jeśli chodzi o przedsąd, została pozbawiona szeregu gwarancji procesowych. „Wstępne” postępowanie kasacyjne odbywa się na posiedzeniu niejawnym, na które strona ani nie ma wstępu, ani nawet nie wie, kiedy się ono odbędzie. Jej prawo do „bycia wysłuchaną” sprowadza się do czysto formalnej możliwości złożenia pisma procesowego (skargi kasacyjnej), w którym zajmie stanowisko w swojej sprawie. Tak więc skarżący nie ma żadnej możliwości „prowadzenia dialogu” z władzą, która rozstrzyga jego sprawę. Stronie odebrano również gwarancję – zabezpieczającą przed ewentualnym ryzykiem arbitralnego działania władzy sądowniczej – w postaci powinności „ujawnienia motywów rozstrzygnięcia, w sposób umożliwiający weryfikację sposobu myślenia sądu”. Zdaniem Rzecznika, tego rodzaju nagromadzenie ograniczeń prawa do rzetelnej procedury sądowej jest rażąco nieproporcjonalne w stosunku do wartości, jaką ustawodawca zamierzał chronić. Mało tego, tak niski poziom gwarancji proceduralnych skłania do oceny, że w postępowaniu w sprawie przedsądu ograniczenia te idą tak daleko, że naruszona tu została sama istota prawa skarżącego do rzetelnego ukształtowania procedury, a więc realizacji jego konstytucyjnego prawa do sądu (art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji).

3.2. W piśmie z 11 sierpnia 2006 r., w związku z dołączeniem skargi konstytucyjnej Gerarda Wańka do skargi konstytucyjnej spółki Telkonet, Rzecznik Praw Obywatelskich zgłosił udział w postępowaniu w sprawie połączonych skarg w zakresie dotyczącym wyłącznie art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. Jednocześnie Rzecznik podtrzymał stanowisko zajęte w piśmie z 28 kwietnia 2006 r.

4. Stanowisko w sprawie połączonych skarg konstytucyjnych spółki Telkonet oraz Gerarda Wańka zajął Marszałek Sejmu w piśmie z 13 listopada 2006 r. W jego ocenie, art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, natomiast art. 3983 § 3 k.p.c. jest zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 45 ust. 1 Konstytucji. W zakresie uzasadnienia niekonstytucyjności art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c., Marszałek Sejmu przedstawił argumentację tożsamą ze stanowiskiem Rzecznika Praw Obywatelskich.

W odniesieniu do zarzutu niekonstytucyjności art. 3983 § 3 k.p.c., Marszałek Sejmu podkreślił przede wszystkim nadzwyczajny charakter środka prawnego w postaci skargi kasacyjnej. Ograniczenie w art. 3983 k.p.c. podstaw jej wniesienia zostało ściśle zharmonizowane z charakterem postępowania kasacyjnego i zakresem rozpoznania skargi oznaczonym w art. 39813 § 2 k.p.c., a także z funkcją Sądu Najwyższego jako sądu prawa, sprawującego nadzór nad działalnością sądów powszechnych w zakresie orzekania (art. 183 ust. 1 Konstytucji). Skoro skarga kasacyjna stanowi instancję dodatkową, „niekonieczną”, to ani wyłączenie pewnych spraw spod kontroli kasacyjnej, ani ograniczenie możliwości powołania jako podstawy takiej skargi niektórych zarzutów, nie narusza prawa do sądu w kształcie nadanym przez Konstytucję.

