1. Postanowieniem z 12 lutego 2007 r. (sygn. akt I C 117/05) Sąd Rejonowy w Ostrzeszowie zwrócił się, na podstawie art. 193 Konstytucji i art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), z pytaniem prawnym: czy art. 1 dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82, ze zm.; dalej: dekret PKWN z 12 grudnia 1944 r.) jest zgodny z art. 2 oraz art. 21 ust. 1 i 2, art. 64 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Pytanie zostało zadane na tle następującego stanu faktycznego: przed Sądem Rejonowym w Ostrzeszowie toczy się postępowanie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, na podstawie art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361, ze zm.; dalej: ustawa o księgach wieczystych). Powód domaga się wykreślenia, wpisanego jako właściciel, Skarbu Państwa i wpisanie w jego miejsce swojej osoby jako właściciela. Jako dowód swoich twierdzeń podnosi, że jest właścicielem wskazanej nieruchomości, a wpis pozwanego jest bezprawny. Ponadto wskazuje, że Skarb Państwa przejął las niezgodnie z obowiązującym wówczas dekretem PKWN z 12 grudnia 1944 r. Dokonane zostało przestępstwo, gdyż celowo zawyżono powierzchnię lasu, żeby nieruchomość mogła podlegać przejęciu.

Pozwany Skarb Państwa wnosi o oddalenie powództwa, gdyż jego zdaniem nie zachodzi niezgodność stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Na mocy dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. pozwany stał się z mocy prawa właścicielem wskazanej nieruchomości. Z czynności przejęcia został sporządzony protokół. Przepisanie tytułu własności nabytej przez Skarb Państwa nieruchomości nastąpiło 22 października 1971 r. na wniosek Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych w Poznaniu z 21 października 1971 r. na podstawie decyzji Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych w Poznaniu z 30 czerwca 1969 r. i decyzji Ministra Leśnictwa i Przemysłu Leśnego z 30 kwietnia 1970 r.

Powód wywodzi swoje prawo własności z decyzji Ministra Środowiska z 10 marca 2004 r. w sprawie stwierdzenia nieważności ww. decyzji Ministra Leśnictwa i Przemysłu Leśnego i ww. decyzji Dyrektora Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych w Poznaniu. Pozwany wskazał, że zgodnie z art. 6 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321; dalej: ustawa z 1990 r. zmieniająca kodeks cywilny) dekret PKWN z 12 grudnia 1944 r. utracił moc, z zastrzeżeniem, że pozostaje w mocy nabycie własności, które nastąpiło na jego podstawie.

Skarb Państwa podnosi, że twierdzenia wywodzone przez powoda nie znajdują uzasadnienia. Powód nie przedstawił odpowiednich dowodów na podnoszone kwestie.

W ocenie sądu pytającego dla rozstrzygnięcia zawisłego sporu konieczna jest odpowiedź Trybunału Konstytucyjnego. Sąd stwierdza, że mimo iż kwestionowany akt utracił moc obowiązującą, nie można uznać, że mamy do czynienia z utratą mocy obowiązującej formalnie uchylonego przepisu. Sąd uznaje, że kwestionowany przepis może nadal wpływać na sytuację prawną podmiotów, gdyż może być podstawą wpisu Skarbu Państwa do ksiąg wieczystych jako właściciela (np. na podstawie art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Wydanie przez Trybunał Konstytucyjny orzeczenia w tej sprawie jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych praw i wolności.

Zdaniem sądu pytającego, uznanie niekonstytucyjności kwestionowanej regulacji, skutkować będzie stwierdzeniem braku podstaw prawnych wpisu Skarbu Państwa jako właściciela spornej nieruchomości. W razie stwierdzenia zgodności powództwo zostanie oddalone. Istnieje więc związek między odpowiedzią na zadane pytanie a rozstrzygnięciem niniejszej sprawy.

Sąd pytający ma wątpliwość, czy zaskarżony przepis jest zgodny z art. 21 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, gdyż narusza konstytucyjny nakaz ochrony prawa własności. Zdaniem sądu z gwarancją ochrony własności nie daje się pogodzić arbitralne odebranie nieruchomości z mocy samego dekretu i przejęcie prawa własności przez Skarb Państwa bez odszkodowania.

Zdaniem sądu pytającego przepis ten narusza też art. 64 ust. 1-3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji przez to, że godzi w zasadę równej ochrony prawa własności w stosunku do właścicieli nieruchomości leśnych. Osoby, które posiadały majątki o mniejszych powierzchniach niż dekretowa norma 25 ha, miały pełną ochronę prawa własności, a ci, których majątki przekraczały tę normę, byli całkowicie pozbawieni tego prawa. Pozbawienie własności bez odszkodowania naruszało istotę prawa własności, która – zdaniem sądu pytającego – polega na prawie do ekonomicznych korzyści ze swojej własności.

