1. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej: sąd), postanowieniem z 2 lipca 2012 r. (sygn. akt II C 352/11) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy § 106 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249, ze zm.; dalej: rozporządzenie z 2007 r.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd obowiązek zawieszenia postępowania w przypadkach, o których mowa w art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.), jest zgodny z art. 41 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, ze zm.; dalej: p.u.s.p.) i art. 92 ust. 1 Konstytucji.

1.1. Powyższe pytanie prawne zostało zadane w związku z wcześniejszym przedstawieniem przez sąd innego pytania prawnego. Postanowieniem z 22 czerwca 2012 r. sąd zwrócił się mianowicie do Trybunału Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie, czy:

– art. 148 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.) jest zgodny z art. 2 w związku z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

– art. 42 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 110, ze zm.) jest zgodny z art. 92 ust. 1 Konstytucji,

– § 3 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 sierpnia 1982 r. w sprawie stawek, warunków przyznawania i wypłaty ryczałtu przysługującego sędziom i pracownikom sądowym za dokonanie oględzin oraz stawek należności kuratorów (Dz. U. Nr 27, poz. 197, ze zm.) jest zgodny z art. 92 ust. 1 Konstytucji.

1.2. W ocenie sądu pytającego, art. 41 § 1 p.u.s.p. upoważnia Ministra Sprawiedliwości do wydania rozporządzenia, w którym możliwe jest zawarcie wyłącznie przepisów o charakterze ustrojowym. Zdaniem sądu pytającego, zaskarżony § 106 ust. 1 rozporządzenia z 2007 r., który nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym obowiązek zawieszenia postępowania w przypadku przedstawienia pytania prawnego Trybunałowi Konstytucyjnemu, wykracza poza zakres upoważnienia ustawowego, co prowadzi do niezgodności zaskarżonego przepisu zarówno z przepisem upoważniającym, jak i art. 92 ust. 1 Konstytucji.

Sąd występujący z pytaniem prawnym wskazał, że przyczyny zawieszenia postępowania cywilnego zostały określone w art. 177 i następnych ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: kodeks postępowania cywilnego). Przepisy te nie przewidują, że przyczynę taką stanowić może przedstawienie pytania prawnego Trybunałowi Konstytucyjnemu. Zdaniem sądu pytającego, gdyby ustawodawca przewidział możliwość lub konieczność zawieszenia postępowania sądowego w przypadku wystąpienia z pytaniem prawnym, to odpowiedni przepis powinien być zawarty w kodeksie postępowania cywilnego.

Sąd występujący z pytaniem prawnym wskazał, że ograniczył zakres pytania wyłącznie do § 106 ust. 1 rozporządzenia z 2007 r., gdyż wydanie przez Trybunał Konstytucyjny rozstrzygnięcia co do tego przepisu ma znaczenie dla czynności podejmowanych przez sąd. Sąd dodał jednak, że analogiczne do podniesionych w pytaniu prawnym zarzuty można odnieść do § 106 ust. 2 i 3 rozporządzenia z 2007 r., gdyż również przyjmując te przepisy, Minister Sprawiedliwości wyszedł poza zakres udzielonego upoważnienia i wkroczył w materię regulowaną przepisami kodeksu postępowania cywilnego lub ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.).

Sąd podkreślił, że uprawnienie do odmowy zastosowania w indywidualnej sprawie przepisu rozporządzenia, a w szczególnych sytuacjach również przepisu ustawy, z uwagi na jego niezgodność z aktem prawnym wyższego rzędu, nie pozbawia sądu możliwości zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Przedmiot kontroli i zakres postępowania.

Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej: sąd) zakwestionował zgodność § 106 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249, ze zm.; dalej: rozporządzenie z 2007 r.) w zakresie, w jakim przepis ten nakłada na sąd obowiązek zawieszenia postępowania w przypadkach, o których mowa w art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) z art. 41 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, ze zm.; dalej: p.u.s.p.) i art. 92 ust. 1 Konstytucji.

Kwestionowany przepis stanowi, że w przypadkach, o których mowa w art. 3 ustawy o TK, sąd wydaje postanowienie i zawiesza postępowanie w sprawie.

Art. 3 ustawy o TK – powtarzając treść art. 193 Konstytucji – przewiduje, że każdy sąd może przedstawić Trybunałowi pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Zatem zgodnie z zaskarżonym § 106 ust. 1 rozporządzenia z 2007 r., sąd powszechny, który zdecyduje się na przedstawienie pytania prawnego Trybunałowi Konstytucyjnemu, zobowiązany jest do zawieszenia postępowania w sprawie.

