W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 7 maja 2011 r. (data nadania) Rafał K. (dalej: skarżący) wystąpił o stwierdzenie niezgodności art. 112 ust. 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach sądowych) oraz art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45; dalej: ustawa z 2009 r.) z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 176 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Zgodnie z art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach sądowych, jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony przed upływem terminu do opłacenia pisma – podlegającego opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej, obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia, wniesionego przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego – został oddalony, tygodniowy termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia, a gdy postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego ogłoszenia. Jeżeli jednak o zwolnieniu od kosztów sądowych orzekał sąd pierwszej instancji, a strona wniosła zażalenie w przepisanym terminie, termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego zażalenie, a jeżeli postanowienie sądu drugiej instancji zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego ogłoszenia. Powyższy przepis jest odstępstwem od reguły wyrażonej w art. 112 ust. 2 ustawy o kosztach, zgodnie z którą jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zgłoszony przed upływem terminu do opłacenia pisma został prawomocnie oddalony, przewodniczący wzywa stronę do opłacenia złożonego pisma na podstawie art. 130 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.). Takie brzmienie art. 112 ust. 2 ustawy o kosztach zostało nadane art. 3 pkt 5 ustawy z 2009 r. i obowiązuje od 19 kwietnia 2009 r., o czym stanowi art. 4 ust. 2 ustawy z 2009 r.

Zdaniem skarżącego art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach narusza wynikającą z art. 32 ust. 1 Konstytucji zasadę równości obywateli wobec prawa, gdyż dyskryminuje obywateli reprezentowanych przez profesjonalnych pełnomocników i obciąża ich nadmiernym ryzykiem uiszczenia opłaty stosunkowej w nienależytej wysokości. Ponadto, skarżący kwestionuje pominięcie w art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach radcy Prokuratorii Generalnej i prokuratora, co – jego zdaniem – prowadzi do nieuzasadnionego zróżnicowania w obrębie profesjonalnych pełnomocników, do których adresowany jest zaskarżony przepis.

Skarżący podnosi nadto, że art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach narusza prawo do sądu i prawo do rzetelnej procedury (art. 45 ust. 1 Konstytucji) z uwagi na pozbawienie stron reprezentowanych przez profesjonalnych pełnomocników czasu potrzebnego do zgromadzenia środków pieniężnych i uiszczenia opłat sądowych.

Co więcej, skarżący zarzuca, że art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach jest niezgodny z art. 78 Konstytucji, gdyż narusza zasadę instancyjności (zasadę zaskarżalności) w ten sposób, że z uwagi na krótki termin na wniesienie opłat od środków zaskarżenia (odwoławczych) strony reprezentowane przez profesjonalnych pełnomocników mają ograniczone prawo do zaskarżenia orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. To z kolei prowadzi do ograniczenia prawa stron, które reprezentowane są przez pełnomocników profesjonalnych, do drugiej instancji (tj. narusza prawo do postępowania co najmniej dwuinstancyjnego – art. 176 ust. 1 Konstytucji).

We wniesionej skardze skarżący kwestionuje również zgodność art. 4 ust. 2 ustawy z 2009 r. z przywołanymi wzorcami z uwagi na zmianę przepisów postępowania w toku instancji.

Powyższe zarzuty zostały sformułowane w związku z następującym stanem faktycznym. Skarżący został pozwany o zapłatę, w wyniku czego Sąd Okręgowy – Wydział XVI Gospodarczy w Warszawie wydał nakaz zapłaty z 5 lutego 2010 r. (sygn. akt XVI GNc 33/10). Skarżący wniósł zarzuty od nakazu oraz, wobec braku wystarczających środków finansowych, wystąpił z wnioskiem o zwolnienie go od ponoszenia kosztów sądowych w całości. Skarżący, z uwagi na zajęcie jego rachunków bankowych, nie był w stanie uiścić opłaty od zarzutów. Sąd Okręgowy w Warszawie postanowieniem z 18 marca 2010 r. oddalił wniosek (sygn. akt XVI GNc 33/10). Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z 2 czerwca 2010 r. przez (sygn. akt I ACz 832/10) nie uwzględnił zażalenia skarżącego. W wyniku nieopłacenia zarzutów od nakazu zostały one odrzucone przez Sąd Okręgowy w Warszawie postanowieniem z 22 lipca 2010 r. (sygn. akt XVI GNc 33/10). Z kolei zażalenie na to orzeczenie zostało oddalone postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 10 stycznia 2011 r. (sygn. akt I ACz 2117/10).

