1. Postanowieniem z 21 stycznia 2008 r., sygn. akt I C 217/07, Sąd Rejonowy w Myśliborzu – Wydział I Cywilny wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, „czy art. 81 ust. 1, 2 i 5 ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe” (Dz. U. Nr 84, poz. 948, ze zm.) w zakresie, w jakim umożliwia przedsiębiorstwu PKP SA nieodpłatne przekazywanie gminie lokali mieszkalnych oraz w zakresie, w jakim przyznaje przedsiębiorstwu PKP SA roszczenie o zawarcie umowy przekazania nieruchomości, których nie nabyły uprawnione osoby, określone w art. 42 w trybie art. 43 ustawy o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe”, jest zgodny z art. 2, art. 165 ust. 1 i 2 oraz art. 167 ust. 4 Konstytucji”.

Zakwestionowane przepisy regulują tryb nieodpłatnego przekazywania nieruchomości byłego przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe”, a obecnie powstałej w drodze jego komercjalizacji PKP SA, na rzecz właściwych miejscowo gmin. W powiązaniu z pozostałymi jednostkami redakcyjnymi art. 81 ustawa o kom. PKP zaskarżone przepisy stanowią:

„Art. 81. 1. W okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2006 r. PKP SA przekaże gminom niesprzedane, z powodu niezłożenia pisemnych oświadczeń woli, w trybie art. 43, przez osoby, o których mowa w art. 42, budynki mieszkalne lub lokale mieszkalne wraz z prawem do odpowiedniej przynależnej do nich części gruntu oraz towarzyszącymi obiektami infrastruktury technicznej, zwane dalej „nieruchomościami”.

2. Przekazaniu mogą podlegać nieruchomości, w stosunku do których PKP SA w okresie, o którym mowa w ust. 1, złoży gminom właściwym ze względu na miejsce położenia tych nieruchomości oświadczenia o zamiarze ich przekazania wraz z:

1) pełnymi odpisami z ksiąg wieczystych, urządzonych dla przekazywanych nieruchomości, a w szczególności potwierdzającymi prawo przekazującego do gruntów oraz własność położonych na nich budynków i innych urządzeń,

2) dokumentacją budowy i dokumentacją powykonawczą budynków i urządzeń, a także książką obiektu budowlanego, a w razie ich braku – inwentaryzacją budynków i urządzeń,

3) informacją o tym, kiedy i jakie remonty lub modernizacje zostały w przekazanych obiektach przeprowadzone w okresie ostatnich 10 lat.

3. Nieruchomość może być też przekazana w razie braku dokumentacji, o której mowa w ust. 2 pkt 2. W tym wypadku gminie przysługuje roszczenie wobec przekazującego nieruchomość o zwrot uzasadnionych kosztów sporządzenia inwentaryzacji budynków i urządzeń wchodzących w skład nieruchomości, której nie wykonano do dnia przekazania nieruchomości.

4. Przekazania nieruchomości dokonuje się w drodze umowy zawartej w formie aktu notarialnego.

5. Jeśli zostały spełnione warunki, określone w ust. 2, PKP SA przysługuje w stosunku do gminy roszczenie o zawarcie umowy przekazania nieruchomości. Roszczenie to przedawnia się z upływem roku od dnia złożenia gminie oświadczenia wraz z wymaganymi dokumentami.

6. Sprawy, o których mowa w ust. 5, rozpoznaje sąd właściwy ze względu na miejsce położenia nieruchomości.

7. Przekazanie nieruchomości jest nieodpłatne i pomniejsza z dniem przekazania majątek PKP SA, a także kapitał zapasowy o wartość bilansową przekazywanego mienia, w następnej kolejności może być pomniejszony kapitał rezerwowy oraz kapitał rezerwowy z aktualizacji wyceny. Pomniejszenie kapitału zapasowego i rezerwowego następuje z zachowaniem warunków określonych w art. 427 § 4 i 5 kodeksu handlowego.

