W skardze konstytucyjnej z 27 stycznia 2005 r. skarżąca zakwestionowała zgodność z Konstytucją trzech przepisów ustawowych.

Artykułowi 40 ustawy z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (dalej: ustawa o ochronie praw lokatorów) zarzuciła niezgodność z art. 2 Konstytucji i wyrażoną w nim zasadą zaufania obywatela do państwa i stanowionego prawa. Istota takiej niezgodności wynikać ma – zdaniem skarżącej – z przyjętego przez ustawodawcę sposobu wejścia w życie ustawy o ochronie praw lokatorów, które – zgodnie z kwestionowanym przepisem – nastąpić miało z dniem ogłoszenia tej ustawy, a więc bez zachowania vacatio legis. Według skarżącej naruszenie art. 2 Konstytucji wiąże się także z brakiem przepisów przejściowych.

Zarzut niezgodności art. 691 § 1 kodeksu cywilnego z art. 47 Konstytucji sformułowany został w piśmie pełnomocnika skarżącej z 18 marca 2005 r., którym rozszerzono przedmiot skargi konstytucyjnej. Skarżąca podniosła w nim, że kwestionowany przepis, w brzmieniu nadanym ustawą o ochronie praw lokatorów, narusza konstytucyjną zasadę poszanowania dla życia rodzinnego i jego ochrony prawnej. Następuje to wskutek ograniczenia kręgu osób wstępujących ex lege w stosunek najmu po zmarłym lokatorze. Zdaniem skarżącej, wspólne zamieszkiwanie w lokalu przez członków jednej rodziny jest stanem rzeczy chronionym regulacją art. 47 Konstytucji. Pozbawienie skarżącej, będącej wnuczką zmarłej najemczyni lokalu, prawa wstąpienia w stosunek najmu, narusza – jej zdaniem – zasadę wyrażoną w tym przepisie Konstytucji.

Natomiast wobec art. 3921 § 1 kodeksu postępowania cywilnego skarżąca sformułowała zarzut niezgodności z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa. W ocenie skarżącej, źródłem takiej niezgodności jest wprowadzenie przez ustawodawcę progu związanego z wartością przedmiotu zaskarżenia, którego przekroczenie warunkuje dopuszczalność skorzystania z kasacji od wyroku sądu II instancji. Skarżąca zwraca uwagę, że w sprawach o ustalenie istnienia stosunku najmu w większości przypadków nastąpi ich wyłączenie z możliwości postępowania w „tzw. trzeciej instancji przed Sądem Najwyższym”.

Skarga konstytucyjna sformułowana została w związku z następującą sprawą. Wyrokiem z 6 marca 2003 r. (sygn. akt IV C 486/02) Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy nakazał skarżącej opuszczenie i opróżnienie z rzeczy lokalu mieszkalnego, oddalił też powództwo wzajemne skarżącej o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu. W uzasadnieniu orzeczenia sąd powołał się na treść art. 691 § 1 k.c., stwierdzając, że skarżąca nie mieści się w kręgu osób, które z mocy prawa wstępują w stosunek najmu po zmarłym najemcy. Apelacja skarżącej została – w tej części rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego – oddalona wyrokiem Sądu Okręgowego z 24 października 2003 r. (sygn. akt V Ca 1511/03). Po otrzymaniu tego orzeczenia skarżąca dwukrotnie podjęła próbę wystąpienia ze skargą kasacyjną, skierowała także zażalenie na postanowienie o odrzuceniu kasacji jako niedopuszczalnej. W piśmie z 24 sierpnia 2004 r. Sąd Okręgowy poinformował skarżącą, że sprawa o eksmisję została ostatecznie rozstrzygnięta, a orzeczenie tego sądu z 24 października jest prawomocne. W dniu 5 października 2004 r. skarżąca zwróciła się do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy o ustanowienie adwokata z urzędu celem sporządzenia skargi konstytucyjnej. Postanowieniem z 8 grudnia 2004 r. (sygn. akt IV Co 1917/04) ustanowiony został dla skarżącej pełnomocnik z urzędu, którego wyznaczenie nastąpiło decyzją Okręgowej Rady Adwokackiej z Warszawie z 22 grudnia 2004 r.

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 31 marca 2005 r. wezwano pełnomocnika skarżącej do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej przez: wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób – zdaniem skarżącej – zostały naruszone przez zakwestionowane w skardze przepisy; dokładne określenie daty doręczenia skarżącej wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z 24 października 2003 r.; wskazanie ostatecznego orzeczenia sądu wydanego w sprawie skarżącej na podstawie art. 3921 § 1 k.p.c.