Zarzut niezgodności § 106 ust. 1 rozporządzenia z 2007 r. z art. 41 § 1 p.u.s.p. i art. 92 ust. 1 Konstytucji sąd przedstawiał już Trybunałowi Konstytucyjnemu w czterech pytaniach prawnych, które zostały rozpoznane w sprawie zakończonej postanowieniem o umorzeniu postępowania z 26 lipca 2012 r., sygn. P 17/12, OTK ZU nr 7/A/2012, poz. 95.

2. Dopuszczalność pytania prawnego.

Zgodnie z art. 193 Konstytucji, którego treść została powtórzona w art. 3 ustawy o TK, każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed tym sądem. Art. 193 Konstytucji formułuje zatem trzy przesłanki, których spełnienie jest konieczne dla dopuszczalności rozpoznania pytania prawnego:

a) podmiotową – zgodnie z którą może to uczynić sąd rozumiany jako państwowy organ władzy sądowniczej, oddzielony i niezależny od legislatywy i egzekutywy;

b) przedmiotową – która oznacza, że przedmiotem pytania prawnego może być wyłącznie ocena zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą;

c) funkcjonalną – która warunkuje dopuszczalność rozpoznania pytania prawnego od tego, czy od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie konkretnej sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą wystąpiono z tym pytaniem (zob. postanowienia z: 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68; 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36; 20 stycznia 2010 r., sygn. P 70/08, OTK ZU nr 1/A/2010, poz. 7).

Kontrola konstytucyjności, inicjowana pytaniem prawnym, ma charakter kontroli ściśle związanej z indywidualną sprawą zawisłą przed sądem występującym z pytaniem prawnym. Konstytucja dopuszcza kwestionowanie w trybie pytań prawnych tylko tych przepisów, których ocena przez Trybunał Konstytucyjny może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem występującym z pytaniem prawnym. Jest to tzw. przesłanka funkcjonalna pytania prawnego.

W konsekwencji art. 32 ust. 3 ustawy o TK przewiduje, że sąd występujący z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego jest zobowiązany do wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione, czyli wykazania przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego. Na sądzie występującym z pytaniem prawnym ciąży tym samym powinność stosownego do charakteru sprawy, odrębnego wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie sądu w zawisłej przed nim sprawie, gdyby określony przepis prawny utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny o jego niezgodności z Konstytucją. W orzecznictwie Trybunału podkreśla się, że wymaganie określone w art. 32 ust. 3 ustawy o TK ma charakter wiążący (zob. postanowienie TK z 27 marca 2009 r., sygn. P 10/09, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 40 oraz wyrok z 7 listopada 2005 r., sygn. P 20/04, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111). Zarazem Trybunał Konstytucyjny ma kompetencję do oceny, czy sąd prawidłowo wykazał spełnienie przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego (zob. postanowienie TK z 20 listopada 2008 r., sygn. P 18/08, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 168). W razie niespełnienia tej przesłanki postępowanie ulega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

3. Umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

W rozpatrywanej sprawie nie budzi wątpliwości spełnienie przesłanki podmiotowej i przedmiotowej. Z pytaniem prawnym wystąpił sąd rozpoznający sprawę, na tle której powstała wątpliwość konstytucyjna przedstawiona w pytaniu prawnym, dotycząca zgodności przepisu ustawy z przepisem Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził natomiast, że sąd nie wykazał, iż od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie toczącej się przed nim sprawy.

Sąd występujący z pytaniem prawnym wskazał, że od orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zależy, czy wyda postanowienie o zawieszeniu postępowania w zawisłej przed nim sprawie, czy też – w razie aprobaty stanowiska sądu – postępowania nie zawiesi. Sąd pytający przyjął zatem, że „sprawą” w rozumieniu art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy o TK jest każde zagadnienie poddane pod rozstrzygnięcie sądowe. Konsekwencją takiego stanowiska byłoby, że w każdym toczącym się przed sądem postępowaniu osobną „sprawę” stanowi zarówno główny przedmiot sporu, jak i wszelkie rozstrzygnięcia w kwestiach incydentalnych, w tym również „sprawa ewentualnego zawieszenia postępowania”.

