W skardze konstytucyjnej, wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 5 lipca 2011 r., Arkadiusz Z. (dalej: skarżący) zakwestionował zgodność art. 361 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) w zakresie, w jakim nie przewiduje on sytuacji, w której normalny związek przyczynowy zachodzić może również wówczas, gdy bezpośrednią przyczyną szkody jest zachowanie się poszkodowanego wywołane jego szczególną reakcją psychiczną, z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 1 i 2 Konstytucji.

Rozpatrywana skarga konstytucyjna sformułowana została w związku z następującą sprawą. Skarżący dochodził od Skarbu Państwa zadośćuczynienia za krzywdę doznaną wskutek niezasadnego pozbawienia nabytego prawa podmiotowego do odbycia aplikacji przez niesłuszne cofnięcie zgody na jej odbywanie. Sąd Okręgowy – II Wydział Cywilny wyrokiem z 19 czerwca 2009 r. (sygn. akt II C 2024/06) oddalił powództwo skarżącego. Sąd Apelacyjny w Warszawie – I Wydział Cywilny orzeczeniem z 17 lutego 2010 r. (sygn. akt I ACa 1094/09) oddalił apelację skarżącego. Z kolei Sąd Najwyższy wyrokiem z 6 kwietnia 2011 r. (sygn. akt I OSK 475/10) oddalił skargę kasacyjną wniesioną od wyroku sądu odwoławczego.

Sędzia TK w zarządzeniu z 1 września 2011 r. wezwał skarżącego do usunięcia braków formalnych skargi konstytucyjnej przez wskazanie ostatecznego – w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji – rozstrzygnięcia sądu lub organu władzy publicznej, z wydaniem którego skarżący łączy zarzut naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw oraz dokładne określenie przedmiotu skargi przez wykazanie, że art. 361 § 1 k.c. stanowił podstawę tego rozstrzygnięcia. Jednocześnie skarżący został wezwany do wskazania, jakie konstytucyjne prawa lub wolności skarżącego wynikające z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 1 i 2 Konstytucji i w jaki sposób zostały naruszone przez art. 361 § 1 k.c. oraz do nadesłania odpisów orzeczeń zapadłych w jego sprawie (tj. wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie – II Wydział Cywilny z 19 czerwca 2009 r., sygn. akt II C 2024/06, wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z 17 lutego 2010 r., sygn. akt I ACa 1094/09, wyroku Sądu Najwyższego z 6 kwietnia 2011 r., sygn. akt I OSK 475/10) oraz podanie daty ich doręczeń).

Skarżący w piśmie z 16 września 2011 r. wyjaśnił, że za ostateczne – w rozumieniu art. 79 Konstytucji – uważa orzeczenie Sądu Najwyższego z 6 kwietnia 2011 r. (sygn. akt I OSK 475/10), które zostało mu doręczone 19 lipca 2011 r. Jednocześnie zrezygnował z poddania kontroli art. 361 § 1 k.c. w zakresie badania zgodności z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Ponadto, rozszerzył granice przedmiotu zaskarżenia o art. 24 ust. 1 i art. 448 k.c. i wniósł o zbadanie ich zgodności z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 77 ust. 1 Konstytucji. Skarżący wskazał również, jakie – jego zdaniem – prawa i wolności konstytucyjne wynikające z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 77 ust. 1 i 2 zostały naruszone przez ostateczne orzeczenie wydane na podstawie zaskarżonych regulacji. Do omawianego pisma załączono orzeczenia zapadłe w sprawie skarżącego oraz podano daty ich doręczenia.

Postanowieniem z 21 lutego 2012 r. Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowanie w zakresie zbadania zgodności art. 361 § 1 k.c. z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w pozostałym zakresie. Podstawą odmowy nadania biegu skardze konstytucyjnej było stwierdzenie, że została ona wniesiona do Trybunału Konstytucyjnego po upływie przewidzianego w art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) trzymiesięcznego terminu.