W piśmie z 11 kwietnia 2005 r. pełnomocnik skarżącej – w odniesieniu do wymogu wskazania naruszonych praw konstytucyjnych – powtórzył argumenty zawarte w skardze konstytucyjnej, jak i w piśmie z 18 marca 2005 r. Ponadto wyjaśnił, że wyrok Sądu Okręgowego został doręczony skarżącej 11 grudnia 2003 r. Natomiast jako orzeczenie wydane na podstawie zaskarżonego art. 3921 § 1 k.p.c. wskazane zostało postanowienie tego sądu z 2 lutego 2004 r. (sygn. akt V Ca 1511/03), którym odrzucono kasację skarżącej.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo na zasadach określonych w ustawie wnieść skargę konstytucyjną w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie których sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Precyzując zasady, na jakich dopuszczalne jest korzystanie z tego środka ochrony, ustawodawca nałożył na skarżącego szereg obowiązków, których wypełnienie warunkuje merytoryczne rozpoznanie wniesionej skargi. Ich weryfikacja ma miejsce w ramach wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej. I tak, zgodnie z art. 46 ust. 1 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, skarga może być wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Z kolei w myśl art. 47 ust. 1 pkt 2 tej ustawy, skarga powinna zawierać wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone.

Wymóg wniesienia skargi konstytucyjnej po wyczerpaniu przysługującej w sprawie drogi prawnej uzasadniony jest subsydiarnym charakterem tego środka prawnego. Oznacza to, że wniesienie skargi poprzedzone być winno wykorzystaniem innych środków prawnych będących – w świetle obowiązujących przepisów – w dyspozycji skarżącego. Z wymogu powyższego wynikają dwa rodzaje konsekwencji. Po pierwsze, skarżący jest zobligowany wykorzystać wszystkie przysługujące mu w danym postępowaniu środki prawne, którymi może doprowadzić do zmiany bądź uchylenia niekorzystnego dla siebie rozstrzygnięcia. Po drugie, oznacza on, że sięganie po środki prawne, których prawodawca nie włącza w zakres danego postępowania, grozić może utratą terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej, którego bieg rozpoczyna się wraz z uzyskaniem ostatecznego orzeczenia, wyczerpującego przysługującą w sprawie drogę prawną. Ustanowienie trzymiesięcznego terminu na wniesienie skargi konstytucyjnej podyktowane jest z kolei dążeniem ustawodawcy do zachowania aktualności problemu naruszenia praw konstytucyjnych rozważanego w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym. Obowiązek precyzyjnego wskazania przez skarżącego podstawy wnoszonej skargi (naruszonych praw konstytucyjnych) wynika wprost z zasady wyrażonej w art. 66 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Zgodnie z nią, Trybunał, orzekając, jest związany granicami wnoszonej skargi. Konsekwencją tego unormowania jest, z jednej strony – nałożenie na skarżącego obowiązku szczegółowego przedstawienia wzorca kontroli kwestionowanych przepisów, z drugiej zaś – niemożność zastąpienia w tym zakresie skarżącego przez działający z własnej inicjatywy Trybunał Konstytucyjny. Należy przy tym podkreślić, że prawidłowe wykonanie powyższego obowiązku polegać winno nie tylko na wskazaniu przepisów konstytucyjnych – w ocenie skarżącego – naruszonych kwestionowaną regulacją, ale również na uprawdopodobnieniu postawionych zarzutów niekonstytucyjności.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego analizowana skarga konstytucyjna nie spełnia powyższych wymogów.

W odniesieniu do zakwestionowanych przepisów art. 40 ustawy o ochronie praw lokatorów oraz art. 691 § 1 k.c. należy stwierdzić, że skarga konstytucyjna została wniesiona z przekroczeniem ustawowego terminu do występowania z tym środkiem prawnym. Z treści uzasadnienia skargi, jak i dołączonych do niej orzeczeń sądowych wynika jednoznacznie, że wyczerpanie drogi prawnej w postępowaniu, w związku z którym skarga została sformułowana, nastąpiło wraz z wydaniem przez Sąd Okręgowy w Warszawie wyroku z 24 października 2003 r. Z racji wartości przedmiotu zaskarżenia skarżącej nie przysługiwało prawo wniesienia kasacji od powyższego orzeczenia, tym samym wyczerpanie przysługującej w sprawie drogi prawnej nastąpiło w momencie wydania orzeczenia przez sąd drugiej instancji. Podjęcie przez skarżącą dalszych kroków procesowych, polegających na próbie złożenia kasacji od tego orzeczenia, należy uznać za bezskuteczne dla biegu terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej, której przedmiotem były wskazane wyżej przepisy. Zgodnie z wyjaśnieniem skarżącej, wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie został jej doręczony 11 grudnia 2003 r., natomiast skarga konstytucyjna wniesiona została dopiero 27 stycznia 2005 r. Nawet więc jeżeli uwzględni się okres, w trakcie którego toczyło się postępowanie w sprawie ustanowienia dla skarżącej pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej (5 października – 30 grudnia 2004 r.), przekroczenie terminu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym jest ewidentne. Należy przy tym zauważyć, że przekroczenie to osiągnęło jeszcze większy rozmiar w odniesieniu do art. 691 § 1 k.c., zaskarżenie którego nastąpiło dopiero w piśmie z 18 marca 2005 r. Przepis ten wyraża całkiem odrębną normę prawną aniżeli ta, zawarta w art. 40 ustawy o ochronie praw lokatorów, tym samym nie można przyjąć, aby objęcie zakresem zaskarżenia art. 691 § 1 k.c. nastąpiło już w samej skardze konstytucyjnej.

