Skargą konstytucyjną z 14 kwietnia 2009 r. wniesiono o zbadanie zgodności art. 96 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach) w zakresie, w jakim przepisy te uzależniają zwolnienie od kosztów sądowych kuratora ustanowionego dla strony postępowania od tego, który wydział sądu kuratora ustanowi, oraz rozumiany w ten sposób, iż kurator zwolniony jest od kosztów postępowania tylko w przypadku, gdy występuje jako strona postępowania, nie zaś w przypadku, gdy reprezentuje stronę, z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 Konstytucji; art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 Konstytucji; a także art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 ustawy o kosztach w zakresie, w jakim przepisy te nakładają na stronę, która nie dysponuje żadnym majątkiem ani jakimikolwiek środkami na pokrycie wpisu sądowego, w sprawie wszczętej na podstawie przepisów obowiązujących przed 2 marca 2006 r., obowiązek uiszczania opłaty podstawowej od pism wymienionych w art. 3 ust. 2 i 3 ustawy o kosztach z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 Konstytucji.

Skargę wniesiono w związku z następującym stanem faktycznym. Postanowieniem z 22 września 1999 r. (sygn. akt V GNs 27/98/s) Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie – V Wydział Gospodarczy ustanowił dla skarżącego kuratora. W 2007 r. skarżący wniósł pozew o zapłatę. Postanowieniem z 25 sierpnia 2008 r. (sygn. akt I C 574/07/P) Sąd Rejonowy dla Krakowa-Podgórza w Krakowie – I Wydział Cywilny odrzucił sporządzoną i wniesioną przez profesjonalnego pełnomocnika apelację skarżącego, za którego działał kurator, z powodu nieuiszczenia opłaty podstawowej od apelacji w kwocie 30 zł. Sąd I instancji orzekł w oparciu o art. 1302 § 3 k.p.c., art. 14 ust. 2 i art.100 ust. 2 ustawy o kosztach w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.). Skarżący wniósł zażalenie na to orzeczenie. Sąd Okręgowy w Krakowie – Wydział II Cywilny-Odwoławczy postanowieniem z 15 grudnia 2008 r. (syng. akt II Cz 2274/08) oddalił zażalenie i wskazał, że stroną postępowania nie jest kurator, ale Wojskowe Spółdzielcze Zrzeszenie Budowy Domów Jednorodzinnych „Chemik” w Krakowie reprezentowane przez kuratora ustanowionego przez sąd gospodarczy z braku organów uprawnionych do reprezentacji tegoż zrzeszenia. Dlatego skarżący nie korzystał z ustawowego zwolnienia przewidzianego w art. 96 ust. 1 pkt 5 ustawy o kosztach dla kuratora ustanowionego w konkretnym postępowaniu, a ponieważ skarżący został zwolniony przez sąd od kosztów sądowych w całości, obowiązany był uiścić opłatę podstawową od apelacji. Jako reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika winien opłatę tę uiścić jednocześnie z wniesieniem apelacji bez wezwania o tę opłatę.

Zaskarżony art. 14 ust. 2 ustawy o kosztach stanowił, że opłatę podstawową pobiera się także od podlegających opłacie pism, o których mowa w art. 3 ust. 2, wnoszonych przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych przez sąd, chyba że ustawa stanowi inaczej. Zgodnie z art. 100 ust. 2 ustawy o kosztach sąd może zwolnić stronę od kosztów sądowych w całości. Strona, której sąd przyznał całkowite zwolnienie od kosztów sądowych, ma obowiązek uiścić opłatę podstawową, o której mowa w art. 14, od wszystkich pism podlegających opłacie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Natomiast art. 1302 § 3 k.p.c. przewiduje, że sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia. Z kolei art. 96 ust. 1 pkt 5 określa, że nie ma obowiązku uiszczenia kosztów sądowych kurator wyznaczony przez sąd orzekający lub sąd opiekuńczy dla danej sprawy.

W ocenie skarżącego, powyższe przepisy naruszają: art. 2 (zasada demokratycznego państwa prawnego), art. 32 ust. 1 (zasada równości), art. 45 ust. 1 (prawo do sądu), art. 77 ust. 2 (zakaz zamykania drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności i praw), art. 78 (prawo do zaskarżenia orzeczeń wydanych w I instancji) i art. 176 ust. 1 (zasada dwuinstancyjności postępowania) Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Wymogi, jakie musi spełniać skarga konstytucyjna, zostały określone bezpośrednio w art. 79 ust. 1 Konstytucji i doprecyzowane w ustawie z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Jedną z przesłanek skargi, wynikającą z art. 46 ust. 1 tej ustawy, jest wskazanie jakie konstytucyjne wolności lub prawa skarżącego oraz w jaki sposób zostały naruszone. Należy udowodnić istnienie związku przyczynowego (typu conditio sine qua non) pomiędzy zastosowaniem zaskarżonych norm i powyższym naruszeniem.