5. Pismem z 14 lutego 2007 r. stanowisko w sprawie połączonych skarg konstytucyjnych zajął Prokurator Generalny. Wniósł on o stwierdzenie, że art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz że art. 3983 § 3 i art. 3989 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. są zgodne z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W uzasadnieniu Prokurator Generalny przypomniał, że na mocy ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 13, poz. 98) zmieniony został charakter prawny kasacji w sprawach cywilnych – ze zwyczajnego środka prawnego stała się ona środkiem nadzwyczajnym, służącym od orzeczeń prawomocnych. Ma to znaczenie o tyle, że „(…) ustawodawca zawsze dysponuje szerszym marginesem swobody w wypadku środka nadzwyczajnego (to zaś nakazuje stosować łagodniejsze kryteria oceny konstytucyjności przepisów regulujących jego prawny reżim w ustawodawstwie zwykłym). Natomiast wstępna kontrola zwyczajnego środka odwoławczego musi być poddana większym ograniczeniom, gdy idzie o swobodę ustawodawcy i czynnika decydującego o dostępności kontroli” (wyrok TK z 31 marca 2005 r., sygn. SK 26/02, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 29).

Mając powyższe na względzie, Prokurator Generalny stwierdził, że wprawdzie art. 3983 § 3 k.p.c. ogranicza dostęp do kasacji, to jednak ograniczenie to nie narusza konstytucyjnego prawa do sądu, które – w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka – nie obejmuje ani prawa do wniesienia kasacji, ani prawa do jej rozpoznania. Tak więc Konstytucja daje ustawodawcy zwykłemu pewną swobodę kreowania środków zaskarżenia orzeczeń zapadłych w drugiej instancji. W związku z tym, ustawodawca mógł – przy spełnieniu konstytucyjnego wymogu dwuinstancyjności – ukształtować zakres ich dopuszczalności wedle swego uznania (por. wyrok TK z 6 października 2004 r., sygn. SK 23/02, OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 89).

Przechodząc do oceny konstytucyjności art. 3989 § 2 k.p.c., Prokurator Generalny ponownie, nawiązawszy do wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. SK 26/02, przypomniał, że gdy Trybunał oceniał instytucję przesądu, w sytuacji gdy kasacja w sprawach cywilnych była jeszcze zwyczajnym środkiem odwoławczym, zwrócił uwagę na kumulację dwóch czynników wpływających negatywnie na społeczny odbiór tej instytucji, a mianowicie niejawność posiedzeń, na których Sąd Najwyższy orzekał w sprawie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, oraz schematyczność uzasadnień postanowień wydawanych w tej materii. Zdaniem Prokuratora Generalnego, w sprawie o sygn. SK 26/02 o niekonstytucyjności przedsądu nie przesądziła jednak ani niejawność posiedzeń Sądu Najwyższego, ani nieostrość pojęć, którymi ustawodawca posłużył się, formułując przesłanki odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania, lecz właśnie schematyczność uzasadnień postanowień Sądu Najwyższego o odmowie przyjęcia kasacji do rozpoznania i brak w tych uzasadnieniach odniesienia się do konkretnych okoliczności danej sprawy, które zdecydowały o kierunku rozstrzygnięcia w trybie przedsądu.

Powyższa ocena dokonana przez Trybunał Konstytucyjny pozostaje nadal aktualna, mimo zmiany charakteru kasacji w sprawach cywilnych. W ocenie Prokuratora Generalnego, obowiązująca regulacja – poprzez zwolnienie Sądu Najwyższego z obowiązku uzasadniania w ogóle postanowień o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania – ogranicza prawo strony do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy w stopniu niedopuszczalnym, nawet pomimo większej swobody ustawodawcy kształtowania środka nadzwyczajnego niż konstruowania środka zwyczajnego.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1.1. Wyrokiem z 30 maja 2007 r. (sygn. SK 68/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 53) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 3989 § 2 zdanie drugie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2 Konstytucji. Wyrok został ogłoszony w Dzienniku Ustaw Nr 106, poz. 731, z 15 czerwca 2007 r., czego konsekwencją była utrata mocy obowiązującej przez art. 3989 § 2 zdanie drugie k.p.c. Wyeliminowanie z systemu obowiązującego prawa normy szczególnej wynikającej z tego przepisu spowodowało powrót do ogólnej zasady uzasadniania przez Sąd Najwyższy wyroków i postanowień kończących postępowanie w sprawie, a wynikającej z art. 387 § 1 w związku z art. 39821 k.p.c. (por. sygn. SK 68/06).