Na powyższe postanowienie, w części dotyczącej odmowy nadania biegu, pełnomocnik skarżącego wniósł w ustawowym terminie zażalenie. W złożonym środku odwoławczym wskazano, że nie ma podstaw do interpretacji sformułowania „wyczerpanie drogi prawnej” jako „wykorzystanie w toku instancji”. Zdaniem skarżącego termin ten obejmuje swym zakresem także wystąpienie z nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia jeżeli tylko jest on przewidziany przez daną procedurę i jeżeli zostały spełnione przesłanki dopuszczalności złożenia tego środka. Tym samym bieg trzymiesięcznego terminu na wniesienie skargi konstytucyjnej – w ocenie skarżącego – rozpoczyna się od dnia doręczenia prawomocnego orzeczenia tylko w sytuacji, gdy od tego orzeczenia nie przysługuje inny, konkurencyjny środek prawny (np. skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego). Wskazana w kwestionowanym postanowieniu interpretacja tego pojęcia wiedzie natomiast do jednoczesnego prowadzenia sprawy przed Trybunałem Konstytucyjnym i przed Sądem Najwyższym, co – w ocenie skarżącego – nie jest racjonalne.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 49 w zw. z art. 36 ust. 4 ustawy o TK skarżącemu przysługuje prawo wniesienia zażalenia na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej. Trybunał, w składzie trzech sędziów, rozpatruje zażalenie na posiedzeniu niejawnym (art. 25 ust. 1 pkt 3 lit. b w zw. z art. 36 ust. 6-7 i z art. 49 ustawy o TK). Bada w szczególności, czy wydając zaskarżone postanowienie, prawidłowo stwierdził istnienie przesłanek odmowy nadania skardze dalszego biegu. Znaczy to, że na etapie rozpoznania zażalenia Trybunał analizuje przede wszystkim te zarzuty, które mogą podważyć trafność ustaleń przyjętych jako podstawa zaskarżonego rozstrzygnięcia.

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że postanowienie z 21 lutego 2012 r. w zakresie dotyczącym odmowy nadania rozpatrywanej skardze konstytucyjnej dalszego biegu jest prawidłowe, a zarzuty postawione w zażaleniu nie zasługują na uwzględnienie.

Na wstępie należy podkreślić, że podstawą odmowy nadania skardze dalszego biegu było przekroczenie ustawowego terminu jej wniesienia. W świetle art. 46 ust. 1 ustawy o TK skarga konstytucyjna może być wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu trzech miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia.

Z analizy orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego wynika jednoznacznie, że do wyczerpania drogi prawnej – w znaczeniu wskazanego powyżej przepisu – dochodzi z chwilą uzyskania prawomocnego orzeczenia będącego konsekwencją skorzystania przez skarżącego z przysługujących mu zwyczajnych środków odwoławczych, przy czym skorzystanie oznacza wniesienie takiego środka przy spełnieniu wszystkich wymogów wynikających z danej procedury. Wniesienie innych środków zaskarżenia, tzw. nadzwyczajnych środków (np. skarga kasacyjna w sprawach cywilnych, kasacja w sprawach karnych, skarga o wznowienie postępowania czy też skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego rozstrzygnięcia), wykracza poza ramy „drogi prawnej”, o której mowa w art. 46 ust. 1 ustawy o TK (zob. postanowienia TK z: 25 lipca 2006 r., Ts 143/06, OTK ZU nr 1/B/2007, poz. 55; 15 lutego 2007 r. i 16 maja 2007 r., Ts 144/06, OTK ZU nr 3/B/2007, poz. 129 i 130; 13 lutego 2007 r., Ts 162/06; OTK ZU nr 1/B/2008, poz. 15; 4 października 2007 r., Ts 47/07, OTK ZU nr 2/B/2008, poz. 67; 27 listopada 2007 r., Ts 107/07, OTK ZU nr 1/B/2008, poz. 39; 27 listopada 2007 r., Ts 284/06, OTK ZU nr 2/B/2008, poz. 60). Zaznaczyć należy także, że przyjęcie odmiennego stanowiska, a zatem wprowadzenie wymogu skorzystania z wszystkich środków odwoławczych przed wniesieniem skargi konstytucyjnej, w tym z nadzwyczajnych środków zaskarżenia, doprowadziłoby do przedłużania stanu naruszenia konstytucyjnego prawa lub konstytucyjnej wolności na czas nieokreślony. W tym zakresie podział na zwyczajne i nadzwyczajne środki zaskarżenia i uzależnienie wystąpienia ze skargą wyłącznie od uprzedniego skorzystania przez skarżącego z pierwszej z wymienionych kategorii środków odwoławczych nie tylko nie koliduje z istotą skargi konstytucyjnej, ale służy realizacji funkcji, jakie ma ona do spełnienia (por. postanowienie TK z 12 maja 2010 r., Ts 53/10, OTK ZU nr 5/B/2010, poz. 393).