Także art. 14 ust. 2 ustawy o kosztach – w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123) – i art. 100 ust. 2 ustawy o kosztach, które nakładały na stronę całkowicie zwolnioną od kosztów obowiązek uiszczenia opłaty podstawowej, wyrokiem z 17 listopada 2008 r. w sprawie SK 33/07 zostały uznane za zgodne z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji. Nie stwierdzono naruszenia prawa strony do sądu poprzez obciążenie jej opłatą podstawową w nieznacznej, symbolicznej wysokości.

Rozstrzygnięcie Trybunału Konstytucyjnego z 17 listopada 2008 r. podjęte zostało po uprzednim rozważeniu problemu konstytucyjnego zbieżnego z podniesionym w niniejszej skardze. Orzeczenie w sprawie SK 33/07 nie pozostaje zatem bez znaczenia dla przedmiotowego postępowania. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne.

W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego zbędność orzekania zachodzi, gdy zaskarżony przepis prawny był już przedmiotem kontroli, pod kątem jego zgodności z Konstytucją, w innej sprawie (zob. np. postanowienie TK z 4 maja 2006 r., SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 60 oraz powołane tam orzeczenia). W sprawie P 4/07 Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowanie zainicjowane pytaniem prawnym dotyczącym zgodności art. 14 ust. 2 ustawy o kosztach (postanowienie z 16 grudnia 2008 r., OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 191), wobec wydania wskazanego wyżej wyroku z 17 listopada 2008 r.

Jednak orzeczenie o zgodności określonego przepisu ze wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi, zwłaszcza w sprawie skargi konstytucyjnej, nie może – niejako automatycznie i zarazem bezrefleksyjnie – dotyczyć wszystkich zakresów zastosowania i normowania zawartych w tym przepisie, czy też dających się z niego odtworzyć (dekodować) norm prawnych. Jedynie uznanie przepisu za niekonstytucyjny prowadzi do wyeliminowania z systemu prawnego i w konsekwencji uznania za nieobowiązujące wszystkich norm, zawartych w tym przepisie (wyrok TK z 27 marca 2007 r., SK 3/05, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 32). Jak podkreślił Trybunał w wyroku z 12 września 2006 r. (SK 21/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 103), to, „że określone przepisy stanowiły już przedmiot kontroli z określonymi wzorcami, nie wyklucza natomiast ponownego badania tych samych przepisów z tymi samymi wzorcami, jeżeli inicjator kontroli przedstawia nowe, niepowoływane wcześniej argumenty, okoliczności lub dowody uzasadniające prowadzenie postępowania i wydanie wyroku”.

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że w niniejszej sprawie skarżący nie przedstawił nowych, niepowoływanych wcześniej w sprawie SK 33/07, argumentów, okoliczności lub dowodów uzasadniających przekazanie skargi do merytorycznego rozpoznania. Skarżący podnosi, że rygor odrzucania nienależycie opłaconych środków zaskarżenia, które wnosi profesjonalny pełnomocnik, jest nieproporcjonalnie dolegliwą konsekwencją dla strony zwolnionej od kosztów sądowych. Do tych twierdzeń odniósł się już Trybunał w powoływanym wyroku z 17 listopada 2008 r. Wyrok SK 33/07 został wydany w sprawie, w której apelacja zwolnionego od kosztów sądowych skarżącego, reprezentowanego przez profesjonalnego pełnomocnika, została odrzucona z powodu braków fiskalnych, jednak argumentacja Trybunału przedstawiona w uzasadnieniu odnosi się do środków zaskarżenia wnoszonych przez profesjonalnych pełnomocników w imieniu stron korzystających z prawa ubogich.

W związku z powyższym, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 36 w zw. z art. 49 ustawy o TK należało odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie art. 1302 § 3 k.p.c. oraz art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 ustawy o kosztach.

W ocenie skarżącego, art. 96 ust. 1 pkt 5 ustawy o kosztach w zakresie, w jakim uzależnia zwolnienie kuratora ustanowionego dla strony postępowania od wydziału sądu, który kuratora ustanowi oraz rozumiany w ten sposób, iż kurator zwolniony jest od kosztów postępowania tylko w przypadku, gdy występuje jako strona postępowania, nie zaś w przypadku, gdy reprezentuje stronę, jest niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 Konstytucji. Naruszenie praw skarżącego ma w jego ocenie polegać na nierównym traktowaniu osób sprawujących funkcję kuratora oraz stron przez te osoby reprezentowanych, gdyż umożliwia niektórym z nich łatwiejsze dochodzenie roszczeń.