Sąd pytający wskazuje też, że przepis dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. godzi w zasadę demokratycznego państwa prawnego wyrażoną w art. 2 Konstytucji. Nie daje się pogodzić ze standardami demokratycznego państwa prawnego sytuacja, w której organy państwa uchylają się od odpowiedzialności za oczywiste naruszenia prawa własności dokonane w przeszłości przez organy władzy publicznej. Kwestionowany przepis narusza zasadę zaufania obywateli do państwa. W systemie prawnym niedopuszczalne jest istnienie aktów prawnych, które w sposób jednoznaczny są niezgodne z podstawowymi założeniami leżącymi u podstaw porządku konstytucyjnego. W ocenie sądu pytającego, utrzymywanie w mocy skutków prawnych kwestionowanego przepisu w demokratycznym państwie prawnym należy ocenić jako sprzeczne z podstawowymi standardami dotyczącymi ochrony praw człowieka.

2. Pismem z 5 października 2007 r. Prokurator Generalny wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność wydania orzeczenia. Prokurator przedstawił stan faktyczny, na tle którego zostało zadane pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego. Zaprezentował również tezy wyrażone przez sąd pytający. Wskazał na wywód sądu dotyczący stosowania uchylonego dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. Przytoczył też argumenty zawarte w pytaniu prawnym, dotyczące naruszenia prawa własności i zróżnicowania jej ochrony pod względem podmiotowym.

Odnosząc się do pytania prawnego, Prokurator wskazał, że kwestionowany przepis był już przedmiotem kontroli Trybunału Konstytucyjnego. Postanowieniem z 6 kwietnia 2005 r. (sygn. SK 8/04, OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 44), Trybunał umorzył postępowanie w sprawie zbadania zgodności art. 1 dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. z art. 20, art. 21 i art. 64 Konstytucji. Prokurator przytoczył argumentację wskazaną w tym rozstrzygnięciu. Podkreślił, że Trybunał stwierdził, że stosowanie uchylonego przepisu, przemawiające za stanowiskiem, iż zachował on moc obowiązującą, nie jest tożsame z każdą sytuacją, w której sąd lub inny organ stosujący prawo w wyroku lub innym rozstrzygnięciu dotyczącym indywidualnej sprawy powołuje się na uchylony przepis. Z postanowienia o sygn. SK 8/04 wynikało, że dekret PKWN z 12 grudnia 1944 r. nie tylko został uchylony, ale też nie może znaleźć zastosowania w tym sensie, że obecnie na jego podstawie nie może dojść do przejęcia lasu ani gruntu leśnego na własność Skarbu Państwa. To, że skutki wywołane dekretem trwają nadal, nie stanowi uzasadnienia dla tezy, że akt ten zachował moc obowiązującą w rozumieniu art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK.

Prokurator wskazał, że przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. SK 8/04 był też problem, czy mimo utraty mocy obowiązującej dekretu nie zachodzą przesłanki określone w art. 39 ust. 3 ustawy o TK, dopuszczające orzekanie o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą, jeśli wydanie orzeczenia jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych praw i wolności. Prokurator przypomniał, że nabycie przez Skarb Państwa własności nastąpiło z mocy prawa. Powołując się zatem na orzeczenia w sprawie o sygn. SK 8/04 i o sygn. SK 5/01, stwierdził, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego nie mógłby ani bezpośrednio, ani pośrednio przywrócić stosunków własnościowych sprzed wejścia w życie dekretu.

W uwagi na powyższe okoliczności Prokurator uznał, że w omawianej sprawie przedmiot zaskarżenia jest tożsamy z objętym postanowieniem w sprawie o sygn. SK 8/04. Dlatego – zdaniem Prokuratora – zachodzi konieczność umorzenia postępowania ze względu na zbędność orzekania.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Jeśli chodzi o dopuszczalność wyrokowania co do art. 1 dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82, ze zm.; dalej: dekret PKWN z 12 grudnia 1944 r.), to należy stwierdzić, że przepis ten (podobnie jak cały dekret) został 1 października 1990 r. uchylony przez art. 6 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. z 1990 r. Nr 55, poz. 321; dalej: ustawa z 1990 r. zmieniająca kodeks cywilny).

Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego wejście w życie przepisu, który przewiduje uchylenie (lub zmianę) innego przepisu, nie oznacza automatycznie pozbawienia tego ostatniego mocy obowiązującej. Pojęciu „mocy obowiązującej aktu normatywnego” w rozumieniu art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) nadano w dotychczasowym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego szerokie rozumienie. Przepis zachowuje moc obowiązującą, dopóki na jego podstawie mogą być wydawane indywidualne akty stosowania prawa. Należy jednak podkreślić, że tak rozumiane stosowanie określonego przepisu prawnego nie jest tożsame z każdą sytuacją, w której sąd lub inny organ stosujący prawo w wyroku lub innym rozstrzygnięciu dotyczącym indywidualnej sprawy powołuje się na uchylony przepis. Ustalenie w określonym postępowaniu skutków wcześniejszych zdarzeń prawnych (w niniejszej sprawie – przejęcia lasu lub gruntu leśnego na własność Skarbu Państwa) i odwołanie się w tym kontekście do przepisów regulujących daną problematykę w przeszłości (w okresie nastąpienia owych zdarzeń) nie znaczy, że przepisy te stanowią w momencie orzekania część obowiązującego porządku prawnego.

Dekret PKWN z 12 grudnia 1944 r. nie tylko został uchylony, ale także nie może znaleźć zastosowania w tym sensie, że obecnie na jego podstawie nie może dojść do przejścia lasu ani gruntu leśnego na własność Skarbu Państwa. Sam fakt, że skutki wywołane w następstwie wejścia w życie tego dekretu trwają nadal, nie uzasadnia tezy, że tym samym zachował on moc obowiązującą w rozumieniu art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK.

Wprawdzie ustawodawca, usuwając wskazany dekret PKWN z 12 grudnia 1944 r. z porządku prawnego, zastosował szczególny rodzaj sformułowania, stanowiąc, że nabycie własności, które nastąpiło na podstawie przepisów tego dekretu, „pozostaje w mocy”. Nie znaczy to jednak, że sam dekret (również art. 1) jest nadal obowiązującym aktem normatywnym. Takie sformułowanie potwierdza natomiast utratę mocy obowiązującej dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. Tak więc skutki prawne, które już nastąpiły w okresie jego obowiązywania, pozostają w mocy. Jest to samo w sobie zgodne z zasadami prawa intertemporalnego, przede wszystkim z zasadą, zgodnie z którą ustawa nie ma mocy wstecznej (art. 3 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny; Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.). Treść klauzuli derogacyjnej, wyrażonej w art. 6 ustawy z 1990 r. zmieniającej kodeks cywilny, byłaby taka sama także wtedy, gdyby przepis ten nie zawierał zamieszczonych w jego końcowej części słów dotyczących nabycia własności. Samo uchylenie jakiegoś przepisu, czy to w sposób wyraźny (przez przepis wyliczający wszystkie uchylane przepisy), czy to „milcząco” (wskutek wydania przepisów w odmienny sposób regulujących to samo zagadnienie), nie powoduje wygaśnięcia wywołanych przez ten przepis skutków prawnych i to niezależnie od tego, czy nastąpiły one z mocy samego prawa, czy w drodze orzeczenia sądowego lub decyzji administracyjnej, czy wreszcie w następstwie dokonanej przez strony czynności prawnej.

Przepisy zaskarżonego dekretu znajdowały zastosowanie wtedy, gdy dochodziło do przejścia własności lasu (gruntu leśnego) na rzecz Skarbu Państwa. Po ich uchyleniu, ustalanie, czy doszło do przejścia własności, nie jest stosowaniem przepisów dekretu, lecz jedynie uwzględnieniem wywołanych ich zastosowaniem skutków prawnych.

Podsumowując, należy stwierdzić, że art. 1 dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. utracił moc obowiązującą w rozumieniu art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK. Wobec tego wymaga rozważenia, czy rozstrzygnięcie o zgodności tego przepisu z Konstytucją jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw skarżących (art. 39 ust. 3 ustawy o TK).

2. W tej kwestii Trybunał Konstytucyjny podziela stanowisko zajęte w postanowieniu z 6 kwietnia 2005 r. (sygn. SK 8/04, OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 44). Zgodnie z tezami przedstawionymi w powołanym orzeczeniu, nie występują przesłanki uzasadniające zastosowanie art. 39 ust. 3 ustawy o TK w niniejszej sprawie.

