1. Podjętym na rozprawie 24 maja 2002 r. postanowieniem (sygn. akt III AUa 1446/01) Sąd Apelacyjny w Łodzi – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym czy przepis art. 5 pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.), zwanej dalej “ustawą o ubezpieczeniu prowadzących działalność gospodarczą”, jest zgodny z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Wątpliwość Sądu zrodziła się na tle sprawy rozpoznawanej na skutek apelacji, wniesionej przez ubezpieczonego Eugeniusza K., od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 10 lipca 2001 r. W wyroku tym oddalono odwołanie ubezpieczonego od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Łodzi z 20 grudnia 2000 r., odmawiającej mu wypłaty jednorazowego odszkodowania z tytułu uszczerbku na zdrowiu, doznanego na skutek wypadku przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Sąd Okręgowy oddalając odwołanie stwierdził, że organ rentowy prawidłowo odmówił wypłaty odszkodowania, bowiem ustawa o ubezpieczeniu prowadzących działalność gospodarczą nie przewiduje jednorazowego odszkodowania w związku z wypadkiem przy pracy.

Od tego wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi ubezpieczony wniósł apelację podnosząc, że przepis art. 5 pkt 5 ustawy o ubezpieczeniu osób prowadzących działalność gospodarczą jest sprzeczny z Konstytucją.

Sąd Apelacyjny w Łodzi analizując przepisy ustawy o ubezpieczeniu prowadzących działalność gospodarczą, w szczególności art. 5 pkt 5 w związku z art. 1 i art. 10 oraz z art. 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 1983 r. Nr 30. poz. 144 ze zm.) skonstatował, iż w razie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, ubezpieczonemu prowadzącemu działalność gospodarczą przysługują jedynie trzy świadczenia, a mianowicie: renta szkoleniowa, renta z tytułu niezdolności do pracy i renta rodzinna. Nie przysługują mu natomiast inne świadczenia wymienione w art. 2 ustawy z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, w tym m.in. jednorazowe odszkodowanie z tytułu uszczerbku na zdrowiu powstałego na skutek wypadku przy pracy.

Obowiązująca od 1 stycznia 1999 r. ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) wprowadziła obowiązkowe ubezpieczenie od wypadków zarówno pracowników jak i osób prowadzących działalność gospodarczą, ustalając – do dnia 31 grudnia 2002 r. – identyczną procentową wysokość składek na ubezpieczenia wypadkowe tak pracowników, jak i osób prowadzących działalność gospodarczą. Obie grupy ubezpieczonych ponoszą w takim samym zakresie ciężary finansowania ubezpieczeń społecznych.

W przekonaniu Sądu Apelacyjnego w Łodzi wspólną cechą istotną dla osób prowadzących działalność gospodarczą i pracowników jest pozostawanie w stosunku ubezpieczenia. Celem zaś ubezpieczenia wypadkowego jest zapewnienie ubezpieczonemu świadczeń w razie zaistnienia wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.

Sąd Apelacyjny wskazał, że prawo do jednorazowego odszkodowania za uszczerbek na zdrowiu powstały w wyniku wypadku przy pracy posiadają: członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych, osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej i umowy zlecenia (przy spełnieniu określonych wymogów jeśli chodzi o miejsce wykonywania pracy), duchowni, osoby wykonujące pracę w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Łodzi pozbawienie osób prowadzących działalność gospodarczą prawa do jednorazowego odszkodowania za uszczerbek na zdrowiu będący wynikiem wypadku przy pracy świadczy o nierównym traktowaniu tej grupy ubezpieczonych, którzy obciążeni są jednako ustaloną składką na ubezpieczenie powypadkowe co pracownicy, mający jednak prawo do jednorazowego odszkodowania. Narusza to zatem zasadę równości wyrażoną w art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Sąd wskazując na niezgodność art. 5 pkt 5 ustawy o ubezpieczeniu osób prowadzących działalność gospodarczą z art. 2 Konstytucji nie przedstawił swego stanowiska w kwestii tej niezgodności.

