1. Postanowieniem z 29 czerwca 2004 r. (sygn. akt IV SA/Po 50/04) Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu wystąpił z pytaniem prawnym o zbadanie zgodności art. 162 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, ze zm.; dalej: u.s.p.), „w zakresie w jakim rozumiany jest jako obejmujący uprawnienie partii politycznych do zgłaszania kandydatów na ławników”, z art. 2, art. 10, art. 45 ust. 1, art. 173 i art. 178 ust. 1 Konstytucji oraz art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja).

Pytanie prawne powstało na gruncie następującej sprawy. Rada Miejska w Pile 28 października 2003 r. podjęła uchwałę, na podstawie art. 160 § 1 i art. 164 § 1 u.s.p., w sprawie wyboru ławników do Sądu Okręgowego w Poznaniu, Ośrodka Zamiejscowego w Pile, stwierdzającą, że w głosowaniu tajnym wybrano 70 osób z listy zgłoszonych kandydatów. Podjęcie uchwały zostało poprzedzone opinią o kandydatach wyrażoną przez powołany odrębną uchwałą zespół. Wojewoda Wielkopolski wniósł skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu, domagając się stwierdzenia nieważności tej uchwały, ponieważ 17 kandydatów na ławników zgłoszonych zostało przez radę powiatową jednej z partii politycznych. Skarżący uznał to za sprzeczne z Konstytucją, ze względu na naruszenie nakazu apolityczności wymiaru sprawiedliwości. Rada Miejska w Pile wniosła o oddalenie skargi, wskazując, że partie polityczne, będące zgodnie z ustawą z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 857, ze zm.; dalej: ustawa o partiach) „organizacjami”, są uprawnione do zgłaszania kandydatów na ławników, bo art. 162 § 1 u.s.p. przyznaje to prawo „organizacjom zarejestrowanym na podstawie przepisów prawa”. Podkreśliła też, że ani z Konstytucji, ani z u.s.p. nie wynika zakaz przynależności ławników do partii politycznych.

W opinii sądu przedstawiającego pytanie prawne, literalne brzmienie art. 162 § 1 u.s.p. może być rozumiane jako dopuszczające zgłaszanie kandydatów na ławników między innymi przez partie polityczne, pod warunkiem ich zgodnej z prawem rejestracji. Brak przy tym w odniesieniu do wszystkich podmiotów zbiorowych (stowarzyszeń, organizacji, związków zawodowych i grup obywateli) jakichkolwiek kryteriów w zakresie celów ich działania (choćby odległych od tych, których realizacja właściwa jest wymiarowi sprawiedliwości). Sąd zwrócił uwagę na pierwszeństwo wykładni językowej i nakaz unikania skomplikowanych metod wykładni prowadzących do wniosków odmiennych od nasuwających się skutkiem zapoznania się z dosłownym brzmieniem przepisu. Art. 162 § 1 u.s.p. – rozumiany wprost – budzi zdaniem sądu wątpliwości w aspekcie norm konstytucyjnych, dotyczących pozycji i zasad funkcjonowania władzy sądowniczej, a w szczególności art. 10 i art. 173 Konstytucji.

Pytający sąd stwierdził, że art. 178 ust. 1 Konstytucji statuuje zasadę sędziowskiej niezawisłości, a art. 182 Konstytucji powierza ustawom określenie charakteru udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Zgodnie z u.s.p. w zakresie orzekania ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom, co zrównuje ich sytuację w zakresie orzekania z pozycją sędziów zawodowych. Wobec tego zasadne jest odnoszenie zasady niezawisłości sędziów do ławników, oczywiście w zakresie orzekania. W świetle orzecznictwa niezawisłość obejmuje: bezstronność w stosunku do uczestników postępowania, niezależność wobec organów (instytucji) pozasądowych, samodzielność wobec władz i innych organów sądowych, niezależność od wpływu czynników politycznych oraz niezależność wewnętrzną.

2. Pismem z 10 grudnia 2004 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny. Uznał, że art. 162 § 1 u.s.p. w zaskarżonym zakresie jest zgodny z art. 2, art. 10, art. 45 ust. 1 i art. 173 Konstytucji oraz art. 6 ust. 1 Konwencji, a także że nie jest on niezgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji.

Uzasadniając powyższe, Prokurator Generalny podkreślił konstytucyjne założenie i cel udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Zwrócił uwagę, że udział obywateli w rozpoznawaniu i rozstrzyganiu spraw sądowych ma istotne znaczenie dla zapobieżenia nadmiernej hermetyzacji środowiska sędziowskiego i uchylaniu się przez nie od kontroli społecznej. Tymczasem ani Konstytucja, ani u.s.p. nie statuują wymogu apolityczności ławników, który – w opinii Prokuratora Generalnego – stanowiłby nadmierne ograniczenie udziału obywateli w orzecznictwie sądów i prowadził do nieuzasadnionego podziału obywateli na partyjnych i bezpartyjnych.