Skarżący wiąże naruszenie przysługujących mu konstytucyjnych praw podmiotowych z postanowieniem o odrzuceniu zarzutów od nakazu zapłaty wydanym przez Sąd Okręgowy w Warszawie oraz z postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie oddalającym zażalenie na postanowienie Sądu Okręgowego.

Do skargi konstytucyjnej dołączono wniosek o zawieszenie postępowania egzekucyjnego przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym dla Warszawy-Mokotowa w Warszawie (sygn. akt KM 739/10).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Dokonując wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej, Trybunał przede wszystkim bada przesłanki jej dopuszczalności, tj. czy w świetle art. 79 ust. 1 Konstytucji skarżącemu przysługuje legitymacja do wniesienia skargi. Jeśli Trybunał ustali, że skarżącemu przysługuje legitymacja skargowa, lecz stwierdzi, że argumenty mające wyjaśniać sposób naruszenia konstytucyjnych praw lub wolności są bezzasadne w stopniu oczywistym, odmawia nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu (zob. postanowienie TK z 19 listopada 2008 r., Ts 102/06, OTK ZU nr 6/B/2008, poz. 222).

Skarżący zarzuca niezgodność art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach z art. 32 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Twierdzi, że osoby reprezentowane przez fachowych pełnomocników są pozbawione czasu na zgromadzenie środków pieniężnych wymaganych do opłacenia pism procesowych. Ponadto, osoby te obciążone są nadmiernym – w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji – ryzykiem uiszczenia opłaty stosunkowej w nienależytej wysokości i w konsekwencji np. odrzucenia z tej przyczyny środka zaskarżenia.

Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą TK prawo do równego traktowania, o którym stanowi art. 32 ust. 1 Konstytucji, winno być ujmowane w związku z konkretnymi normami prawnymi lub działaniami organów władzy publicznej, a nie w oderwaniu od nich, tj. niejako „samoistnie”. Jeżeli te normy lub działania nie mają odniesienia do konkretnych, określonych w Konstytucji wolności i praw jednostki (podmiotu prawnego), prawo do równego traktowania nie ma charakteru wyodrębnionego prawa w pełni konstytucyjnego, a to sprawia, że nie może być skutecznie chronione za pomocą skargi konstytucyjnej (zob. w szczególności wyrok TK z 6 października 2004 r., SK 23/02, OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 89 oraz wydane w pełnym składzie postanowienie TK z 24 października 2001 r., SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225) Ponadto, prawo do równego traktowania – z uwagi na swoją odmienność konstrukcyjną – nie podlega, niczym inne konstytucyjne prawa lub wolności, ograniczeniom dopuszczalnym w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Wszelkie zróżnicowania sytuacji prawnej uważane są bowiem za realizację właściwie pojmowanej równości, a nie wyjątku od niej (zob. przywołany wyrok TK z 24 października 2001 r.). Wobec powyższego, sformułowane w skardze zarzuty oparte na art. 32 ust. 1 Konstytucji – bez jednoczesnego odniesienia do konkretnych wolności lub praw skarżącego – są w ocenie Trybunału oczywiście bezzasadne.