2. Prokurator Generalny w pisemnym stanowisku z 17 grudnia 2002 r. stwierdził, że postępowanie w związku z pytaniem prawnym Sądu Apelacyjnego w Łodzi, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) podlega umorzeniu wobec utraty z dniem 1 stycznia 2003 r. mocy obowiązującej ustawy o ubezpieczeniu prowadzących działalność gospodarczą.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Z dniem 1 stycznia 2003 r. weszła w życie ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 199, poz. 1673), zwana dalej “ustawą o ubezpieczeniu wypadkowym”. Na mocy art. 61 pkt 5 tej ustawy z tym dniem utraciła moc ustawa o ubezpieczeniu prowadzących działalność gospodarczą, a wraz z nią utracił moc przepis art. 5 pkt 5, którego konstytucyjność zakwestionował Sąd Apelacyjny w Łodzi.

2. Ustawa o ubezpieczeniu wypadkowym ujednoliciła dotychczasowe odrębne regulacje dotyczące świadczeń przysługujących z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych różnym grupom podlegającym temu obowiązkowemu ubezpieczeniu, uchylając – poza wskazaną ustawą o ubezpieczeniu osób prowadzących działalność gospodarczą – mocą art. 61 pięć ustaw. W sposób kompleksowy ustawa ta reguluje m.in. rodzaje świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, warunki nabywania prawa do świadczeń, zasady i tryb ich przyznawania, ustalanie ich wysokości oraz zasady ich wypłaty.

3. Na mocy art. 6 ust. 1 w związku z art. 3 ust. 3 pkt 8 ustawy o ubezpieczeniu wypadkowym, w związku z art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) osobie prowadzącej działalność gospodarczą przysługuje prawo do jednorazowego odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, doznanego na skutek wypadku przy pracy.

4. W rozdziale 6 – zmiany w przepisach obowiązujących oraz przepisy przejściowe i końcowe, ustawa o ubezpieczeniu wypadkowym przepisem art. 47 ust. 1 przyznaje osobom prowadzącym działalność gospodarczą prawo do jednorazowego odszkodowania za uszczerbek na zdrowiu będący wynikiem wypadku przy pracy, któremu osoba taka uległa po 31 grudnia 1998 r., a przed 1 stycznia 2003 r., o ile wniosek został wniesiony w okresie 6-ciu miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy (do 30 czerwca 2003 r.), z zastrzeżeniem ust. 3. Przepis ust. 3 stanowi, że jednorazowe odszkodowanie nie przysługuje, jeżeli w dniu złożenia wniosku zadłużenie z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne przekracza kwotę 2,0 zł i nie zostanie uregulowane do 30 czerwca 2003 r.

5. Ustawą o ubezpieczeniu wypadkowym nie tylko więc został uchylony przepis budzący wątpliwości co do jego zgodności z Konstytucją, ale także zostały wyeliminowane skutki stosowania tego przepisu w przeszłości, za okres po 31 grudnia 1998 r., w którym to okresie wszystkie grupy ubezpieczonych ponosiły w takim samym zakresie ciężary finansowania ubezpieczeń społecznych, a nie korzystały ze wszystkich jego elementów.

6. Na skutek ustalenia, że na podstawie ustawy o ubezpieczeniu wypadkowym uchylony został przepis wobec którego Sąd Apelacyjny w Łodzi powziął wątpliwość odnośnie zgodności z Konstytucją, a nadto, że na mocy tejże ustawy naprawione zostały niekorzystne skutki prawne, jakie wynikały z zastosowania tego przepisu w okresie po 31 grudnia 1998 r. – zgodnie z dyspozycją art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym postępowanie w sprawie kontroli konstytucyjności art. 5 pkt 5 ustawy o ubezpieczeniu prowadzących działalność gospodarczą ulega umorzeniu z powodu utraty mocy obowiązującej przez akt normatywny w zakwestionowanym zakresie przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał.

7. W rozpatrywanej sprawie nie znajduje zastosowania przepis art. 39 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, nakazujący Trybunałowi przeprowadzenie kontroli konstytucyjności zaskarżonych przepisów, pomimo utraty mocy obowiązującej przez akt normatywny w którym zostały one zawarte, z powodu utrzymujących się skutków prawnych zakwestionowanych uregulowań. Jak bowiem wykazano, ustawodawca nie tylko uchylił zakwestionowane uregulowanie, ale również ustanowił przepisy naprawiające skutki spowodowane ich zastosowaniem w przeszłości, w sposób oczywiście korzystniejszy z punktu widzenia konstytucyjnych praw i wolności obywatelskich.

Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.