8. Od dnia zawarcia umowy przechodzą na gminę wierzytelności związane z przekazywanymi nieruchomościami, w tym wierzytelności z tytułu zaległych czynszów.

9. Kaucje mieszkaniowe wniesione przez najemców przekazujący wypłaca gminie najpóźniej w dniu zawarcia umowy w takiej wysokości, w jakiej należałoby je zwrócić najemcom w tym dniu.

10. Umowy najmu lokali mieszkalnych, mieszczących się w przekazanych gminie budynkach, przekształcają się, z mocy prawa, z dniem przekazania w umowy najmu zawarte na czas nieoznaczony. Do umów tych mają zastosowanie przepisy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych”.

W opinii pytającego sądu zakwestionowane przepisy, składające się łącznie na mechanizm jurydyczny przekazywania nieruchomości przedsiębiorstwa PKP SA na rzecz właściwych miejscowo gmin, rodzą następujące wątpliwości konstytucyjne. Po pierwsze – w kontekście art. 165 ust. 1 i 2 Konstytucji, który potwierdza przysługiwanie jednostkom samorządu terytorialnego własności i innych praw majątkowych oraz gwarantujących ochronę sądową ich samodzielności, zastrzeżenia dotyczą pominięcia wymogu oświadczenia woli przejęcia nieruchomości przez gminę, a także braku możliwości podnoszenia przez nią adekwatnych zarzutów przeciwko roszczeniu przedsiębiorstwa PKP SA o zawarcie umowy. Po drugie – w kontekście art. 167 ust. 4 Konstytucji, gwarantującego jednostkom samorządu terytorialnego połączenie zmian w zakresie obciążających je zadań ze zmianami w podziale dochodów publicznych, zastrzeżenia wynikają z faktu, iż nieodpłatnie przekazane nieruchomości mogą wymagać znacznych nakładów finansowych (na remonty, zarząd i administrowanie etc.). Wreszcie, po trzecie – zakwestionowana regulacja budzi wątpliwości w kontekście art. 2 Konstytucji, jako że nie respektuje wynikającej zeń zasady poszanowania wolności i praw jednostki, a także w sposób nieuzasadniony uprzywilejowuje jeden z podmiotów, obciążając drugi obowiązkami związanymi z przekazywaną nieruchomością.

2. Wyrokiem z 21 października 2008 r., sygn. P 2/08 (OTK ZU nr 8/A/2008, poz. 139), Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 81 ust. 5 ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe” jest niezgodny z art. 2 i art. 165 Konstytucji oraz z art. 4 ust. 2 i 6 Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego, sporządzonej w Strasburgu dnia 15 października 1985 r. (Dz. U. z 1994 r. Nr 124, poz. 607, ze zm.). W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

W uzasadnieniu wyroku Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że zarówno gminy, jak i skomercjalizowane przedsiębiorstwo PKP SA występują w sporze będącym przyczyną wystąpienia do TK jako podmioty prywatnoprawne, dysponujące własnym majątkiem, nie zaś jako podmioty publicznoprawne. Kwestionowany przepis należy więc oceniać z punktu widzenia standardów i rozwiązań prawa prywatnego. Potwierdza to wysłowiona w art. 165 Konstytucji zasada, iż gminy uczestnicząc w obrocie cywilnoprawnym, zwłaszcza w zakresie prawa własności i praw majątkowych, powinny być traktowane jak inne podmioty prywatnoprawne. Tymczasem narzucenie gminie, w oderwaniu od jej woli, statusu właściciela nieruchomości wraz ze wszystkimi obciążeniami, narusza fundamentalne dla obrotu cywilnoprawnego zasady równości podmiotów i autonomii woli stron, stanowiące komponent zasady demokratycznego państwa prawnego.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

W związku z powołanym wyżej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 21 października 2008 r., sygn. P 2/08, postępowanie w sprawie niniejszej należy umorzyć, jednak z odmiennym uzasadnieniem co do badania konstytucyjności art. 81 ust. 5 oraz art. 81 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe” (Dz. U. Nr 84, poz. 948, ze zm.; dalej: ustawa o kom. PKP).