Jedynie na marginesie Trybunał przypomina, że wskazana wyżej utrwalona linia orzecznicza dotycząca wykładni art. 46 ust. 1 ustawy o TK w zakresie procedury cywilnej jest konsekwencją zmiany charakteru skargi kasacyjnej w postępowaniu cywilnym, jaka nastąpiła w rezultacie wejścia w życie ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98; dalej: nowelizacja). W szczególności nowelizacja ta zmieniła sposób rozumienia wymogu wyczerpania drogi prawnej w postępowaniu cywilnym oraz sposób liczenia terminu złożenia skargi konstytucyjnej. W poprzednim stanie prawnym, jeżeli w danej sprawie kasacja była niedopuszczalna ze względu na wystąpienie którejś z przesłanek wymienionych w art. 3921 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), Trybunał przyjmował, że dla wyczerpania drogi prawnej wystarczające jest złożenie apelacji (zażalenia), a ostatecznym rozstrzygnięciem, w rozumieniu art. 46 ust. 1 ustawy o TK, od którego biegnie termin na złożenie skargi konstytucyjnej, jest orzeczenie sądu II instancji. Natomiast, jeżeli w sprawie nie występowała żadna z przesłanek wymienionych w art. 3921 k.p.c., złożenie kasacji było konieczne dla wyczerpania drogi prawnej. Po wejściu w życie nowelizacji postępowanie cywilne nie jest już postępowaniem trójinstancyjnym, a charakter skargi kasacyjnej stał się zbliżony do kasacji w postępowaniu karnym. Skoro więc orzeczenie sądu drugiej instancji jest prawomocne, a skarga kasacyjna ma charakter nadzwyczajnego środka zaskarżenia, dla wyczerpania drogi prawnej w postępowaniu cywilnym wystarczające jest złożenie apelacji (zażalenia). Tym samym skarga kasacyjna jako środek nadzwyczajny nie wchodzi w zakres pojęcia wyczerpania drogi prawnej. W konsekwencji nowelizacja spowodowała również modyfikację sposobu liczenia trzymiesięcznego terminu na złożenie skargi konstytucyjnej. Wyczerpanie drogi prawnej oznacza uzyskanie orzeczenia sądu II instancji, które stanowi ostateczne rozstrzygnięcie w rozumieniu art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Od daty doręczenia tego orzeczenia rozpoczyna się bieg trzymiesięcznego terminu złożenia skargi konstytucyjnej. Ewentualne złożenie skargi kasacyjnej (równoczesne, wcześniejsze lub późniejsze) nie ma znaczenia dla biegu tego terminu (por. postanowienia TK z 25 lipca 2006 r., Ts 143/06, OTK ZU nr 1/B/2007, poz. 55 i z 15 lutego 2007 r., Ts 144/06, OTK ZU nr 3/B/2007, poz. 129).

Podkreślić zatem należy, że skarga kasacyjna w sprawach cywilnych (jak i kasacja w sprawach karnych) jest środkiem nadzwyczajnym, pozainstancyjnym i subsydiarnym. O powyższym świadczy także to, że – w przeciwieństwie do apelacji, która jest zwyczajnym środkiem odwoławczym – wniesienie do Sądu Najwyższego skargi kasacyjnej (będącej nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia) nie wzrusza prawomocności zaskarżonego orzeczenia i nie wstrzymuje jego wykonania.