Ewentualne stwierdzenie niezgodności art. 1 dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. z przepisami wskazanymi przez sąd pytający jako wzorce kontroli konstytucyjności (art. 2, art. 21 i art. 64 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji) nie doprowadziłoby do unicestwienia skutków prawnych, jakie przepis ten wywołał. Wynika to z art. 190 ust. 4 Konstytucji. W okresie obowiązywania dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. nie wydano orzeczenia sądowego lub innego rozstrzygnięcia, na którego podstawie doszło do pozbawienia przysługującego powodowi prawa własności. Pozbawienie własności nastąpiło bowiem z mocy prawa, a nie na podstawie indywidualnego rozstrzygnięcia.

Zgodnie z poglądem wyrażonym przez pełny skład Trybunału Konstytucyjnego odnośnie do dekretu PKWN z 6 września 1944 r. w postanowieniu z 28 listopada 2001 r. (sygn. SK 5/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 266) ewentualny wyrok Trybunału Konstytucyjnego nie mógłby ani bezpośrednio, ani nawet pośrednio przywrócić stosunków własnościowych sprzed wejścia w życie dekretu. Zajęcie takiego stanowiska uzasadnione jest również w niniejszej sprawie. Wypowiedziany w uzasadnieniu pytania prawnego pogląd o niezgodności dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. z art. 99 Konstytucji z 17 marca 1921 r. (zachowującym moc również po wejściu w życie Ustawy konstytucyjnej z 23 kwietnia 1935 r., na podstawie art. 81 ust. 2) nie może być przedmiotem oceny Trybunału. W wynikających z art. 188 Konstytucji kompetencjach Trybunału Konstytucyjnego nie leży bowiem orzekanie w sprawie treściowej zgodności przepisów uchylonych przed wejściem w życie Konstytucji z przepisami konstytucyjnymi, które obowiązywały w czasie wydania tych przepisów. Zgodnie z poglądem wyrażonym w powołanym postanowieniu Trybunału z 28 listopada 2001 r. (sygn. SK 5/01) brak konstytucyjnoprawnej legitymacji takich organów jak KRN i PKWN nie uzasadnia ignorowania faktu, że efektywnie sprawowały one władzę państwową. Sprawa legalności ich działania należy dziś do sfery ocen historycznych i politycznych, które nie mogą być przenoszone do sfery ukształtowanych przez te organy stosunków własnościowych. Zmiana tych stosunków mogłaby nastąpić tylko w wyniku stosownych działań ustawodawczych.

Jednocześnie, podtrzymując uzasadnione wyżej stanowisko o konieczności umorzenia niniejszego postępowania, Trybunał pragnie zwrócić uwagę na niewątpliwą sprzeczność stanu prawa, który wpłynął na sytuację faktyczną skarżącego, z aksjologicznymi podstawami demokratycznego porządku prawnego. Niegodziwość historycznych regulacji jest sprzeczna z zasadą zaufania obywatela do państwa oraz poszanowaniem fundamentalnego prawa własności, którego ranga została wyrażona w art. 21 ust. 1 Konstytucji. Wyrażona w cytowanym przepisie norma należy do podstawowych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej. „W świetle tego przepisu zagwarantowanie ochrony własności jest konstytucyjną powinnością państwa, przy czym powinność ta urzeczywistniana jest zarówno przez działania o charakterze prawodawczym (ukształtowanie podstawowych instytucji prawnych konkretyzujących treść własności, określenie środków ochrony prawa własności), jak i faktyczne czynności organów państwa, mające za przedmiot dobra stanowiące własność jakiejś osoby” (wyrok z 12 stycznia 1999 r., sygn. P. 2/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 2).

Trybunał w swym orzecznictwie wskazywał, że „Przemiany demokratyczne w Polsce, których istotnym etapem było proklamowanie Rzeczypospolitej Polskiej demokratycznym państwem prawnym, oznaczały radykalny w treści odwrót od formuły państwa socjalistycznego. Wynika to wyraźnie z preambuły Konstytucji RP, gdzie jest mowa o «gorzkich doświadczeniach z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane” (wyrok z 28 kwietnia 1999 r., sygn. K. 3/99, OTK ZU nr 4/1999, poz. 73).

Możliwość zmiany stanu prawnego pozostaje domeną działań suwerennego ustawodawcy, na którym spoczywa obowiązek konstruowania systemu prawnego zgodnie z zasadą, nie tylko prakseologicznej, ale i aksjologicznej spójności porządku prawnego, którego podstawy wyznaczają normy i zasady konstytucyjne.

Ze względu na omówione wyżej przyczyny o charakterze materialnoprawnym i proceduralnym w niniejszej sprawie nie zachodzi sytuacja, o której mowa w art. 39 ust. 3 ustawy o TK. Toteż postępowanie należało umorzyć ze względu na utratę mocy obowiązującej kwestionowanego przepisu.

Zważywszy powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.