Zdaniem Prokuratora Generalnego niezależność władzy sądowniczej wynikająca z zasady podziału władzy nie może być rozumiana w sposób absolutny, a partie polityczne, do których odnosi się konstytucyjna zasada podziału władz, nie mogą być utożsamiane z organami władzy państwowej. Uznanie uprawnienia do zgłaszania kandydatów na ławników za równoznaczne z niedopuszczalną ingerencją partii politycznych we władzę sądowniczą oznaczałoby istnienie takiej ingerencji ze strony innych podmiotów mających takie same uprawnienia. Partie polityczne nie mają bezpośredniego wpływu na wybór ławników (dokonywany przez rady gmin) ani na ich odwołanie (również przez rady gmin na wniosek prezesa właściwego sądu, w wypadku zaistnienia przesłanek określonych w ustawie), ponadto zaś uczestnictwo konkretnego ławnika w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości ograniczone jest i czasowo i terytorialnie. Tym samym uprawnienia partii politycznych do zgłaszania kandydatów na ławników nie można rozpatrywać w kategoriach ich wpływu na władzę sądowniczą, zwłaszcza że brak przeszkód prawnych, by grupa 25 obywateli uprawniona do zgłaszania kandydatów na ławników, rekrutowała się z członków jednej partii politycznej. W związku z tym Prokurator Generalny, oceniając uprawnienia partii politycznych jedynie w kategoriach ich udziału w życiu publicznym, uznał zakwestionowany przepis za zgodny z art. 2, art. 10 i art. 173 Konstytucji.

Prokurator Generalny nie zgodził się z zarzutem niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 6 ust. 1 Konwencji, wskazując, że analizowane uprawnienie partii politycznych nie jest równoznaczne z istnieniem sformalizowanych związków między sądami a partiami politycznymi, podważających bezstronność i niezależność sądu. Wprawdzie rezultatem może być wybór na ławników osób legitymujących się określoną przynależnością partyjną, jednak nie istnieje prawny zakaz takiej przynależności. W opinii Prokuratora Generalnego przynależności partyjnej ławników – z uwagi na wielość partii politycznych – nie można uznać za zagrożenie dla bezstronności i niezależności sądu. Ławnicy nie są sędziami zawodowymi, uczestniczą jedynie w wymiarze sprawiedliwości jako przedstawiciele społeczeństwa i są odbiciem jego różnorodności.

Prokurator Generalny uznał art. 178 ust. 1 Konstytucji za nieadekwatny wzorzec kontroli, wskazując, że nie można kontrolować zgodności zaskarżonego przepisu, określającego warunki zgłaszania kandydatów na ławników, z normą konstytucyjną, której adresatami są wyłącznie sędziowie zawodowi.

3. Pismem z 30 lipca 2005 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, uznając przedstawione w pytaniu prawnym wątpliwości konstytucyjnoprawne za bezzasadne. Podkreślił, że reprezentacja społeczeństwa w sądownictwie ma służyć realizacji w orzecznictwie sądów społecznego poczucia sprawiedliwości. Udział obywateli pełni także funkcję kontrolną, a Konstytucja nie stawia ławnikom wymogu apolityczności. W związku z tym uprawnienia partii politycznych do zgłaszania kandydatów na ławników nie można uznać za niezgodne z Konstytucją.

Zdaniem Marszałka Sejmu niezależność władzy sądowniczej nie może być rozumiana w sposób absolutny, nie można też istnienia i funkcjonowania partii politycznych odnosić do zasady trójpodziału władzy. Partie, jako jedna z wielu kategorii podmiotów, mogą zgłaszać kandydatów na ławników. Uznanie tego uprawnienia za ingerencję we władzę sądowniczą oznaczałoby konieczność zbadania, czy również inne podmioty uprawnione nadmiernie w tę władzę nie ingerują. Zgłaszanie kandydatów przez poszczególne podmioty nie przesądza o ich wyborze, dokonywanym przez rady gmin. W związku z tym uprawnienie partii politycznych do zgłaszania kandydatów jest normalnym przejawem ich udziału w życiu publicznym i nie narusza ani zasady podziału władzy ani niezależności sądów od innych władz.

W opinii Marszałka Sejmu, zarzut niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 6 ust. 1 Konwencji należy uznać za bezzasadny, gdyż ławnicy nie są sędziami zawodowymi, lecz jedynie – jako przedstawiciele społeczeństwa – uczestniczą w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.

Marszałek Sejmu uznał, że art. 178 ust. 1 Konstytucji, odnoszący się wyłącznie do sędziów zawodowych, jest nieadekwatnym wzorcem kontroli.

Marszałek Sejmu poinformował o uchwaleniu 1 lipca 2005 r. zmiany u.s.p. wyłączającej możliwość zgłaszania przez partie polityczne kandydatów na ławników. Wyraził pogląd, że zmiana ta spowodowana była kontrowersjami w zakresie zgłaszania kandydatów na ławników przez partie polityczne, nie zaś w związku z wątpliwościami co do konstytucyjności tego rozwiązania. W związku z uchwaleniem nowelizacji i zmianą przepisu będącego przedmiotem pytania prawnego Marszałek Sejmu uznał, że zachodzi przesłanka umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zaskarżony akt normatywny, w zakwestionowanym zakresie, utracił moc prawną z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 169, poz. 1413; dalej: nowela lipcowa). Wątpliwości pytającego sądu wzbudzał art. 162 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, ze zm.; dalej: u.s.p.) w zakresie, w jakim mógł być rozumiany jako obejmujący uprawnienie partii politycznych do zgłaszania kandydatów na ławników. Wątpliwości interpretacyjne w tym zakresie wyjaśniła nowela lipcowa, która stanowi, że „Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin (...) inne organizacje zarejestrowane na podstawie przepisów prawa, z wyłączeniem partii politycznych (...)”. Art. 5 noweli lipcowej („Do ławników wybranych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe”) jest nieadekwatny do badanej przez sąd sytuacji, ponieważ odnosi się „ławników”, podczas gdy zaskarżony przepis dotyczy zgłaszania „kandydatów na ławników”.

Utrata przez zaskarżony przepis art. 162 § 1 u.s.p. mocy obowiązującej stanowi – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK – przesłankę do umorzenia postępowania.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.