Przyjęcie takiego rozumienia „sprawy” czyniłoby zbędnym konstytucyjne wymaganie zależności rozstrzygnięcia sprawy od odpowiedzi na pytanie prawne. Gdyby bowiem każde z tych zagadnień stanowiło odrębną „sprawę”, to zawsze od orzeczenia Trybunału zależałoby jej rozstrzygnięcie.

Art. 193 Konstytucji wyraźnie wymaga zaistnienia funkcjonalnego związku między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem „sprawy toczącej się przed sądem”. Interpretacja treści normatywnej pojęcia „sprawy” („toczącej się przed sądem”) w rozumieniu art. 193 Konstytucji powinna uwzględniać przedmiot działalności sądów. Zgodnie z art. 177 Konstytucji, sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Przepis ten jednoznacznie wiąże pojęcie „sprawy” z funkcją ustrojową sądu, którą jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. A zatem również za „sprawę” w rozumieniu art. 193 Konstytucji należy uznać postępowanie, którego przedmiotem jest realizacja konstytucyjnych kompetencji sądu, czyli sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Do takich samych wniosków prowadzi wykładnia pojęcia „sprawy” dokonywana przez pryzmat art. 45 ust. 1 Konstytucji. Przepis ten przyznaje jednostce prawo do „rozpatrzenia sprawy” przez sąd, czyli rozstrzygnięcia sporu o prawo, którego ochrony sądowej poszukuje jednostka.

Sąd orzeka w konkretnej „toczącej się” przed nim sprawie i tylko w ramach tej sprawy może zadać Trybunałowi pytanie prawne. W toczącym się postępowaniu sąd nie tylko rozstrzyga główny przedmiot sporu (wniosku), ale również kwestie incydentalne. Sąd powinien był wykazać, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie prawne może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, na tle której wystąpił z pytaniem prawnym.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, dopuszczalne jest kwestionowanie w trybie pytania prawnego przepisów dotyczących zagadnień incydentalnych oraz proceduralnych, jeżeli orzeczenie Trybunału w tym przedmiocie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy zawisłej przed sądem (zob. np. postanowienia: sygn. P 18/08; z 7 grudnia 2011 r., sygn. P 15/11, OTK ZU nr 10/A/2011, poz. 121; z 10 czerwca 2009 r., sygn. P 4/09, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 93 oraz wyrok z 24 czerwca 2008 r., sygn. P 8/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 84). W przypadku zagadnień proceduralnych przesłanka funkcjonalna jest również spełniona, gdy utrata mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu ma istotne znaczenie dla przebiegu postępowania sądowego, a w szczególności dla realizacji podstawowych praw stron w tym postępowaniu, albowiem może zależeć od tego wynik sprawy (zob. wyrok TK z 28 lutego 2006 r., sygn. P 13/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 20).

Jednakże w każdym przypadku do wykazania związku orzeczenia Trybunału z rozstrzyganą przez sąd sprawą – zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy o TK – zobowiązany jest sąd występujący z pytaniem prawnym. W pytaniu prawnym, które jest przedmiotem niniejszego postępowania, sąd nie wypełnił w sposób prawidłowy tego obowiązku.

Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że art. 193 Konstytucji wyklucza możliwość inicjowania przez organy sądowe abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności prawa, do czego zmierza rozpoznawane w niniejszej sprawie pytanie prawne. Na gruncie obowiązującej Konstytucji pytanie prawne nie może abstrahować od sprawy, w związku z którą jest przedstawiane, i być traktowane przez sąd tylko jako okazja do zainicjowania postępowania przed Trybunałem. Należy mieć na względzie, że przedstawienie pytania prawnego wstrzymuje rozpatrzenie indywidualnej sprawy zawisłej przed sądem. Z uwagi na prawo jednostki do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 45 ust. 1 Konstytucji), pytania prawne powinny być przedstawiane tylko wtedy, gdy od odpowiedzi na nie rzeczywiście zależy rozstrzygnięcie sprawy zawisłej przed sądem. Sądy powinny korzystać z tej kompetencji roztropnie, po dokładnym przeanalizowaniu przesłanek dopuszczalności pytania prawnego oraz problemu konstytucyjnego. W przeciwnym razie przedstawianie pytań prawnych może faktycznie wypaczać cel, jakiemu służy ten tryb wszczęcia konkretnej kontroli norm przed Trybunałem Konstytucyjnym.

W tym stanie rzeczy, z powodu niespełnienia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego, należało umorzyć postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Biorąc powyższe pod uwagę, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.