Z powyższych rozważań wynika, że termin do wniesienia skargi konstytucyjnej oblicza się od daty doręczenia prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji bez względu na to, czy skarżący złożył skargę kasacyjną (kasację), czy też zrezygnował z jej wniesienia. Niewniesienie skargi kasacyjnej (kasacji) od prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji nie stanowi „niewyczerpania drogi prawnej” (por. postanowienie TK z 16 maja 2007 r., Ts 99/06, OTK ZU nr 3/B/2007, poz. 119; Z. Czeszejko-Sochacki, Skarga konstytucyjna w prawie polskim, „Przegląd Sejmowy” 1998, nr 1, s. 45; Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999, s. 165). Podkreślenia wymaga fakt, że środki zaskarżenia wnoszone od rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji (w procedurze cywilnej i karnej) są nadzwyczajnymi środkami wzruszania prawomocnych orzeczeń sądowych, a ich wniesienie do Sądu Najwyższego jest nieistotne dla biegu terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej (zob. postanowienia TK z: 25 lipca 2006 r., Ts 143/06, OTK ZU nr 1/B/2007, poz. 55; 15 lutego 2007 r. i 16 maja 2007 r., Ts 144/06, OTK ZU nr 3/B/2007, poz. 129 i 130; 13 lutego 2007 r., Ts 162/06, OTK ZU nr 1/B/2008, poz. 15; 4 października 2007 r., Ts 47/07, OTK ZU nr 2/B/2008, poz. 67; 27 listopada 2007 r., Ts 107/07, OTK ZU nr 1/B/2008, poz. 39; 27 listopada 2007 r., Ts 284/06, OTK ZU nr 2/B/2008, poz. 60 oraz 14 stycznia 2009 r., Ts 260/08, OTK ZU nr 3/B/2009, poz. 209). Nie znajduje bowiem uzasadnienia odmienne liczenie początku tego terminu dla osób, które wniosły nadzwyczajny środek zaskarżenia i dla osób, które tego nie zrobiły. Nie ma też najmniejszych podstaw do wykładania terminu „wyczerpanie drogi prawnej” niejednolicie, w zależności od tego, czy dany podmiot skorzystał, czy też nie skorzystał z nadzwyczajnego środka zaskarżenia (por. postanowienie TK z 21 grudnia 2010 r., Ts 11/10).

Jednocześnie nie istnieją żadne przeszkody do równoczesnego wystąpienia z oboma środkami prawnymi (por. postanowienie TK z 9 kwietnia 2008 r., Ts 284/06). Trybunał Konstytucyjny dostrzega przy tym problem wiążący się z wniesieniem równolegle skargi kasacyjnej (kasacji) do Sądu Najwyższego oraz skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego. W obu przypadkach mamy do czynienia z uruchomieniem subsydiarnych mechanizmów kontroli przed sądami prawa. W konsekwencji, w razie powzięcia przez Trybunał Konstytucyjny informacji o toczącym się równolegle postępowaniu kasacyjnym, Trybunał zawiesza toczące się przed nim postępowanie (art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. w związku z art. 20 ustawy o TK) do czasu zakończenia postępowania przed Sądem Najwyższym. Orzeczenie tego Sądu uwzględniające skargę kasacyjną (kasację) wpływa oczywiście na podjęcie przez Trybunał zawieszonego postępowania i na odmowę nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej. W tym miejscu należy podkreślić, że odmowa nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w przypadku uwzględnienia złożonej równocześnie do Sądu Najwyższego skargi kasacyjnej (kasacji) i skierowania sprawy do ponownego rozpoznania nie wyklucza możliwości ponownego wystąpienia ze skargą do Trybunału Konstytucyjnego. Może to jednak nastąpić wyłącznie po uzyskaniu przez skarżącego nowego rozstrzygnięcia (wskutek ponownego rozpatrzenia jego sprawy po orzeczeniu kasacyjnym), któremu będzie można przypisać walor ostateczności w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji (por. postanowienie TK z 16 czerwca 2009 r., SK 22/07, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 97).

Mając na uwadze powyższe, na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 7 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny nie uwzględnił zażalenia.