Niezależnie od powyższego należy stwierdzić, że zaskarżeniu art. 40 ustawy o ochronie praw lokatorów nie towarzyszyło niezbędne – w świetle wymagań stawianych skardze konstytucyjnej – wskazanie rodzaju naruszonych przez ten przepis praw konstytucyjnych przysługujących skarżącej, wraz z uprawdopodobnieniem postawionego zarzutu niezgodności z Konstytucją. Skarżąca powołuje się na niezgodność z art. 2 Konstytucji i wyinterpretowaną z wyrażonej w tym przepisie zasady państwa prawnego – zasadą zaufania obywatela do państwa i stanowionego prawa. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego w sprawie skargi sformułowane zostało stanowisko, zgodnie z którym uznanie art. 2 Konstytucji i statuowanych w nim zasad państwa prawnego czy też sprawiedliwości społecznej za dopuszczalną podstawę skargi uzależnione jest od tego, czy skarżący skonkretyzuje, w zakresie jakiego prawa lub wolności, zakotwiczonych w przepisach konstytucyjnych zasady te doznały uszczerbku czy też ograniczenia (zob. postanowienie z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60). W przypadku niniejszej skargi konstytucyjnej tego rodzaju doprecyzowanie jednak nie nastąpiło.

Analogiczny zarzut przekroczenia terminu do wystąpienia ze skargą konstytucyjną sformułować można w odniesieniu do zakwestionowanego art. 3921 § 1 k.p.c. Zgodnie z oświadczeniem zawartym w piśmie pełnomocnika skarżącej, ostatecznym orzeczeniem wydanym na podstawie tego przepisu było postanowienie Sądu Okręgowego z 2 lutego 2004 r., odrzucające kasację skarżącej. Także więc i w tym przypadku należy stwierdzić, że skarga wniesiona została z naruszeniem trzymiesięcznego terminu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Także określenie przez skarżącą wzorca kontroli art. 3921 § 1 k.p.c., polegające na sformułowaniu zarzutu niezgodności z art. 32 Konstytucji należy uznać za nieprawidłowe. Także bowiem i ta zasada konstytucyjna, zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, może znaleźć zastosowanie jako podstawa skargi wówczas, gdy skarżący wskaże konkretne prawo podmiotowe wyrażone w przepisach Konstytucji, w zakresie którego zasada ta została naruszona (zob. postanowienia TK z: 27 kwietnia 1998 r., Ts 47/98, OTK ZU nr I/1999, poz. 41; 17 czerwca 1998 r., Ts 48/98, OTK ZU nr 4/1998, poz. 59; 27 kwietnia 1998 r., Ts 46/9, OTK ZU nr I/1999, poz. 39; 3 listopada 1998 r., Ts 116/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 10; 1 marca 2000 r., Ts 57/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 72 oraz z 24 października 2001 r., SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225). Z treści uzasadnienia skargi wynika, że za tego rodzaju prawo uznaje skarżąca prawo do skorzystania z kasacji, pozwalające na rozpoznanie sprawy w trzeciej instancji przez Sąd Najwyższy. W związku z tym trzeba stwierdzić, że przepisy Konstytucji nie dają podstawy do wyinterpretowania prawa takiej treści. Stanowisko takie jest konsekwentnie wyrażane w orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego (zob. wyrok z 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 143; postanowienia z: 15 grudnia 1999 r., Ts 111/99, OTK ZU nr 1/2000, poz. 23; 13 listopada 2001 r. i 23 stycznia 2002 r., Ts 117/01, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 90 i 91; 15 listopada 2001 r. i 4 lutego 2002 r., Ts 107/01, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 87 i 88; 12 grudnia 2001 r. i 23 stycznia 2002 r., Ts 135/01, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 102 i 103; 5 listopada 2001 r. i 29 stycznia 2002 r., Ts 95/01, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 74 i 75). W związku z powyższym należy stwierdzić, że także wymóg wskazania rodzaju naruszonego prawa konstytucyjnego, jak i sposobu takiego naruszenia nie został w tym przypadku zrealizowany.

Biorąc wszystkie powyższe okoliczności pod uwagę, orzeka się jak w sentencji.