Z punktu widzenia niniejszej sprawy istotne są również dalsze ustalenia dokonane przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 30 maja 2007 r. Obejmują one przede wszystkim stwierdzenie, że minimalne wymogi w zakresie rzetelnej procedury wyznacza z jednej strony nakaz podmiotowego, a nie przedmiotowego traktowania uczestników postępowania, z drugiej zaś – zakaz arbitralnego działania sądu. Wymogi te konkretyzują: 1) nakaz wysłuchania stron, 2) konieczność ujawnienia w czytelny sposób motywów rozstrzygnięcia w stopniu umożliwiającym weryfikację sposobu myślenia sądu, a tym samym unikanie dowolności, czy wręcz arbitralności sądu, 3) zapewnienie przewidywalności dla uczestników postępowania przez odpowiednią spójność i wewnętrzną logikę mechanizmów, którym jest poddany. Gwarancję braku arbitralności stanowi: 1) udział zainteresowanych podmiotów w postępowaniu, 2) zasada jawności postępowania oraz 3) wydawanie rozstrzygnięć zawierających rzetelne, weryfikowalne uzasadnienie. Natomiast dopuszczalne odstępstwa od prawa wynikającego z art. 45 ust. 1 Konstytucji podlegają ocenie przez pryzmat art. 31 ust. 3 Konstytucji, który formułuje kumulatywnie ujęte przesłanki ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnych praw i wolności (sygn. SK 68/06).

Następnie Trybunał Konstytucyjny w cytowanym wyroku z 30 maja 2007 r. wskazał, że co do zasady żaden przepis Konstytucji nie stoi na przeszkodzie stanowieniu zredukowanych, szczególnych trybów postępowania, a takim jest przedsąd kasacyjny. W rozpatrywanym jednak wypadku, ze względu na nagromadzenie ograniczeń praw stron (w tym w szczególności nieprzejrzystości decyzji procesowych podejmowanych przez Sąd Najwyższy w ramach przedsądu), uregulowanie pomieszczone w art. 3989 § 2 zdaniu drugim k.p.c jest w ocenie Trybunału Konstytucyjnego nieproporcjonalne. Zasadnicze zastrzeżenia budzi tu nałożenie się na siebie trzech elementów wykluczających informacyjny obowiązek Sądu Najwyższego: niejawność dla stron postępowania, w ramach którego zapada decyzja o nieprzyjęciu skargi kasacyjnej do rozpoznania, zwolnienie Sądu Najwyższego z obowiązku sporządzenia uzasadnienia takiej decyzji procesowej oraz posłużenie się ocennymi przesłankami, od których spełnienia zależy przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania. Tak więc powodem stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niekonstytucyjności poddanego kontroli przepisu była kumulacja w instytucji przedsądu kilku nieproporcjonalnych ograniczeń wyłączających obowiązek informacyjny Sądu Najwyższego. Z perspektywy konstytucyjnej niemożliwy do zaakceptowania jest stan przyjęty na gruncie k.p.c., wyłączający wszelkie możliwe tu instrumenty zapewniające przejrzystość orzekania, tj. zarówno obowiązek uzasadniania postanowień o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, jak i orzekanie w tej sprawie na posiedzeniu niejawnym (zob. sygn. SK 68/06; por. też wyrok TK z 16 stycznia 2006 r., sygn. SK 30/05, OTK ZU nr 1/A/2006, poz. 2).