Przede wszystkim należy podkreślić, że skarga konstytucyjna nie jest actio popularis i skarżący może objąć zaskarżeniem jedynie te przepisy, które były podstawą orzekania w jego sprawie i naruszają jego prawa lub wolności konstytucyjne. Z tego względu zarzut naruszenia zasady równości można rozpatrywać wyłącznie w odniesieniu do skarżącego jako strony postępowania zwolnionej od kosztów sądowych i reprezentowanej przez profesjonalnego pełnomocnika.

Trybunał dostrzega, że dla skarżącego, z powodu braku organów uprawnionych do reprezentacji, został ustanowiony przez sąd gospodarczy kurator, który miał go reprezentować we wszystkich sprawach. Zaskarżony przepis odnosi się tymczasem do kuratora wyznaczonego dla danej sprawy, a więc nie działającego za organ (w przypadku braku organu), ale do kuratora wyznaczonego bądź na podstawie przepisów k.p.c. przez sąd, który prowadzi postępowanie cywilne, bądź na podstawie przepisów ustawy z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, ze zm.; dalej: k.r.o.) przez sąd rodzinny w sprawach przewidzianych w k.r.o.

Zaskarżony art. 96 ust. 1 pkt 5 ustawy o kosztach dotyczy tylko kuratorów wyznaczonych dla danej sprawy. Zdaniem skarżącego, umożliwia to niektórym podmiotom, za które działa kurator, łatwiejsze dochodzenie roszczeń od innych.

Zgodnie z art. 67 § 1 k.p.c., osoby prawne, inne jednostki organizacyjne oraz organizacje społeczne mające zdolność sądową dokonują czynności procesowych przez swoje organy albo przez osoby uprawnione do działania w ich imieniu. Ustanowiony w 1999 r. kurator skarżącego wniósł pozew w 2007 r., a następnie – korzystając z usług fachowego pełnomocnika – apelację od wyroku.

Po pierwsze, jak trafnie zauważył Trybunał w wyroku SK 33/07, „zasadą jest odpłatność postępowania sądowego, zaś zwolnienie od kosztów jest odstępstwem (wyjątkiem) od tej zasady. Generalnie ustawodawca ma swobodę regulacyjną. Tym bardziej przysługuje mu ona, gdy kształtuje on odstępstwo od pewnej zasady. W wypadku zwolnienia od kosztów ex lege decyzja należy do ustawodawcy operującego miernikiem kategorii zwalnianych podmiotów (por. sygn. P 37/07)”. Po drugie, inna jest podstawa powołania i funkcja kuratora powołanego dla osoby prawnej, która nie ma organów, a inna dla osoby fizycznej, która ze względu na wiek lub ubezwłasnowolnienie nie jest w stanie sama prowadzić swoich spraw. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny w ustnych motywach wyroku z 23 marca 2010 r., SK 47/08 (niepubl.), inny jest cel ustawowego zwolnienia od kosztów i instytucji zwolnienia na wniosek strony. „W pierwszym wypadku – ustawodawca kierował się potrzebą zapewnienia stronie znajdującej się w złej kondycji finansowej możliwości wniesienia sprawy do sądu w celu ochrony jej praw podmiotowych. W drugim – kierując się innymi wartościami (jak dobro rodziny, własność, zabezpieczenie społeczne), zwolnił z ponoszenia kosztów pewne kategorie podmiotów (w tym podmioty będące stroną postępowania w określonych rodzajach spraw), które uznał za społecznie istotne”.

Z powyższych względów objęcie zaskarżeniem art. 96 ust. 1 pkt 5 ustawy o kosztach należy uznać za skargę na zaniechanie ustawodawcze. Tymczasem brak jest tożsamości „ze swej natury” pomiędzy kuratorem ustanawianym w danej sprawie przez sąd (na podstawie art. 69 k.p.c. lub ) lub dla określonej osoby fizycznej (na podstawie np. art. 99 k.r.o.) a kuratorem powołanym dla osoby prawnej, która nie ma organów, do prowadzenia jej spraw.

Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 36 ust. 4 w zw. z art. 49 ustawy o TK stwierdza, że zarzuty niekonstytucyjności art. 96 ust. 1 pkt 5 ustawy o kosztach są oczywiście bezzasadne.

W tym stanie rzeczy, należało odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.