Skarżący zarzuca sprzeczność art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Trybunał przypomina, że na treść prawa do sądu składają się w szczególności: po pierwsze, prawo do uruchomienia procedury przed niezależnym, niezawisłym i bezstronnym sądem, po drugie, prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, po trzecie, prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd oraz – po czwarte, prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy (por. wyroki TK z: 16 marca 1999 r., SK 19/98, OTK ZU nr 3/1999, poz. 36; 2 kwietnia 2001 r., SK 10/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 52; 12 marca 2002 r., P 9/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 14; 20 września 2006 r., SK 63/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 108; 7 grudnia 2010 r., P 11/09, OTK ZU nr 10/A/2010, poz. 128 oraz m.in. postanowienie TK z 14 grudnia 2009 r., SK 49/07, OTK ZU nr 11/A/2009, poz. 173). Ograniczenia prawa do sądu i wynikającego z niego prawa do rzetelnej procedury podlegają – jak słusznie podnosi skarżący – kontroli z perspektywy art. 31 ust. 3 Konstytucji.

We wniesionej skardze brak jest jednak argumentów, które uprawdopodabniałyby naruszenie prawa skarżącego do sądu lub prawa do rzetelnej procedury, czy uzasadniały tezę o nieproporcjonalnej – w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji – ingerencji ustawodawcy. Co więcej, na tle uchylonego ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571) art. 1302 § 3 k.p.c., Trybunał potwierdził zgodność z Konstytucją surowszej regulacji zasad wnoszenia opłat sądowych przez profesjonalnych pełnomocników (zob. m.in. wyroki TK z 17 listopada 2008 r., SK 33/07, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 154; 14 września 2009 r., SK 47/07, OTK ZU nr 8/A/2009, poz. 122). Należy stwierdzić zatem, że sformułowane w skardze zarzuty ze względu na ich oczywistą bezzasadność nie zasługują na uwzględnienie.

W skardze podniesiono, że art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach narusza art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Trybunał przypomina, że prawo strony do rozpatrzenia sprawy przez sąd drugiej instancji może być naruszone zarówno bezpośrednio, tzn. przez wyłączenie możliwości wniesienia środka zaskarżenia, jak i pośrednio, tj. przez ustanowienie takich formalnych warunków wniesienia takiego środka, które czynność tę czyniłyby nadmiernie utrudnioną (por. wyroki TK z 12 grudnia 2002 r., P 9/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 14 oraz 20 grudnia 2007 r., P 39/06, OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 161).

Skarżący argumentuje, że obowiązki ciążące na osobach reprezentowanych przez profesjonalnych pełnomocników prowadzą do pozbawienia ich prawa do zaskarżalności orzeczeń wydanych w pierwszej instancji, a więc również naruszają zasadę dwuinstancyjnego postępowania. Argumenty te nie są jednak – w ocenie Trybunału – trafne. Skarżący zakłada bowiem, że przepisy regulujące opłaty w postępowaniu przed sądem są na tyle skomplikowane i niejasne, iż ustawodawca uniemożliwił ich stosowanie nawet profesjonalnym pełnomocnikom. Trudno jednak podzielić ten pogląd. Nie sposób też w przedstawionym przez skarżącego sposobie naruszenia wskazanych przez niego praw dopatrzyć się argumentów przemawiających za uznaniem obowiązków nałożonych na osoby reprezentowane przez profesjonalnych pełnomocników za uniemożliwiające zaskarżanie orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Jak zostało już powyżej podkreślone, nie tylko wprowadzenie opłat od pism procesowych nie pozbawia stron prawa do sądu, ale także surowsze wymagania względem tych stron, które są reprezentowane przez profesjonalnych pełnomocników. Jednocześnie bowiem ustawodawca gwarantuje możliwość zwolnienia z ponoszenia opłat (także stronom korzystającym z fachowej pomocy prawnej). Skarżący – o czym świadczy opisany w skardze stan faktyczny i załączone do skargi orzeczenia – wykorzystał w pełni przysługujące mu uprawnienie do dochodzenia zwolnienia go z ponoszenia kosztów postępowania oraz środki zaskarżenia (także w kontroli incydentalnej, skarżąc odrzucenie zarzutów wniesionych od nakazu zapłaty). Biorąc powyższe pod uwagę, zarzuty dotyczące naruszenia art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji zawarte we wniesionej skardze są – zdaniem Trybunału – oczywiście bezzasadne.