1.2. Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że w każdym stadium postępowania jest obowiązany badać, czy nie zachodzą ujemne przesłanki, których zaistnienie skutkuje obligatoryjnym umorzeniem postępowania (por. postanowienie TK z 16 marca 2005 r., sygn. SK 41/03, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 31 i powołane tam orzeczenia). Trybunał zauważył jednocześnie, iż skarżący zarzucił kwestionowanej regulacji z art. 3989 § 2 k.p.c. naruszenie prawa jednostki do jawnego rozpoznania sprawy (art. 45 ust. 1 Konstytucji), co nastąpiło nie tylko poprzez rozstrzyganie przez Sąd Najwyższy kwestii przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym, lecz także poprzez wyłączenie obowiązku sporządzenia uzasadnienia negatywnego postanowienia dotyczącego tej materii. Tak więc istota zgłoszonego zarzutu sprowadza się do kwestii zakresu obowiązku informacyjnego Sądu Najwyższego w ramach przedsądu. W tym kontekście należy wyrazić pogląd, zgodnie z którym powszechnie obowiązujące i ostateczne rozstrzygnięcie Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. SK 68/06 wyczerpało problem konstytucyjny podniesiony w skardze stanowiącej podstawę niniejszego postępowania (por. postanowienia TK: z 17 października 2007 r., sygn. SK 14/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 117 oraz z 22 października 2007 r., sygn. SK 59/06, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 119). Wspomniany wyrok o sygn. SK 68/06 ukształtował (jakkolwiek nie przesądzając ani nie utrwalając – jako jedynej konstytucyjnie dopuszczalnej – koncepcji tej instytucji na przyszłość) procedurę podejmowania decyzji w sprawie przyjęcia skargi kasacyjnej w sposób odpowiadający wymogom realizacji obowiązku informacyjnego (sygn. SK 14/07 i sygn. SK 59/06). Skutkuje to w niniejszej sprawie koniecznością umorzenia postępowania w zakresie badania konstytucyjności art. 3989 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. ze względu na zbędność wydania wyroku.

2. W skardze konstytucyjnej skarżący Gerard Waniek wniósł ponadto o stwierdzenie niekonstytucyjności art. 3983 § 3 k.p.c., zgodnie z którym podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Zdaniem skarżącego, kwestionowany przepis wprowadza ograniczenie uprawnienia obywatela w zakresie dostępu do sądu, które nie znajduje uzasadnienia w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji podstawą wystąpienia ze skargą konstytucyjną może być wyłącznie naruszenie podmiotowych praw lub wolności konstytucyjnych przysługujących skarżącemu. W związku z tym Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że prawo do wniesienia skargi kasacyjnej nie ma charakteru prawa konstytucyjnego (por. wyrok TK z 6 października 2004 r. o sygn. SK 23/02, OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 89 oraz wyrok TK z 31 marca 2005 r., sygn. SK 26/02, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 29 i powołane tam orzeczenia). Skoro Konstytucja w art. 78 i art. 176 w pełni gwarantuje co najmniej dwuinstancyjny tryb postępowania, to nawet gdyby k.p.c. w ogóle nie przewidywał kontroli orzeczeń w trybie rozpatrywania skargi kasacyjnej, regulacja kodeksu też mieściłaby się w ramach konstytucyjnego modelu prawa do sądu (sygn. SK 23/02). O ile bowiem art. 176 ust. 1 Konstytucji mieści konstytucyjną gwarancję prawa do zaskarżenia orzeczeń sądów pierwszej instancji, o tyle nie stoi na przeszkodzie uzależnieniu prawa do kasacji od dodatkowych kryteriów (zob. sygn. SK 23/02). Przepisy Konstytucji dają bowiem ustawodawcy zwykłemu pewną swobodę kreowania środków zaskarżenia orzeczeń zapadłych w drugiej instancji (zob. sygn. SK 23/02). Wprowadzając je do procedury cywilnej, ustawodawca mógł – przy spełnieniu konstytucyjnego wymogu dwuinstancyjności – ukształtować zakres ich dopuszczalności wedle swego uznania (zob. sygn. SK 23/02).