Zbędność wydania wyroku w zakresie dotyczącym zbadania zgodności z Konstytucją art. 81 ust. 5 ustawa o kom. PKP jest konsekwencją utraty przez ten przepis mocy obowiązującej oraz obowiązywania w postępowaniu przed Trybunałem zasady ne bis in idem. W świetle dotychczasowego orzecznictwa Trybunału zagadnienie to nie wymaga szerszego rozwinięcia (zob. przykładowo postanowienia TK z: 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218; 28 lipca 2003 r., sygn. P 26/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 73). Z tego też względu na aktualność wniosku o umorzeniu postępowania nie ma wpływu fakt, iż w postępowaniu zainicjowanym postanowieniem Sądu Rejonowego w Myśliborzu podano dodatkowy wzorzec kontroli, nieobjęty kontrolą trybunału w postępowaniu w sprawie o sygn. P 2/08, w postaci art. 167 ust. 4 Konstytucji.

Jeżeli chodzi o ocenę konstytucyjności art. 81 ust. 1 i 2 ustawa o kom. PKP, należy podkreślić, że wprawdzie w petitum pytania prawnego Sądu Rejonowego w Myśliborzu jako przedmiot kontroli wskazano wszystkie wymienione powyżej jednostki redakcyjne art. 81 ustawa o kom. PKP (tj. ust. 1, 2 i 5), jednak dla istoty sformułowanych zarzutów centralne znaczenie ma bezspornie ust. 5 tego artykułu. Zakwestionowane przepisy, rozpatrywane łącznie, kształtują mechanizm jurydyczny przekazywania nieruchomości przedsiębiorstw PKP SA na rzecz właściwych miejscowo gmin, jednak akcentowanym przez pytający sąd źródłem wadliwości tego mechanizmu jest wynikający z art. 81 ust. 5 ustawa o kom. PKP SA brak konieczności wyrażenia przez gminę zgody na takie przekazanie. Innymi słowy, wątpliwości konstytucyjne pytającego sądu nie wiążą się z samą możliwością przekazania wskazanych w art. 81 ust. 1 i 2 ustawa o kom. PKP nieruchomości gminom, czy też wymaganiem, żeby następowało to na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego, ale z tym, że pomimo cywilnoprawnego charakteru stosunku prawnego łączącego PKP SA i gminę, może to nastąpić wbrew jej woli. Tymczasem przepisy art. 81 ust. 1 i 2 ustawa o kom. PKP normują jedynie przesłanki i zakres przedmiotowy opisanego mechanizmu.

Wskutek wydania wyroku Trybunału w sprawie o sygn. P 2/08 upada podstawa dla formułowania zastrzeżeń dotyczących konstytucyjności art. 81 ust. 1 ustawa o kom. PKP; niespełnione pozostają także warunki dopuszczalności wystąpienia z pytaniem prawnym wskazane w art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy o trybunale Konstytucyjnym. Treść art. 81 ust. 1 i 2 ustawa o kom. PKP należy aktualnie rozpatrywać w kontekście wyraźnie zastrzeżonego w art. 81 ust. 4 umownego trybu przekazania nieruchomości, a więc z uwzględnieniem wiodącej w prawie cywilnym roli zasady autonomii woli stron. W efekcie – co podkreślił Trybunał w wyroku w sprawie o sygn. P 2/08 – nie będzie mogło nastąpić przekazanie nieruchomości gminie bez jej woli. W kontekście sprawy zawisłej przed Trybunałem oznacza to niedopuszczalność orzekania w zakresie dotyczącym art. 81 ust. 1 i 2 ustawa o kom. PKP. Po wydaniu wyroku TK w sprawie o sygn. P 2/08 nie występuje bowiem funkcjonalna przesłanka dopuszczalności pytania prawnego w postaci związku pomiędzy odpowiedzią na nie, a rozstrzygnięciem sprawy zawisłej przed sądem.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.