Ponadto, twierdzenia skarżącego odnoszące się do nieuzasadnionego zróżnicowania pełnomocników w kontekście art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach nie uprawdopodabniają naruszenia wskazanych przez skarżącego konstytucyjnych praw podmiotowych (prawa do sądu i prawa do rzetelnej procedury skarżącego, prawo do zaskarżalności). Ustrojodawca nie umożliwił bowiem wnoszenia skarg konstytucyjnych na rzecz osób trzecich (art. 79 ust. 1 Konstytucji). Skoro skarżący nie jest adwokatem, radcą prawnym ani rzecznikiem patentowym, nie przysługuje mu legitymacja do wniesienia skargi na ich rzecz, a wniesiona skarga w tym zakresie jest niedopuszczalna.

Skarżący twierdzi, że art. 4 ust. 2 ustawy z 2009 r., będący przepisem międzyczasowym, „łamie obowiązującą na mocy niepisanego consensusu zasadę, według której reguł proceduralnych nie zmienia się w trakcie postępowania”. To prowadzi – zdaniem skarżącego – do naruszenia prawa do równego traktowania, prawa do sądu i wynikającego z niego prawa do rzetelnej procedury, prawa do zaskarżalności orzeczeń wydanych w pierwszej instancji i powiązanej z nim zasady dwuinstancyjności. Jak podkreślono w skardze – „rozpoczynając postępowanie sądowe (…) obywatel nie ma jakichkolwiek gwarancji według jakich reguł będzie się ono toczyć”, co prowadzi w szczególności do naruszenia prawa do rzetelnej procedury.

Trybunał zaznacza, że art. 4 ust. 2 ustawy z 2009 r. odpowiada modelowej dla procedury cywilnej regulacji, wyrażonej w art. XV § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 297), który ustanawia regułę stosowania przepisów nowych do postępowań wszczętych pod rządami poprzednio obowiązujących. Nie sposób zatem zgodzić się z twierdzeniem skarżącego o wspomnianym powyżej „niepisanym porozumieniu”, dotyczącym niewprowadzania zmian przepisów proceduralnych w trakcie toczących się postępowań sądowych. Dodatkowo należy stwierdzić, że osoby biorące udział w postępowaniu sądowym korzystają z fachowej pomocy prawnej m.in. po to, by ustrzec się przed negatywnymi konsekwencjami ewentualnej zmiany przepisów proceduralnych w jego trakcie. Ponadto, skarżący zdaje się pomijać, że co do zasady zmiana stanu prawnego nieodmiennie pociąga za sobą zróżnicowanie sytuacji prawnej podmiotów, których sytuacja prawna została ukształtowana pod rządami prawa dawnego i prawa nowego. Dlatego też Trybunał stwierdza, że skarżący nie wykazał, ażeby jego konstytucyjne prawa podmiotowe zostały naruszone przez art. 4 ust. 2 ustawy z 2009 r., a argumenty skarżącego ocenia jako bezzasadne w stopniu oczywistym.

Na marginesie Trybunał zwraca uwagę, że zaskarżone przepisy weszły w życie 19 kwietnia 2010 r., a postanowienie o oddaleniu zażalenia na orzeczenie oddalające wniosek skarżącego o zwolnienie go od ponoszenia kosztów postępowania zostało wydane 2 czerwca 2010 r. Powyższe oznacza, że w chwili, gdy doręczono skarżącemu postanowienie z 2 czerwca 2010 r., minęły już co najmniej dwa miesiące od wejścia w życie nowych przepisów. Pełnomocnik skarżącego miał więc wystarczająco dużo czasu, by przygotować skarżącego na konsekwencje wynikające ze zmiany przepisów.

Ponadto, wprowadzona ustawą z 2009 r. zmiana koresponduje z wyrażoną w art. 1302 § 1 k.p.c. zasadą samodzielnego uiszczania opłat sądowych przez strony reprezentowane przez kwalifikowanych pełnomocników (zob. uzasadnienie do projekt ustawy z 2009 r. – druk 1925).

Mając na uwadze powyższe, Trybunał – na podstawie art. 79 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 39 ust. 1 pkt 1 oraz art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK – odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu i w związku z tym pozostawił wniosek o zawieszenie postępowania egzekucyjnego bez rozpoznania.