Powyższe założenia legły również u podstaw wydania przez Trybunał Konstytucyjny postanowienia z 18 września 2006 r. o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie odnoszącym się do art. 3983 § 3 i art. 3989 § 1 k.p.c. (zob. sygn. Ts 36/06, OTK ZU nr 3/B/2007, poz. 110). Postanowienie to zapadło wskutek wniesienia skargi konstytucyjnej, w której zarzucono niezgodność art. 3983 § 3 oraz art. 3989 § 1 i 2 k.p.c. z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 175 ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniu Trybunał Konstytucyjny wskazał, że wyłączenie określonych spraw spod kontroli kasacyjnej nie narusza konstytucyjnego prawa do sądu, gdyż zakres przedmiotowy kasacji (skargi kasacyjnej) nie jest zdeterminowany konstytucyjnie. Z tego wynika również, że Konstytucja nie gwarantuje „możliwości wszechstronnego osądu sporu przez Sąd Najwyższy”. Taka możliwość jest gwarantowana w zakresie dwuinstancyjnego postępowania sądowego (sygn. Ts 36/06).

Regulacja zawarta w art. 3983 § 3 k.p.c. jest spójna z celami wyznaczonymi instytucji skargi kasacyjnej przez ustawodawcę. Jak bowiem stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 30 maja 2007 r., obowiązujące przepisy kształtują skargę kasacyjną przede wszystkim jako instrument, za pomocą którego Sąd Najwyższy sprawuje nadzór judykacyjny nad orzecznictwem sądów powszechnych. Okoliczności wymienione w art. 3989 § 1 pkt 1-4 k.p.c. świadczą o tym, że w przypadku kasacji nad interesem indywidualnym (uzyskaniem sprawiedliwego orzeczenia w konkretnej sprawie) przeważa interes publiczny (Sąd Najwyższy dokonuje selekcji wpływających do niego skarg kasacyjnych, wybierając sprawy najpoważniejsze lub o charakterze precedensowym, w celu zapewnienia jednolitości wykładni oraz dalszego rozwoju prawa). Tymczasem dla stron postępowania kwestia, czy to ich właśnie sprawa przyczyni się do dalszego rozwoju prawa, czy harmonizacji praktyki orzeczniczej, ma znaczenie drugorzędne (zob. sygn. SK 68/06). Zadaniem Sądu Najwyższego nie jest zatem ponowna analiza oceny wiarygodności i mocy dowodów oraz ustalanego stanu faktycznego, lecz rozpatrywanie kwestii prawnych budzących spory, wątpliwości i rozbieżności w orzecznictwie sądów i w doktrynie (zob. T. Zembrzuski, Zarzut naruszenia art. 233 jako podstawa kasacyjna po nowelizacji k.p.c., „Monitor Prawniczy” nr 23/2005, s. 1169). Jest to kolejny argument potwierdzający stanowisko ustawodawcy, że wystarczającą ochronę interesów jednostki zapewnia dwukrotne rozpoznanie jej sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. O ile więc strony postępowania mają pełny dostęp do rozbudowanych gwarancji procesowych w pierwszej i drugiej instancji, o tyle skarga kasacyjna jest środkiem nadzwyczajnym, istniejącym niejako „ponadstandardowo” i służącym przede wszystkim określonym celom publicznym. Prawo do skargi kasacyjnej, jako przewidziane przez ustawę zwykłą prawo wnoszenia wniosku o przeprowadzenie kontroli orzeczenia drugiej instancji, nie jest bowiem koniecznym i konstytutywnym składnikiem prawa do sądu. Ma ono charakter wyłącznie ustawowy.

3. Trybunał Konstytucyjny ustosunkował się ponadto do pism pełnomocnika skarżącego Gerarda Wańka z 14 grudnia 2006 r. i z 7 lutego 2007 r. Z treści pierwszego z pism wynika, że – zdaniem pełnomocnika – wskutek zawarcia między Gerardem Wańkiem i Janem Wańkiem umowy przeniesienia własności nieruchomości, której dotyczyły orzeczenia sądów powszechnych będące przesłanką wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 79 ust. 1 Konstytucji), „nastąpiła zmiana podmiotowa po stronie powodowej” w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym. Z kolei pismo z 7 lutego 2007 r. wyjaśnia, że Gerard Waniek nadal wyraża wolę uczestnictwa w postępowaniu przed Trybunałem jako skarżący oraz podtrzymuje w całej rozciągłości swoją skargę konstytucyjną. Ponadto na podstawie treści tego pisma, jak również pełnomocnictwa udzielonego przez Jana Wańka do reprezentacji w postępowaniu ze skargi konstytucyjnej Gerarda Wańka, Trybunał Konstytucyjny wnioskuje o istnieniu przeświadczenia, że po stronie skarżących występują łącznie Gerard Waniek i Jan Waniek.

Zgodnie z art. 52 ust. 1 ustawy o TK, uczestnikiem postępowania przed Trybunałem w sprawie skargi konstytucyjnej jest m.in. skarżący, czyli podmiot określony w art. 79 ust. 1 Konstytucji. W świetle tego przepisu, do wszczęcia postępowania w sprawie skargi konieczne jest wykazanie kumulatywnie dwóch przesłanek: 1) skarżący jest tym, „czyje” konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone; 2) naruszenie nastąpiło przez akt normatywny, na którego podstawie sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o „jego” (skarżącego) wolnościach lub prawach albo o „jego” obowiązkach (zob. Z. Czeszejko-Sochacki, Skarga konstytucyjna w prawie polskim, „Przegląd Sejmowy” nr 1/1998, s. 41). Trzeba zatem podkreślić, że ze skargą wystąpić może jedynie ten podmiot, który został osobiście i bezpośrednio dotknięty naruszeniem prawa lub wolności (zob. A. Łabno, Skarga konstytucyjna w Konstytucji III RP, [w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, pod red. B. Banaszaka i A. Preisnera, Warszawa 2002, s. 778).

W kontekście dopuszczalności „zmiany podmiotowej po stronie skarżącego” w postępowaniu w sprawie skargi konstytucyjnej istotne znaczenie mają także ustalenia dokonane przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 21 maja 2001 r. o sygn. SK 15/00. Przede wszystkim Trybunał przypomniał, że skarga konstytucyjna dotyczy praw podmiotowych strony ją wnoszącej. Mogą to być zarówno prawa majątkowe, jak i niemajątkowe, przenoszalne i nieprzenoszalne. Trybunał Konstytucyjny podkreślił jednocześnie, że nie można tracić z pola widzenia celu i charakteru postępowania przed Trybunałem. Postępowanie to nie dotyczy prawidłowości rozstrzygnięcia przez organy stosujące prawo i istoty sprawy indywidualnej. Trybunał, rozpoznając skargę, rozstrzyga bowiem o zgodności aktu normatywnego z Konstytucją. Orzeczenie zaś tylko pośrednio dotyczy sprawy indywidualnej skarżącego, w tym sensie, iż rozstrzyga o dopuszczalności stosowania określonego aktu normatywnego. Orzeczenie rozstrzygające merytorycznie skargę konstytucyjną ma więc niewątpliwie walor ogólny, jest skuteczne erga omnes; ma moc powszechnie obowiązującą (OTK ZU nr 4/2001, poz. 85).

Uwzględniając dotychczasowe ustalenia, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ewentualne następstwo prawne, czy to wynikające ze śmierci osoby fizycznej (likwidacji jednostki organizacyjnej) będącej skarżącym, czy to będące skutkiem czynności prawnej dotyczącej przedmiotu w jakiś („luźny”) sposób związanego ze złożoną skargą konstytucyjną (tak jak w niniejszej sprawie), nie ma żadnego znaczenia dla postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym z uwagi na cel realizowany w tym postępowaniu. Następstwo to nie stanowi bowiem przeszkody do usunięcia z porządku prawnego przepisu niezgodnego z Konstytucją i z tego powodu, jak również mając na względzie art. 52 ust. 1 ustawy o TK w związku z art. 79 ust. 1 Konstytucji, „zmiana podmiotowa po stronie skarżącego” nie jest dopuszczalna w postępowaniu przed Trybunałem. Te same względy przemawiają za wyłączeniem możliwości wystąpienia po stronie skarżącego jednocześnie zarówno podmiotu, który wniósł skargę konstytucyjną, jak również jego następcy prawnego.

W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.